NGA DR. ERION PAPAGJONI
Muaji prill pati tri ngjarje e kremtime të shënuara fetare: Pashkët Katolike, ato Ortodokse dhe Ramazanin te besimtarët myslimanë. Shtyrë prej tyre, në voli të ndërkomunikimit dhe tolerancës fetare mes shqiptarësh si një realitet solid, po sjell këtë qasje të shkurtuar. Ekonomisti austriak Ludwig von Mises, në veprën madhore të tij “Veprimi njerëzor. Një traktat mbi ekonominë”, shkruan: “Për ndërtimin dhe ruajtjen e qytetërimit dhe bashkëpunimit shoqëror nevojiten masa për të penguar individët asocialë të kryejnë akte, të cilat do të shkatërronin gjithçka ka realizuar njeriu përgjatë zhvillimit të tij që prej nivelit të Neandertalit. Paqja – mungesa e betejës së përhershme të të gjithëve kundër të gjithëve – mund të arrihet vetëm me vendosjen e një sistemi, ku pushteti për të përdorur veprimin e dhunshëm monopolizohet nga një aparat shoqëror detyrimi e shtrëngimi, dhe ku ushtrimi i këtij pushteti në çdo rast individual përcaktohet nga një grusht rregullash – ligjet e bëra nga njeriu, përkundrejt ligjeve të natyrës dhe atyre të prakseologjisë njëherësh”.
Në shoqërinë shqiptare, pas shembjes së komunizmit raporti midis individit dhe komunitetit (social, profesional, etnik apo religjioz qoftë ai), ka përftuar disa tipare të veçanta. Në një rrafsh sociologjik, sipas Erich From çdo individ ka prirjen të njehsohet me bashkësinë e vlerave të komunitetit ku ai jeton. Liritë dhe të drejtat e njeriut të fituara me ligj krijojnë te çdokush një hapësirë vetjakësie në shprehjen e statusit të tyre shpirtëror, të veprimeve, qëndrimeve dhe mendimeve të tyre, por nga ana tjetër, duke qenë pjesë e komuniteteve fetare të ndryshme, gjithsesi ata ruajnë edhe një formë “unitare”, përbashkuese të kësaj shprehjeje. Në rastin tonë po e këqyrim këtë individ si besimtar, në komunitetin fetar përkatës, mysliman apo i krishterë qoftë, i cili “dorëzon” në mirëbesim pjesë të “lirisë” së tij. Për arsye sigurie, ai e rifiton atë përmes bashkimit dhe shkrirjes me grupin social përkatës, më tutje me kolektivin ku punon, pastaj me bashkësinë urbane, më në fund me shtetin dhe kombin. Kjo “faturë” që ai paguan, në një kuptim, është kufizim i lirisë së tij individuale, porse një kufizim i bërë me dëshirë dhe vullnet të plotë, sikundër është, nga ana tjetër, edhe një “certifikim” i vetëshprehjes së tij, i koracës mbrojtëse që ai kërkon nga shteti në një shoqëri ku ka vektorë të ndryshëm e shpesh kontradiktorë ekonomikë, demografikë, socialpsikologjikë, profesionalë etj.
Gazetari dhe publicisti i njohur Fatos Lubonja, në një shkrim mbi diskursin ndërfetër te shqiptarët, duke iu referuar argumentit të filozofit të njohur Habermas se epoka e globalizmit si një gërshetim, përplasje dhe marrëdhënie aktive qytetërimesh lipset të kultivojnë një diskurs “ndërkulturor” rreth parimeve të bashkekzistencës paqësore mes të barabartësh, shtron përpara argumentin e domosdoshmërisë për pranëvënien e mendimit “kundër” në raport me mendimin zotërues të një bashkësie, kombi, grup kombesh e shtetesh; në këtë mes, e vërteta nuk është pronë e dikujt, por e shumëkujt, andaj dhe argumenti i tjetrit që është “kundër”, ka po njësoj vlerën e argumentit përballë. E gjitha kjo është pikërisht “distanca refleksive” nga të vërtetat tona, pra ajo që duhet ta kuptojmë si “laicitet”. Dhe Lubonja thekson se “arsyeja laike evropiane rikthehet kështu – sipas Habermasit – në qendër të skenës si model i konfigurimit të atij që mund të jetë etnosi ndërkulturor i një shoqërie botërore në të cilën takohen qytetërime të ndryshme. Ky do të ishte dhe modeli më i mirë i shek. XXI, fati historik i së cilës ka bërë që në territorin e saj të bashkëjetojnë tri fe dhe tri kultura”.
