ANI JAUPAJ
Kur i sheh ngjarjet nga një distancë e largët kohore, sado të këqija qofshin, gjen elementë pa të cilët thua se nuk do të kishe mbijetuar. Për këtë, Valbona Çoku Mirakaj është e sigurt! Së pari, nuk do të jetonte mirë, në mos fare, nëse pas largimit të të dy prindërve të saj drejt Italisë, nuk do të ishte daja dhe familjarët e tij që e rritën si ta kishin fëmijën e tyre.
Nuk do të kishte mbijetuar, me siguri, as nëse familja Hoxha, nuk do t’i kishte hapur derën në Savër, kur shkoi krejt e vetme në moshën 16-vjeçare. Kazermat ku pa se ishin përplasur disa të ardhur të rinj e të vjetër, ishin të paperceptueshme për mendjen e një fëmije, që vinte nga një jetë e qetë dhe e rehatshme, megjithëse me prindërit larg. Me siguri, nuk do ta kishte përballuar jetesën në fshatin e Lushnjës, as nëse pranë saj nuk do të ishte gjendur Sokoli… së pari, si shoqëruesi dhe “garantues” i rrugës së shkollës e më pas bashkëshorti i saj.
Sigurisht, këto janë të mirat në situatën e një të keqeje të madhe, sepse, nëse babai i Valbonës nuk do të ishte arratisur, mund të ndodhte edhe më keq! Nuk do dihej fati i familjes… familja e re që u krijua në Savër, nga dy të rinj të sprovuar që në lindje, u bë e madhe, me plot pesë pjesëtarë. Për të rrëfyer historinë e të dyve nuk mjafton kjo intervistë.
Në vizitën e “Panorama” në shtëpinë e Valbona dhe Sokol Mirakaj folëm gjatë për të dy. Valbona na tregoi si kishte vijuar jeta e saj vetëm 40 ditë pas lindjes, ndërsa Sokoli rrëfeu ca ngjarje edhe më të rënda, nga fëmijëria e tij në kampin e Tepelenës. Pikërisht për shkak se ishin të ngjashëm e të ndryshëm (sepse asnjë fshat internimi nuk mund të krahasohet me kampin e Tepelenës) për historinë e bisedën me Sokolin do ta rrëfejmë në numrat e ardhshëm… Sot, do kuptojmë prej Valbonës absurdin e një fati të pashmangshëm për komunizmin…
Si ka qenë historia e familjes suaj?
Historia ime nis me vendosmërinë e tim ati për të kundërshtuar me çdo kusht regjimin,që u vendos në Shqipëri pas ’44-ës. Ishte një antikomunist i pakompromis dhe asgjë nuk do ta ndalte. Në një kohë ndryshe nga ajo e shkuara, do thosha se linda në një familje normale, me tradita. Nga ana e babait, Mentor Çokut, ishin të gjithë patriotë të vjetër, ndërsa nga mamaja, Zenie Resuli, ishin njerëz të pasur. Madje, për ironi të fatit, kur do më internonin në Savër, do punoja në fushat që dikur kishin qenë pronë e tim gjyshi. Linda në tetor të vitit 1944, viti që vendosi edhe fatin e familjes time. Babai në atë kohë merrej me politikë.
Ishte deputeti më i ri i Parlamentit shqiptar, vetëm 30 vjeç, përfaqësonte zonën e Ohrit. Ishte mjaft aktiv dhe i vendosur që t’i shërbente vendit. Mirëpo, se si do shkonin gjërat në të ardhmen, u kuptua menjëherë prandaj edhe ai u arratis nga Shqipëria në ditët e fundit të nëntorit 1944, duke më lënë mua njëmuajshe në shtëpi, vetëm me mamanë. Kur vendosi të largohej, unë isha 40-ditëshe. U vendos në Itali dhe ne humbëm kontaktin me të. Kuptohet që regjimi do ta shpallte menjëherë armik e njeri të rrezikshëm për vendin.
Në ç’mënyrë ka qenë ai prezent dhe aktiv në politikën e vendit?
