LUAN RAMA
Shumë herë jam takuar me miq të mi, në kafenenë e njohur “George V”, ne Champs Elysees, avenynë më të bukur të botës. Por një kafe me Rufije Xhomaqin më ishte e veçantë, sa e hidhur, aq dhe e ëmbël, sepse në fytyrën e saj fisnike historia shqiptare e kohës totalitare ka lënë gjurmë të thella.
Gjurmë në sytë e saj, në trupin e saj të brishtë, në ballin e bukur dhe mbi të gjitha në kujtesën që nuk shlyhet, që nuk shuhet, që rivjen gjithnjë, sa herë ajo kthen sytë nga Shqipëria e saj, larg, toka që ka lënë pas vite më parë, Tatzati i Delvinës, nga ajo godinë e madhe dhe hijerëndë që ka mbetur e shkretë, e braktisur, gjithnjë në këmbë, edhe pse mbi të kanë kaluar shumë stuhi…
Shtëpi e braktisur në moshë të vogël, 5-6-vjeçare, atëherë kur i ati, Abdulla Rami, u arrestua, për të kaluar më pas kalvarin e një vuajtjeje të gjatë, e megjithatë ku dashuria njerëzore përreth nuk u mungoi, një dashuri që ende pulson. Rufia është një emigrante e fisme, bija e avokatit Rami, ish i burgosur politik i burgut famëkeq të Burrelit.
Por ajo ka të drejtë ta dojë Francën më shumë se unë, sepse Franca ishte ajo ku studioi ati i saj, ku ai ishte mbrujtur me idetë e qytetërimit, demokracisë, të një shteti të së drejtës dhe të lirisë, vendi që nuk rreshti ta ushqejë botën dhe filozofinë e tij përmes bijve të saj më të mirë, intelektualëve të mëdhenj si Hygo.
Ja pse dhe kur ishte i internuar, pas burgut, avokati që tashmë hapte kanalet e fushave me lopatë, mbante nën sqetull librat e këtyre njerëzve të mëdhenj dhe përkthente vargjet apo mësimet e tyre, pamfletet historike të Hygoit si “Mendjet dhe masat” (Les esprits et les masses) ku ndër të tjera shkruhej: “Tri pyetje: – Çfarëdo të ndërtohet? – Ku do të ndërtohet? – Qysh do të ndërtohet?… Po ju përgjigjemi:- Do të ndërtohet populli. – Do të ndërtohet në progres. – Do të ndreqet me anën e dritës… Të punohet për popullin. Dhe kjo me urgjencë. Letërsia prodhon qytetërimin, poezia nxjerr idealin… Poetët janë edukatorët e parë të popullit!…”
Po, Abdulla Rami ishte një nacionalist dhe poet gjithashtu, që i shkruante poezitë në agun e mëngjesit apo kur fytyra e etur i përthahej nga dielli zhuritës dhe lodhja e dërmonte gjer në asht. Ishte nga ai brez që i përkiste “neo-shqiptarizmës”, ishte gjenerata e ëndrrës për të ndërtuar fytyrën dhe ndërgjegjen e kombit. Ja pse ai, edhe pse i internuar, vazhdonte të përkthente idetë mbi vlerën e shpirtit dhe rolin e intelektualit për një shoqëri të re.
“Isha vajzë e re dhe ai nuk donte që t’i shkoja në burg,- më tregon me zërin e saj të qetë Rufija. – Kishte frikë. Shkoja shumë rrallë. Por ishte gjyshja ime, Gjyle Pagria, që i shkonte gjithnjë me ushqime. Tetëmbëdhjetë vjet rresht. E mbante në këmbë me bukë. Në fund të jetës së saj ishte me kancer, atëherë kur im atë do të dilte nga burgu. Ishte data 8 maj 1962. I thashë gjyshes të shkoja dhe unë në Burrel ta prisnim dhe ta sillnim në shtëpi. Por gjyshja morri vetëm nipin. Pasdite ata u kthyen nga Burreli. I prisnim me ankth.