Duket se brenda kësaj paradigme filozofike të bashkëveprimit dhe pranëvënieve të fragmenteve sociale me besime të ndryshme në hapësirën shqiptare është sot jo një premisë teorike, por një realitet i prekshëm, që bëhet gjithnjë e më shumë urgjent posaçërisht në proceset e migrimeve të popullsive: shqiptarë që shkojnë në vende të tjera e bëhen pjesë e popullsive të tyre dhe të huaj që vijnë në Shqipëri dhe bëhen pjesë e popullsisë sonë. Ky është një proces që po ndodh me vrull, i servirur nga realiteti global dhe nevoja për përmirësime në stadin aktual të qytetërimit tonë. Duke e parë me një sy kritik, del në pah shqetësimi mbi praninë e mosmarrëveshjeve historike mes religjioneve dhe qytetërimeve, të cilat kërkojnë kode të reja komunikimi e ndërveprimi. Duket se ende nuk janë gjetur forma efikase, të cilat do ta shndërronin ndërvartësinë mes këtyre dy komponentëve në bashkëjetesë harmonike dhe paqësore. Jo rrallë, demokracia ka më shumë ngjyrime lokale dhe nuk po arrin të krijojë standardin e universalizimit. Ani pse Shqipëria ka shumë rrugë për të bërë drejt kësaj paradigme qytetëruese euroatlantike, prirja e saj është e pakthyeshme.
Marrëdhëniet e besimit pas vitit 1990 kanë rimarrë rëndësinë dhe hapësirën e tyre të mohuar. Më së pari kjo ka ardhur pikërisht si rezultat i nevojës për homogjenizime të caktuara religjioze me një jetë komunitare që shprehet më fort jo si grup interesash ekonomike a politike, por si grup interesash shpirtërore e morale, të cilat i bashkëngjiten një identifikimi edhe fetar të tyre. Kësaj ideje i qëndron edhe akademiku Artan Fuga. Individi në shoqërinë demokratike gjendet, sipas tij, në një situatë disi të dyzuar, midis qenies si qytetar me të drejta individuale të garantuara me ligj dhe qenies si besimtar, që bashkohet, vepron, reagon, ndjen dhe ndërvepron përkatësisht grupit fetar ku është i përfshirë lirisht dhe vullnetarisht. Rrjedhimisht, në qenien dhe personalitetin e tij janë të pranishme dhe aktive disa statuse njëherësh: ai ekonomik, ai politik, ai shoqëror, ai profesional dhe ai fetar. Ndonëse ato funksionojnë më vete, ndërkohë ato edhe bashkëveprojnë e shprehen në sjelljen e çdo besimtari. Prandaj besimtarët shqiptarë nuk janë, si të thuash, “tërësisht fetarë”, por të integruar në një grup interesash që krijojnë një kohezion më të gjerë duke ruajtur “kohezionin e ngushtë”, në këtë rast kohezionin fetar të tyre. Ky instinkt për të ruajtur paqen sociale mes shqiptarësh, pa i ngatërruar punët e fesë me problematikat jashtë saj, është pjesë e mençurisë së popullit, sepse në fakt çdokush i përket një bashkësie më të madhe se sa ajo fetare (p.sh., bashkësisë profesionale, asaj rajonale e urbane, shoqërisë, kombit etj.). Por ka pasur edhe raste kur përkatësia fetare është ekzagjeruar dhe i ka tejkaluar interesat e tjera të individit, kësisoj ai është vetëkufizuar si qytetar. Kur kjo përkatësi nuk imponohet, atëherë te besimtarët fitojnë hapësirë qenësi, interesa dhe integritete të tjera të një socializimi më të gjerë. E gjithë kjo formulë ndërveprimi midis sjelljes individuale dhe sjelljes komunitare në bashkësitë fetare të vendit tonë pas vitit 1990 duket se ka qenë më e natyrshme dhe më koherente duke ushqyer vetiu ndërkomunikimin politik, shoqëror, profesional, demografik, krahinor, familjar etj.