Im atë është ndeshur me grupet armiqësore që në moshën 16-vjeçare. Gjatë shkollës së mesme në Beograd, ai takohej me shumë njerëz, të cilët e njihnin për njeri me bindje antikomuniste. Në Beograd, në vitin e tretë të gjimnazit e akuzojnë për veprimtari antiserbe dhe e përjashtojnë nga shkolla. Kjo u bë shkak që ai të vinte më pas në Tiranë për të përfunduar maturën, ndërsa shkollën e lartë për Drejtësi e ndoqi në Milano.
Ëndrra e tij ka qenë rrëzimi i komunizmit dhe bashkimi i Shqipërisë me vendet e tjera shqipfolëse, një prej tyre ishte dhe vendi i tij i origjinës, Maqedonia. Është folur se ka pasur një raport konfliktual mes tij dhe Enver Hoxhës. Di që me juristin e Montpellier, që përfundoi arave në Gosë të Kavajës, njiheshin me njëri-tjetrin, por shpesh në takime bashkë kanë pasur episode jo fort të këndshme.
Megjithëse shumë vonë, ju arritët ta takonit babanë, a ju ka treguar ai rreth së shkuarës, kohës kur u detyrua të largohej e konflikteve që mund të ketë pasur?
Më ka thënë se në një takim me një grup të organizuar me një grup të rinjsh, dikush i kishte thënë për Enverin që ai ishte një imoral. Ndërsa im atë i është kundërpërgjigjur, duke i thënë që ishte një amoral, sepse një njeri si ai nuk e njihte aspak moralin. Një herë tjetër, në një mbledhje a takim mes të rinjsh gjirokastritë dhe disa të tjerë nga Ohri dhe Struga, një djalë i ri është ngritur dhe e ka kundërshtuar, duke i bërë kritikë që, duke qenë maqedonas, nuk i takonte të kundërshtonte kaq shumë çështjet kombëtare. Janë zënë keq atë ditë dhe kur kanë dalë jashtë, i ka shkuar dhe i ka thënë tim ati se nuk duhej ta merrte aq seriozisht atë zënkë.
Kjo e kishte tërbuar babanë dhe ai ishte shprehur se Enveri ishte njeri që po ta pështyje, thoshte po bie shi. Vetëkuptohet që të gjitha këto e kanë njollosur edhe më tepër figurën e tij. Më ka treguar gjithashtu për atentatin që i është bërë në Milano. Dy vjet pas arratisjes në 1946-n, njerëz të Sigurimit të Shtetit i dërguan një letër, ku i shkruanin se kudo që të ishte apo të fshihej, ata do ta gjenin dhe do ta hiqnin qafe. Një ditë ishte duke ecur në rrugët e qytetit të Milanos dhe disa të panjohur i afrohen dhe e qëllojnë me armë. Plumbi e godet në këmbë, por, falë Zotit, nuk i mori jetën.
Si vijoji jeta juaj dhe e nënës në Tiranë, pas largimit të tij drejt Italisë?
Më shumë se sa unë që nuk kuptoja asgjë, e ndjeu gjithë rëndesën nëna ime, që kishte shumë pak kohë martuar dhe ngeli e vetme me një foshnjë. Shumë shpejt u sëmur nga mushkëritë. Ndoshta fati, ndoshta përjetimet e këqija, e rënduan gjendjen e saj. Vendosi që të kurohej në Itali dhe mamanë e ndihmuan që të pajisej me një pasaportë dy shokë të saj të shkollës dhe miq të dajës, Nako Spiru e Manush Myftiu. Duke qenë se ajo kish studiuar në një kolegj francez në Greqi, aty kish ruajtur miqësinë dhe njohjen e përbashkët me ta. Kështu ajo iku, duke më lënë mua në duart e besuara të dajës tim.
Në Itali u takua edhe me babanë, apo jo?
Ajo nuk e dinte ku ishte e as që do ta takonte. por duke qenë përtej kufijve, gjërat u bënë me të lehta dhe arritën që ta gjejnë njëri-tjetrin.
