ERNEST MARKU
Nisur nga dy shkrime të botueme në gazetën “Panorama”, të një gazetari që nuk e njoh, me emnin Arben dhe me një mbiemën që të intrigon aq shumë, saqë mundesh me aludu se gazetari pretendon me “lagë retë” me investigimet e tija; u detyrova me ndërhy e me pru në kujtesën e lexuesit, do të dhana historike. Këto shkrime kanë aq shumë pasaktësi, sa përballja me to kishte me kërku një libër prej qindra faqesh, për të cilin nuk po kam as dëshirë e as ngê. Prandaj, po ndalem vetëm me saktësu disa momente që kanë të bajnë me kalimin në amëshim të At Gjergj Fishtës dhe ngjarjet që pasuen. Së pari, në lidhje më sëmundjen dhe ndarjen nga jeta të poetit kombëtar, po sjell kujtimet e At Viktor Volajt, atij që nuk iu ndâ deri sa dha shpirt më 14 tetor, në mbrëmje, e sjellin në Shkodër duke e shtruar drejtpërdrejt në spital, ku pas kurave të para, përmirësohet aq sa për t’iu dhënë shpresë fretërve e familjarëve, se po fitonte ndaj sëmundjes. Gjatë muajit nëntor, përmirësimet ishin më të dukshme. Më 22 dhjetor, Shkodra mbulohet me borë. Fishta e ka të pamundur që të mos dalë në dritare, që ta shohë atë bardhësi flokësh, e cila pa pushim zbret prej qiellit, si të ishin qenie të gjalla e po sillnin një mesazh për njerëzimin. Ai e harron sëmundjen dhe faktin se bora është e ftohtë, aq shumë e rrëmben fantazia gati-gati fëmijërore, Fratin e Madh dhe Poetin Kombëtar. Të nesërmen e ndjen veten keq, kishte marrë një bronkopneumoni të lehtë, e cila vjen duke u përkeqësuar nga dita në ditë. “Frymëzimi poetik, qi kishte ushqye përherë jetën e tij, – shprehet Volaj [1], – do t’ishte edhe shkaku i nji smundjeje që do t’i a këputëte fijen e jetës”. Pas tri ditësh, kur vijnë mjekët ta vizitojnë, e gjejnë në një gjendje alarmante, me polmoni bilaterale dhe urdhërojnë transferimin në spital. Fillimisht u duk se po përmirësohej, por më 27 dhjetor, mjekët humbin çdo shpresë për ta mbajtur në jetë. E kapin ethe të forta, sa fillon të flasë si në jerm…
Së dyti, po sjell në vëmendje atë që ndodhi në datat 30 e 31 dhjetor të vitit 1940. Përfshirja e kaq shumë personaliteteve të kohës në këto ngjarje nuk besoj se len vend për me abuzu askush, me kujtime të transmetueme gojarisht: Mëngjesi i 30 dhjetorit e shpërndau anekënd Shqipërisë lajmin e zi. “Në dekë të tij qielli u vra në shenj zie, Shqipnia u përlosh në shenj dhimbje, fretënt e kleri derdhen lot në shenj mjerimi. Ne të rinjve, – shprehet Gjeçaj [2], – na u dukte sikur kishim mbetë jetima”. Nga mesdita, kur ndërkohë nuk kishin mbërritur të gjitha lajmet, as kishin filluar të vinin delegacionet, njerëzit filluan të mblidheshin grupegrupe, para bashkisë së Shkodrës. Në mënyrë spontane, profesor Karl Gurakuqi doli dhe nisi të mbante një ligjëratë të përmotshme dhe askush nuk lëvizi nga sheshi pa e përfunduar, edhe pse fjalimi ishte mjaft i gjatë.