Feja në vetvete nuk është shkak për konflikte, – vëren Gjergj Sinani, – por mund të përdoret si një faktor dhe si një simbol në konflikte. Ne nuk mund të shtiremi sikur nuk e shohim peshën emocionale që dallimet fetare mund të shtien te çdo konflikt. Për më tepër, intoleranca fetare dhe shtypja mund të favorizohen edhe nga pabarazitë në kushtet materiale. Ky rreth vicioz duhet të thyhet. Zhvillimi i politikave dhe të drejtave të njeriut duhet të shkojnë së bashku”.
Pra, në një botë ku bashkëveprojnë mendësi, kultura e zakone të ndryshme, feja për shqiptarët dhe toleranca mes besimeve ka qenë dhe mbetet një faktor paqeje dhe një ilaç për shërimin e shumë plagëve. Në larminë kulturore dhe fetare të vendit tonë, çdo kulturë paraqet një univers më vete. Për një pjesë njerëzish, feja është një mënyrë e përcaktuar jetese me zakonet dhe ritualet e saj komunitare, për një pjesë tjetër ajo kufizohet vetëm në pjesën e njohjes si shkallë e lartë e vetëdijes. Eksperienca njerëzore ka treguar se fetë janë sa një apel për paqe, bashkëjetesë dhe solidaritet njerëzor aq dhe premisa për konflikte, armiqësi, luftëra. Kjo e fundit ka ardhur kur feja kthehet në faktor politik, kur altari i besimit bën aleancë me fronin e pushtetit. Ngjarje të shëmtuara ndodhën edhe ndër shqiptarët me ISIS dhe rekrutimin e disa besimtarëve myslimanë të indoktrinuar si luftëtarë të tij. Shteti ynë është sekular, arsimi, mediet, shtypi, komunitetet dhe krejt shoqëria ndjekin po parimet sekulariste. Koncepti agustinian i “dy qyteteve” që përfshiu në mesjetë raportin e shtetit me kishën katolike, u sendërtua me idenë e një funksionimi, si të thuash, paralel të këtyre dy entiteteve: kisha më vete, shteti më vete. Ky lloj dualiteti, ndonëse e linte shtetin “neutral” ndaj çështjeve të kishës dhe besimit, nga ana tjetër i hiqte atij të drejtën e një raporti garantues dhe kushtetues ndaj komunitetit në raport me të tjerët jashtë tij. Ky dualitet në një vend si Shqipëria, që nuk ka homogjenitet fetar të krijuar vetëm prej një besimi, por është plurifetar, formula është e “pazbatueshme”. Brenda konceptit agustinian të sipërpërmendur ajo rezulton të shfaqet ndryshe, domethënë si një “qytet politik policentrist”, që është shteti laik dhe pesë “lagjet” e tij, që janë 5 komunitetet tona fetare (mysliman, bektashi, ortodoks, katolik, protestant). Në këtë rast, koncepti i “qytetit të dytë” (nënkupto bashkësitë fetare), për kushtet specifike të vendit me shumë fe, nëse do të zbatohej, do të rezultonte si një faktor dezintegrues. Është kjo një nga arsyet kryesore përse shqiptarët e thërrasin me ngulm tolerancën dhe bashkëjetesën mes komuniteteve fetare të tyre dhe praninë e shtetit e kërkojnë si garant, me qëndrimin e tij neutral, por aspak pasiv. Mirëpo, toleranca është në vetvete një pozitë refleksive ndaj tjetrit, jo përjashtimi pa kushte dhe i paragjykuar. Shqiptarët, paçka se me besime të ndryshme, e konceptojnë tolerancën fetare ai një pranim të ndërmjetësuar dhe diskutim mbi të vërtetat që feja shpall, rrjedhimisht si heqje dorë nga imponimi me forcë i përmbajtjeve unitariste. Pra, toleranca, gjetja e konsensusit, konceptohen si kushti i realizimit të kohezionit ndërshqiptar. Sipas filozofit dhe historianit francez Michel Foucault, kuptimi i një norme të kodifikuar, i një parashtrese a të dhëne me tregues konfesional, teologjik, ngjet asohere kur krijohen hapësira të ndryshme interpretimi. Diferencimet fetare në një shtet si Shqipëria kurrë nuk kanë qenë premisa konfliktesh antagoniste e luftërash, por një pasuri shoqërore e kombëtare, që është selitur përmes bashkëjetesës, tolerancës dhe komunikimit ndërfetar. Prandaj dhe festat fetare shqiptarët i kanë gëzime të përbashkëta.
*Punonjës shkencor në Institutin e Historisë, Akademia e Studimeve Albanologjike
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