E gjithë kjo do të thotë që as nëna nuk u kthye…
Për fat të keq timin, por të mirë të saj, jo! U largua, arriti të kurohej, por pasi shpëtoi nga brenga e largimit të babait, iu shtua një brengë edhe më e madhe, unë! Sado që më kishte lënë në duar mëse të sigurta, s’kishte se si ta jetonte mirë faktin, që kishte lënë një fëmijë të vetëm, aq larg e në një vend ku situata ishte aq e keqe, ishte pengu i saj i përhershëm.
Patën fëmijë të tjerë?
Jo! Mendoj, që nga fakti se janë ndjerë keq që më kanë lënë vetëm, nuk kanë dashur të bëjnë fëmijë të tjerë, sepse do ju dukej braktisje edhe më e madhe, ndërkohë që unë nuk e pashë asnjëherë si të tillë, pavarësisht se si erdhën gjërat.
Çfarë ndodhi? A ju prekën edhe ju për shkak të prindërve?
Siç thashë, më rriti daja me gruan e tij, por unë nuk e ndjeva asnjëherë veten të tepërt, ishte njësoj si të kisha qenë fëmija i tyre. Megjithatë, ishte një ndjesi gjithnjë e çuditshme që më po më rriste me një dëshirë të parealizuar dhe kjo më bëri ta vuaj edhe më largimin e prindërve. Unë nuk i njoha dhe ndoshta nuk do ta kisha ndjerë aq shumë nëse çdo herë, për çdo rast a gëzim, të mos merrja urimin “Dashtë Zoti, vitin tjetër bashkë!”. Kjo ka qenë fraza që më është ngulitur dhe nuk i harroj emocionet që ndieja, sepse vitet kalonin dhe bashkë ne nuk bëheshim asnjëherë.
Ne banonim në Tiranë. Na hoqën nga Tirana e na çuan në Durrës. Daja im ishte shef llogarie ndër më të mirët, se kishte bërë universitetin në Trieste. Pas Durrësit, na dërguan në Thumanë, një zonë kënetore, që më pas u kthye në toka për t’u punuar. Zyra e dajës tim ishte një kasolle e vërtetë, por ai nuk ankohej, i gëzohej faktit që ishim të gjithë bashkë. Unë nisa të ndiqja shkollën dhe qëndrova për shumë vite në shtëpinë e prindërve të nuses së dajës. Nga shtëpia e tyre më morën ditën e internimit.
Na e tregoni…
Isha vetëm 16 vjeç dhe ditën që erdhën njerëzit e Sigurimit isha vetëm në shtëpi. I panjohuri nuk e zgjati por më tha menjëherë se “isha e internuar në Lushnjë”. Mendova menjëherë që bëhej fjalë për ndonjë ngatërresë, as që e besoja! Më vonë mësova se ata kishin shkuar edhe në Thumanë te daja. Më kërkuan që të shkoja me ta, por unë hezitova, sepse nuk kisha asnjeri në shtëpi. Pashë të mblidheshin shumë njerëz në shtëpi e nisa të qaja, duke kërkuar mamanë.
Njeriu që më kërkonte të shkoja me të, më tha që të mos qaja, se nga mamaja dhe babai e kisha gjithë këtë. Aty e kuptova që nuk kishin ngatërruar person. Më hipën në një furgon dhe më dërguan në Lushnjë. Në Savër të Lushnjës ishte një kamp ku qëndronin të gjithë të internuarit, por në dallim nga unë që isha e vetme, të tjerët ishin të gjithë me familjet e tyre. Nuk kisha me vete asgjë. Kisha një kushërirë të afërt në Lushnjë, e cila më kishte mbajtur ca kohë kur më iku mamaja. Veipe dhe Nalo Hoxha u kthyen në prindërit e mi për ato dy javë qëndrimi atje.
Më pajisën me plaçka trupi, më hipën në një karrocë dhe më zbritën në mes të rrugës pa më shoqëruar asnjëri dhe më kërkuan të shkoja vetëm atje. Kur hyra në kamp, u tmerrova nga barakat ku qëndronin familjet e internuara, ndërsa për ata që ishin vetëm, ekzistonin kazermat, ku mblidheshim të gjithë bashkë. Ishte gjëja më e tmerrshme që më kishin parë sytë ndonjëherë.