Pasi bëri një historik të shkurtër, të asaj që ishte dhe asaj që përfaqësonte At Gjergj Fishta; oratori, ndër të tjera tha: “Ky hyll i shkëlqyeshëm u kput prej qiellës shqyptare, ky nier i madh u nda prej mesit t’onë, porse Aj nuk do t’harrohet kurr prej shqyptarvet, Shqypnija do ta kujtojë me mirnjohtuni, vorri i tij do t’bahet vend peligrinazhi, rinija do ta ket si shembull atdhedashunije, si udhëhjekës n’idealet kombtare; ftyrën e Tij do ta thadroje (skalisë – shënim i EM) n’mermër dhe emnin e Tij do ta përjetsojë n’sheshet e qytetevet me përmendore, për t’ua lanë kujtim brezave t’ardhshëm. Kto ia ka për detyrë Shqipnija, t’cillën Aj e deshti aq fort sa kje gjallë, e per t’cillën e shkrini krejt jetën e vet…”. Ndërkohë, trupi i At Gjergj Fishtës prehej i shtrirë në Kuvendin Françeskan të Gjuhadolit; veshur me të zeza, ngritur mbi një “katafalk” të stolisur me kurora të panumërta. Njerëz të shumtë shkonin e vinin, që të pikëlluar në zemër, shikonin për herë të fundit fytyrën e Poetit Kombëtar. Disa kishin hedhur rrënjë aty, në këmbë, me mendjen që u kishte humbur në kujtime të largëta, teksa vështronin fytyrën e ngrirë të Fratit të Madh. Disa të tjerë uleshin në gjunj, duke u lutur për shpirtin e të vdekurit, ndërsa dikush tjetër pëshpëriste: “Asht si gjallë, …s’duket se ka dekë!… Dam, me dekë ky farë nieri! “Një grup dilte dhe dy-tri grupe të tjera futeshin në kishë, a thue se e gjithë Shqipëria, kishte ardhur për t’i dhënë lamtumirën. Nga spitali, ku kishte dhënë shpirt, pas bekimit të Provincialit të Françeskanëve, At Çiprian Nikës, trupi i Fishtës ishte nisur për te Kisha e Gjuhadolit, nga rruga e ngushtë “At Shtjefen Gjeçovi”, në sheshin para bashkisë dhe më tej; gjithkund i shoqëruar prej shkodranëve dhe nxënësve të shkollave, që mbushnin dy anët e rrugës ku kalonte kortezhi.
Fill pas arkivolit, që mbarte trupin e pajetë të Patër Gjergjit, – shprehet Benedikt Dema[3], – vinin ato pak të njohur apo familjarë të tij, që kishin mundur të vinin në kohë. Pas tyre e pas mijëra të tjerëve, vinin me radhë: Senator Gjon Markagjoni, Këshilltari i Shtetit Riza Dani, Nënsekretar i P.F.Sh. Kolë Bib Mirakaj, Dr. Rocco i Zyrës Krahinore të Mëkëmbësisë Mbretërore në përfaqësim të S. Melonit, Komandanti i PRESID-it, Prefekti i Shkodrës, Sekretari Federal, Sekretari Krahinuer i Mbaspunës në përfaqësim të Inspektorit Federal të P.N.F.-së, Kolonel Bonfiglio Komandant i Grupit të K.K. Mbretërore, Kuestori, Kryetari i Bashkisë, Nënfederalët, Organizatori i S.P. Dr. Battaglia, oficerët e Ushtrisë Mbretërore e të Milicisë Shtetërore dhe plot pernalitete të tjera të qytetit të Shkodrës. Nga ora nëntë, të gjitha autoritete vendore dhe fetare, dolën para bashkisë; për të pritur Mëkëmbësin e Përgjithshëm të Mbretit-Perandor, Shkëlqesinë e Tij, Françesko Jacomoni; si dhe Kryeministrin shqiptar, Shefqet Verlaci, të cilët vinin nga Tirana për të nderuar Poetin Kombëtar dhe Akademikun e Italisë.
