Subjekti shqiptar i kohës sovjetike pret fatin e tij, duke refuzuar të fundoset.
Rreshteri në pension Neim Shehaj kalon ditët e tij duke riparuar një nëndetëse të epokës sovjetike, një dëshmitar i së kaluarës së trazuar komuniste të Shqipërisë që tani po ndryshket, gjysmë e zhytur, në një bazë detare të Adriatikut.
Fati i nëndetëses së Luftës së Ftohtë në bazën Pashaliman — nga ku Moska dikur shpresonte të kontrollonte Mesdheun — varet në balancë pasi autoritetet mbeten të pavendosura se çfarë të bënin.
“Kjo nëndetëse është si një kishë për mua… Unë mbërrita këtu si një marinar i ri dhe tani flokët më janë bërë gri”, i thotë AFP-së Shehaj, 63 vjeç, i cili shërbeu në të nëndetëse për rreth tre dekada.
Nëse nëndetësja nuk nxirret së shpejti nga deti, “rrezikon të zhytet në fund dhe e gjithë historia e saj bashkë me të”, paralajmëron ai.
Anija ishte pjesë e të ashtuquajturit Projekti 613 i përbërë nga nëndetëset e para që Bashkimi Sovjetik ndërtoi pas Luftës së Dytë Botërore.
Është i vetmi i mbetur nga 12 nëndetëset që Moska vendosi në bazën e Pashalimanit në Gjirin e Vlorës në fund të viteve 1950, kur Shqipëria dhe BRSS ishin ende aleatë të ngushtë.
“Prej andej mund të kontrolloja Mesdheun deri në Gjibraltar”, kujton komandanti i nëndetëseve në pension Jak Gjergji të thoshte lideri sovjetik Nikita Hrushovi në vitin 1959 gjatë një vizite në bazë.
Hrushovi shpresonte të instalonte raketa me rreze të gjatë veprimi, anije luftarake dhe një aeroport në bazën në jugperëndim të Shqipërisë.
Por diktatori komunist paranojak i Shqipërisë Enver Hoxha përfundimisht ndërpreu lidhjet e ngushta me BRSS, duke akuzuar Moskën për devijime nga marksizmi i vërtetë.
Kjo i ndërlikoi gjërat për ekuipazhet e përziera shqiptaro-ruse të nëndetëseve.
“Marinarët e dy vendeve nuk flisnin më me njëri-tjetrin dhe incidentet ishin të shpeshta”, kujton 87-vjeçari Gjergji.
“Kur një marinar rus donte të ngrinte flamurin e kuq (të vendit të tij) me çekiç e drapër, një shqiptar e grisi menjëherë me inat”.
Pas ndarjes së vitit 1961 mes Tiranës dhe Moskës, kjo e fundit tërhoqi tetë nëndetëse.
Në vitin 1997 pothuajse një dekadë pas rënies së komunizmit, ndërsa trazirat përfshiu Shqipërinë pasi u shembën disa skema false të kursimeve, baza u plaçkit dhe nëndetëseve iu hoqën armët, motorët dhe madje edhe shtretërit e marinarëve.
Autoritetet çmontuan tre nga katër nëndetëset e mbetura dhe i shitën ato për metal në vitin 2009.
Shkrimtari më i famshëm shqiptar Ismail Kadare në romanin e tij të vitit 1973 “Dimri i vetmisë së madhe”, për shkëputjen midis Moskës dhe Tiranës, i caktoi nëndetëses në mënyrë arbitrare numrin 105.
Ruhet nga një roman
“Ky është numri i vetëm që më erdhi ndërmend teksa po shkruaja”, thotë Kadare për AFP.
“Që atëherë nëndetësja njihet me këtë numër. Edhe falë këtij numri… që sot është e gjallë!”
Nëpërmjet librit, fama historike dhe rëndësia kulturore e nëndetëses mori vlerë simbolike.
Fama e saj u çimentua më tej kur u realizua një film i bazuar në roman, për të cilin numri 105 u pikturua në nëndetëse dhe mbetet ende.
Por mbijetesa e saj varet kryesisht nga vendosmëria e Shehajt, i cili prej vitesh ka rinovuar nëndetësen 76 metra (250 këmbë), rrjetin e saj elektrik, sistemin e ventilimit, postën e komandës dhe dhomën e silurëve.
Ai kujdeset për detajet më të vogla, ndërkohë që mbush vrimat në byk për të ndaluar nëndetësen të fundoset përgjithmonë.
“Autoritetet duhet të vendosin shpejt se çfarë të bëjnë me të, rreziqet janë të mëdha, uji i detit përshpejton ndjeshëm erozionin”, paralajmëron 63-vjeçari.
Ministria e Kulturës, e cila u zotua për vite me radhë për të restauruar nëndetësen, i tha AFP se do ta “përcillte dosjen” në Ministrinë e Mbrojtjes, e cila mund ta përfshijë atë në një muze të ardhshëm të Luftës së Ftohtë.
Tuneli i nëndetëseve
Shqipëria përqafoi Perëndimin pas rënies së komunizmit në vitin 1990, u bashkua me NATO-n dhe aspiron të anëtarësohet në Bashkimin Evropian.
Baza ka qenë e një rëndësie të madhe që nga lashtësia për shkak të pozicionit të saj gjeostrategjik… i gjithë trafiku detar në detin Adriatik por edhe në Mesdhe mund të kontrollohet prej saj, thotë komandanti i flotiljes Sabri Gjinollari.
Në bazën e afërt të Porto Palermos, një tunel i gjerë nëndetësor anti-atomik i braktisur, i gërmuar në shkëmb në fund të viteve 1960, ishte menduar për anijet raketore kineze që nuk mbërritën kurrë.
Hoxha i prishi lidhjet me Pekinin në vitin 1978 dhe tuneli, i aksesuar nga AFP, u përdor për një kohë si strehë për nëndetëset dhe anijet e tjera.
Tani, një yll gjigant i kuq i pikturuar në një mur të rrënuar është i vetmi aludim i së kaluarës së tij nën komunizëm.
Disa do të donin që vendi, në një nga këndet më të bukura të bregdetit shqiptar, të shndërrohej në muze.
Por, nuk pajtohet komandanti i bazës Shkëlqim Shytaj.
“Ne do të preferonim që të përdoret nga ushtria, qoftë edhe me kapacitet të reduktuar.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