Aty ndenjët?
Jo, kjo ishte e pamundur, nuk e di si do kisha mbijetuar e vetme. Përpara se të nisesha, të afërmit e mi më thanë se nëse ngelesha vetëm, të shkoja të trokisja në derën e familjes Hoxha, gjithashtu të internuar në Savër. Pasi e kalova duke qarë gjithë atë ditë, kuptova që nuk kisha asnjë mundësi tjetër, e përtypa sikletin që ndieja tek shkoja te disa njerëz të panjohur, sepse nuk kisha zgjidhje. Trokita në derën që më kishin adresuar, ishte një çift me tri vajza që më pas u bënë mikeshat e mia të afërta dhe më pranuan në barakën e tyre sikur të isha fëmija i katërt. Megjithatë, nuk qëndrova aq gjatë me to, sepse krijova familjen time. Më lejuan që të vijoja shkollën në Lushnjë dhe për të mos e bërë rrugën vetëm, më adresuan te Sokoli, ai që do të bëhej bashkëshorti im.
Pra, në një mënyrë, mes gjithë atyre të këqijave, kishit edhe momentet e bukura të një dashurie që po lindte, ndërsa shkonit e ktheheshit nga shkolla?
Po, për aq sa ishim të lejuar… nuk është që ndodhte ndonjë gjë siç mund të përfytyrohet tani… bënim rrugën bashkë për në shkollë e ktheheshim. Isha 20 vjeçe kur u martova, ndërsa Sokoli ishte 21 vjeç. Im shoq ishte internuar për shkak të arratisjes së disa xhaxhallarëve e të afërmve të tij nga vendi. Në atë jetesë të vështirë dhe kushte të tmerrshme, lindën edhe tre fëmijët tanë. Vajza e madhe Vilma, djali Leon dhe e vogla Ledia. Edhe pse të internuar, ne bëmë një takim familjar. Unë bëra një dasmë të thjeshtë në kamp, u vesha edhe me fustan të bardhë.
A ndryshoi ndopak për mirë jeta juaj, brenda atyre kushteve që ishin?
Ditët atje vazhduan të ishin të tmerrshme. E kishim me detyrim për të punuar në tokat bujqësore të Lushnjës. Asnjëherë nuk i bëja dot punët e bujqësisë, sepse isha tepër e imët dhe e dobët në trup. Me kohën, gjërat do të bëheshin edhe më të renda, sepse do ishin fëmijët. Prindërit e durojnë mundimin e tyre, por kur shohin që e gjitha po përsëritet edhe të fëmijët, është vërtetë e rëndë. Sheh që nuk ke mundësi ta ndryshosh apo përmirësosh realitetin e tyre, as të ndikosh kur i trajtojnë keq, apo i fyejnë në shkollë.
Gjatë gjithë kësaj kohe, a kishit ndonjë informacion nga prindërit tuaj? Shkëmbenit letra?
Po, rrallë, por po. Letra të shkurtra. Shkruante mamaja, sepse babai dihet që rrezikonte shumë. Fjalët e tyre ishin vetëm përkëdhelëse, sepse për prindërit unë kisha mbetur ende foshnja, që kishin lënë pas. Në fjalët e tyre shquaja dhimbje dhe brengë. Por, më emocionuese se gjithçka do të ishte telefonata e parë me prindërit e mi. Për herë të parë do të dëgjoja zërin e tyre përmes receptorit. Gjatë një letre të shkëmbyer mes nesh, prindërit me kishin dërguar edhe numrin e tyre të telefonit.