Bashkë me ta ishte dhe ministri i Arsimit, z. Ernest Koliqi; Inspektori i Përgjithshëm e Mëkëmbësisë Mbretërore, Kom. S. Meloni; shefi i Kabinetit Ushtarak dhe Drejtori i Përgjithshëm i Shtypit, Propagandës dhe Turizmit. Të gjithë këta u pritën rreth orës dhjetë, në hollin e Bashkisë Shkodër; prej ministrit të Punëve të Brendshme, z. Maliq Bushati; dy senatorëve, Gjon Markagjoni dhe Mustafa Kruja; prej përfaqësuesve të Akademisë Italiane dhe autoriteteve të tjera vendore, civile dhe fetare. Pa shumë vonesë, u drejtuan të gjithë për në Kishën Françeskane të Gjuhadolit, ku përveç përfaqësuesve të institucione civile e fetare, ishte dyndur pothuajse i gjithë populli i Shkodrës, – shprehet At Benedikt Dema [4]. Meshën e përmortshme dhe absolucionin te katafalku, i drejtoi vetë Arqipeshkvi Mitropolit i Shkodrës, Imzot Gasper Thaçi; në prani të Delegatit Apostulik, Imzot L.B. Nigris dhe Arqipeshkvit të Durrësit, Imzot Vinçenc Prendushi. Imzot Gasper Thaçi mbajti edhe fjalimin e përmortshëm, në cilin ngriti lart figurën poliedrike të Fishtës, si në pikëpamjen letrare, ashtu edhe në pikëpamjet kombëtare dhe politike. Kjo ligjëratë mbyllej me fjalët: “At Gjergj Fishta, si rregulltar e si meshtar, si shkrimtar e si Poet Kombëtar, si nieri politik e si Akademik i Italisë, ka me mbetë në përkujtim të përhershëm të Kishës e të Urdhnit Françeskan, të kombit t’onë shqyptar dhe të vetë Italisë”.
Pak më sipër, sipas kujtimeve të At Zef Pllumit [5], ai kishte sjellë kujtimet e fundit nga takimi me Fishtën në spital, ku i kishte thënë: “Nuk po më vjen keq qi po des, mbasi te tanë atje do shkojmë nji ditë, po më vjen randë se tanë jetën e kam shkri, për me pa nji Shqypni t’lirë e m’vedi, ndersa sod, po e la t’shkelun prej ushtrive t’hueja”. Këtij fjalimi iu bë jehonë në shtypin e vendit, duke tronditur thellë shpirtrat e lexuesve, ashtu siç i kishte tronditur ato të pjesëmarrësve në ceremoni. Pas bekimit të kufomës, Jacomoni dhe të tjerët me radhë bënë homazhe para trupit të poetit, u përshëndetën me të për herë të fundit. Sikurse ishte lajmëruar më parë, në orë tre pasdite, nisi rrugëtimin e tij kortezhi i përmortshëm, me këtë itinerar: Rruga “Viktor Emanueli III”, rruga “At Shtjefën K. Gjeçovi”, nëpër lagjen “Serreq” duke u ndalur te Kisha Katedrale, ku nga ana e “Schola Canturum”, u këndua aria “Libera” e Perosit. Prej aty kortezhi u kthye sërish në rrugën “Viktor Emanueli III”, u ndal para Postë-Telegrafës; ku mbajtën fjalimet e tyre, Kryetari i Bashkisë, z. Mark Kakarriqi; Prefekti, z. Javer Rushiti; si përfaqësues i komunitetit mysliman, Hafiz Ali Kraja; Sekretari i Përgjithshëm i Arsimit, z. Aleksander Xhuvani; si dhe Nënfederali, z. Nush Topalli, në emër të rinisë shkodrane.
Në fjalën e tij Hafiz Aliu, ndër të tjera, tha: “Sod djelmnija intelektuale me Lahutën Tande në dorë, të nep besën shqiptare, tue t’u betue se idealin Tand të naltë, qi shprehe për kombsin shqiptare, do ta ruejnë e do ta mbajnë, si gja të shejtë morale”. Ndërsa miku i tij, Aleksandër Xhuvani, do të shprehej: “Nuk jam un, o burra, i premë sod, që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Asht historija, ajo që ka për të zbukurue faqet e saj, me emnin zamath të tij; asht letërsija e jonë, që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshme; janë Zanat e malevet t’ona, që aj ua përcillte vallet me ‘Lahutën’ e tij, ato që kanë me kndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit za-ambël të tyne; asht djelmënija shqiptare, që ka për t’u ushqye e për t’u vaditë, me manën hyjnore të tij; së mbrami, asht Shqipnija mbarë, Toskë e Gegë, malsi e qyteta, që do ta kujtojnë, deri sa t’ndrise e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mdhej të saj, që e deshti, e lavdoi dhe e nderoi për tanë jetën”.
Qindra telegrame ngushëllimi [6], për humbjen e Fratit të Madh, i dorëzoheshin Provincialit Françeskan; në mes të të cilëve mund të përmendim: Kardinal Maglione, në emër të Papës; Ministri i Shtëpisë Mbretërore, Acquarone, në emër të Mbretit-Perandor; Gjenerali Françeskan, Padre Bello; Nënmbreti Jacomoni, në emër të B. Musolinit; Ministri i Jashtëm i Italisë, Konti Çiano; Presidenti i Akademisë Mbretërore të Italisë, Luigi Federzoni; Kryepeshkopi i Kishës Autoqefale Shqiptare, Kryepiskop Kristofori; Ish-kryepeshkopi, Arqiepiskop Vissarioni; Ipeshkvi i Lezhës, Imzot Bumçi; Abati i Mirditës, Imzot Frano Gjini; Piero Parini, Romë; Ministri i Arsimit i Shqipërisë, z. Ernest Koliqi; Ministri i Edukatës Kombëtare Italiane, Bottai; Qemal Vrioni; Tefik Mborja; Andon Beça; Torenc Toçi; Mustafa Kruja; Kolonel S. Bartiromo, në emër të Komandantit Suprem; Gjeneral Agostinuçi; Meloni; Kryekonsullata e Gjermanisë në Bolonja; At Gemelli; Drejtoria Qendrore e Bankës Kombëtare të Shqipërisë; Profesor-Doktor, E. Çabej; Doktor, A.D. Franze; Zejnel Prodani; Dom Shtjefen Kurti; Dom A. Zogaj; Dom Lazer Shantoja; Doktor Morandi; Spiro Vinjau; Muharrem Bajraktari; Sejfi Vllamasi; Kolë Tromara; Rexhep Mitrovica; Bahri Omari; Profesor Ndue Paluca; Profesor Filip Llupi; Profesor Gasper Shoshi; Profesor Pashko Brahimaj; Profesor Filip Fishta; Zef Kovaçi; Gjon Kovaçi; Kolonel Prek Previzi; Gasper Ljarja; Profesor Karl Gurakuqi; Profe sor Frano Alkaj; Profesor Kol Shiroka; Ismet Canco me të vëllezërit; Doktor Rrok Kolaj; Skulptori Franco Tanaça; Inxhinier Zojzi; Doktor Antonio, Drejtor i Don Bosco-s; Santi Salzo; Zef Kadarja; Pjeter Marlekaj; Motrat Stigmatine; Gjon Kamsi; Lec Bushati; Mihal Ballkameni; Pandeli Papalilo; Nush Kiri; Major Gjinaj; Xhaferr Krosta; C. Galassi Paluzzi; Cipo Tensi & Figli; Shqiptarët e Romës; Dhimosten Malo; Gjeneral Sereggi; Definitori Gjeneral i Françeskanëve, Mandiç; Zef Boriçi, Shaqir Isa; Ndoc Vuksani; Patër Lorenc Mitroviç; Muharrem Hoxha; Kolë Radovani; Doktor Jak Vuksani; Hafiz Muratit etj.. Telegrame ngushëllimi mori edhe Liceu “Iliricum” dhe Ministri i Arsimit të Shqipërisë. Siç shihet, nuk ka vetëm një fjalim të mbajtun prej Imzot Gasper Thaçi, si autoriteti ma i lartë kishtar në Shkodër; por edhe me dhjetëra të tjera, të mbajtuna nga autoritetet e Shkodrës dhe Shtetit Shqiptar të asaj kohe.