Pasi isha internuar, ndodhte që një herë në vit të vija me leje në Tiranë dhe atë ditë gjendesha tek shtëpia e xhajës tim. I bie telefonit dhe receptorin e ngre mamaja. Siç duket, ajo e kuptoi dhe sapo dëgjoi zërin tim, i bie të fikët. Nuk folëm dot atë ditë. Ndërsa mua më ndodhi diçka e çuditshme, më iku zëri dhe nuk flisja dot asnjë fjalë. I bëja me dorë xhaxhait që të vinte tek receptori, sepse nuk flisja dot. Pas dy ditësh, pasi kishim mbledhur veten, mundëm të komunikonim. Ata vetëm më përkëdhelnin, për ta isha gjithmonë bebja e vogël.
Madje, më kujtohet që një herë u kam dërguar një fotografi ku isha me disa shoqe të tjera dhe me stilolaps kisha bërë një shenjë që të kuptonin se cila isha unë. Mendova që s’kanë si më njohin, sepse nuk më kanë parë të rritur. Më vonë, mësova që mamaja ishte trishtuar shumë nga ajo shenjë e vogël. “Vajza jonë mendon që ne nuk e njohim”- i kishte thënë babait dhe kishte jetuar për ditë të tëra atë dhimbje. Unë nuk e mendova kaq gjatë, sigurisht, përndryshe nuk do t’i kisha lënduar. Kështu shkuan ato 30 vite, me letra e telefonata të rralla e me përpjekjet e luftën tonë të përditshme për të rritur fëmijët.
Nuk e takuat më nënën asnjëherë?
Jo, nuk arrita. Sëmundja e saj për të cilën kishte shkuar të kurohej qëkur u largua nga unë, nuk ishte larguar asnjëherë përfundimisht. Brenga gjithashtu, dhe më duket se kjo gjithnjë e ka rënduar shëndetin e saj të dobët. Vdiq në vitin ’88, dy vite përpara se unë të shkoja në Itali për të takuar babanë…
Babanë, që nuk e kishit parë kurrë!
Po, ishte vërtet një nga ato skena që shohim nëpër filma, kishin kaluar 46 vite. Edhe sikur të doja, nuk do mund ta përshkruaja atë moment. Shkova në Itali bashkë me djalin tim. Kam shkuar në Itali me dy pasaporta false, një për vete dhe një për djalin, të paktën të kisha një person të familjes me vete. Sokoli dhe dy vajzat qëndruan në Shqipëri. Gjatë gjithë rrugës me avion qëndronim si të ngrirë, se mendonim që edhe aty do na ndodhte diçka. Mbërritëm mirë dhe fakti që ishim parë në fotografi nuk na krijoi asnjë mundim për t’u gjetur.
E njohëm njëri-tjetrin menjëherë, mes qindra njerëzish, që ishin në aeroportin e Romës. Kur hyra në shtëpinë e tij, që më pas u bë edhe imja, sepse qëndrova disa vite, gjeta vetëm një buqetë të madhe me lule, fotografinë e stampuar të mamasë dhe një letër, “Mirë se erdhe zonja e shtëpisë!”. Vetëm qaja, qaja. Të nesërmen në mëngjes shkova në varreza. Ditën tjetër, pasi u ambientova, rrija vetëm me babanë. E puthja, e përqafoja dhe i thosha: “Shyqyr, o baba që nuk je dhe ti një fotografi!”. Ishte gjithçka më emocionuese se kaq. Do të kalonin shumë ditë të tjera dhe ne vetëm do të çmalleshim… dukej sikur koha nuk na mjaftonte për të shprehur çfarë kishim në zemrat tona. Babai m’u duk njeriu më i dashur në botë…
Po babai, a u kthye në Shqipëri?
Po, pasi shkova unë, kaloi edhe pak kohë dhe u kthyem të dy. U bë mediatike edhe ardhja e tij këtu, madje u diskutua edhe mundësia për ta emëruar president të vendit. Mirëpo ai kishte edhe jetën e tij në Itali, punën që nuk e la asnjëherë, deri ditën që vdiq. Ne shkonim e vinim, tashmë të dy bashkë. Im shoq nisi një punë të mirë këtu dhe nuk donte të transferohej, kështu që unë shkova me fëmijët. Qëndrova disa vite, babai ndërroi jetë dhe më pas u riktheva…
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