Së treti, po sjell kujtimet e At Zef Pllumit, për atë ndodhi ma pas At Zef Pllumi, kujton se kur vdiq Fishta, françekanët kishin thirrur një skulptor-jezuit italianin, Fr. A. Sala; i cili nxori maskën mortore, të cilën e solli në dy kopje prej allçie. Nga këto dy kopje, një ish-nxënës i liceut “Iliricum”, Tom Leci; nxori kallëpin nga ku përgatiti edhe gjashtë kopje të tjera, të cilat u shpërndanë në miq e dashamirës të françeskanëve, për t’i ruajtur nga babëzia e të zbriturve nga mali, që kërkonin të zhduknin çdo gjurmë të Fishtës. Në vitin 1991, tregon Patër Zefi[7], – u vura në kërkim të tyre dhe gjeta vetëm një, të cilin e dorëzova në Kuvendi Françeskan të Gjuhadolit. Tomë Leci, i cili kishte ruajtur kallëpin e vjetër, prodhoi edhe katër kopje të tjera. Të paktën fytyra e Fishtës ka shpëtuar; natyrisht përveç veprës së tij, e cila është monumenti i gjallë, që nuk do të të mund ta shembë askush e asnjë kohë. Kortezhi i përmortshëm kthehet për të fundit herë te Kisha e Françeskanëve, ku trupi i pajetë i poetit u vendos sërish mbi katafalk. At Zef Pllumbi [8] kujton se, pas Meshës Përkujtimore, populli u largua dhe në kishë mbetën vetëm françeskanët, me trupin e pajetë të Fishtës.
Varrimi do të bëhej brenda kishës, në një nga kapelat e saj, por, ngaqë të gjithë ishin të lodhur nga funeral i gjatë dhe në një mot aq të ftohtë e me shi, prandaj vendosën të pushonin paksa, të ndërronin rrobat e lagura e të ngroheshim. Varrimi u la që të bëhej pasdarke; por ngaqë dhomat nuk kishin ngrohje, shumicën e fretërve i zuri gjumi. Superiori i Kuvendit Françeskan të Gjuhadolit, që në atë kohë ishte At Frano Kiri, mori disa nga fretërit më të rinj dhe disa studentë, në mes të të cilëve edhe vetë Zef Pllumi, për të hapur varrin. Kapela e Kishës Françeskane ku do të varrosej trupi i Fishtës, ishte përcaktuar që më përpara: ajo në të majtë, porsa futeshe në kishë. Thuhej që varrin monumental do ta përgatiste Akademia Italiane. Sa u mblodhën veglat e punës, kazma e lopata, u bë edhe një diskutim se ku duhej hapur gropa, për vendosjen provizore të trupit të poetit. U vendos që për të mos penguar punimet për varrin monumental, gropa të mos hapej në mes, por në anën e djathtë, në hyrje të kapelës. Aty u vendos trupi pajetë i Fishtës, në prani të rreth dhjetë pjesëmarrësve, nga të cilët, viti 1990 zuri gjallë, vetëm At Zef Pllumin dhe At Leon Kabashin. Pllakën përkujtimore, për arsye estetike, nuk e vendosën mbi varr, por në mes të kapelës; kurse varrin e vërtetë e mbuluan me pllakat e zakonshme të dyshemesë. Ishin këto rrethana dhe kjo mospërputhje, që mbanin Patër Zefin me shpresë, se eshtrat e Poetit Kombëtar dhe Fratit të Madh, do t’i kishin shpëtuar makrabitetit të të zbriturve nga mali në kohën e diktaturës. Por siç e dimë të gjithë, kjo nuk kje e thanë.
Kaq, për sa u tha, me theme e thasha.
[1] Dema, Benedikt; “At Gjergj Fishta OFM,
1871-1940”, faqe 343
[2] Gjeçaj, Daniel :”Gjergj Fishta, jeta dhe
vepra”, faqe 162-163
[3] Dema, Benedikt; “At Gjergj Fishta OFM,
1871-1940”, faqe 376
[4] Dema, Benedikt; “At Gjergj Fishta OFM,
1871-1940”, faqe 377-378
[5]Pllumi, Zef; “Françeskajt e Mëdhaj”, Si u
njoha me Fishtën, faqe 18
[6] Dema, Benedikt; “At Gjergj Fishta OFM,
1871-1940”, faqe 383-390
[7]Pllumi, Zef; “Françeskajt e Mëdhaj”, faqe
31
[8] Po aty, faqe 18-19