Erdhën atje ku banonim, në Kavajë, në shtëpinë e Selmanit të dashur. Pashë Atën (sepse kështu i thërrisja) tek vinte, ashtu i verdhë dyllë me xhaketën disi blu dhe që s’e kishte parë dritën e diellit. Të gjithë iu hodhëm në qafë. Qanim dhe gëzoheshim njëherësh. Ata fliste pak. Ishte i menduar, ndoshta për fatin tonë. Shkoi të flinte. Ishte mbrëmje dhe rruga e kishte lodhur. Shpirtin e kishte të vrarë. Po ku të flinte? As ai, as ne… ndenji ca kohë në shtëpi dhe pastaj e vunë në punë. Filloi të punonte në ndërtim. Pastaj punoi hekurkthyes, më vonë në bujqësi, arave, shkruante poezi. Ngrihej që në orën 4 të mëngjesit, lexonte librat e tij, merrte bukën me vete, një katruve ujë dhe nisej fushave për t’u kthyer në mbrëmje.
Fletoret i mbante nën sqetull. Ishin prehja e tij, shkrimet, përkthimet…” Rufija më flet dhe unë imagjinoj juristin e dalë nga Fakulteti i Drejtësisë të universitetit të Montpellier të Francës, avokatin që më pas qeveria shqiptare e dërgoi në Gilan të Kosovës, që të ngrinte administratën e vendit e më pas, po atë Abdulla që në burg, siç thoshte bashkëvuajtësi i tij Petrit Velaj, Abdullai përsëriste: “Petro, ne mund dhe të na thyejnë, por nuk mund të na përkulin në rrugën tonë…”.
Në kohën e internimit, ai shkonte arave dhe endej në lirinë e mendimit dhe të ardhmërisë, në botën e shkrimtarëve dhe filozofëve të mëdhenj të Lirisë dhe të së Drejtës. Në shtëpi, Rufija më kishte treguar fotografitë e tij me Hasan Ramin, Fejzi Hoxhën, Esat Hoxhën… Dhe ndihej në ato foto të vjetra energjia e një gjenerate të re. Por si ai, edhe Hasan Rami apo vëllezërit dhe kunetërit e tij që ranë nëpër burgje, ku familjet e tyre u degdisën gjithashtu.
“Punonim në fusha, shkoqnim misrin, hapnim kanale. Pusin e ujit të pijshëm e kishim larg. Çoheshim në orën dy të natës dhe shkonim bashkë me tim shoq të mbushnim ujë me kandil në duar… Atëherë mbeta shtatzënë, por fëmija më vdiq kur linda. Ata im erdhi dhe më takoi duke më pushtuar fort. “Është për fajin tim, – më tha. – Jo, i thashë!… Ç’ti thoja?…” Dhe ai vinte gjithnjë me çantën e ngarkuar me ushqime. Ishte në Gosë të Kavajës, vinte me tren deri në Cërrik.
Pastaj me kamionë në Ballsh dhe që andej merrte udhën në këmbë e ngjitej për një orë e gjysmë të vinte te ne në Gjyral të Belshit. Kishim mall. Oh, ç’kohë. Na shanin gjithnjë… po ç’kishim bërë ne të shkretët?!… Pikërisht në atë kohë ai përktheu dhe një nga elegjitë e famshme të Viktor Hygo-së, i cili e shkroi kur vajza e tij Leopoldine bashkë me të shoqin e saj iu mbyt me barkë në lum, më 1843 dhe ku ndër të tjera shkruante: E megjithatë jeta vazhdonte, në trisht dhe në zi.
Rami përkthente autorët e tij të preferuar, francezë, anglezë, siç ishte dhe poezia “Herakliti” e William Johnson Cory, kundër të tjera, në fletoret e tij ai ka shkruar: “Më thanë, o Heraklit, më thanë se ke vdekur, Nga hidhërimi i ndjerë, lotët më janë tretur Qava, m’u kujtua sa shpesh ti dhe unë, Lodhnim Diellin me fjalë, sa e vinim në gjumë…” Por një nga më të dashurat, ishte poezia “I burgosuri” i Chillonit (The prisoner of Chillon) e George Byron, e përkthyer që në vitin 1945, që i referohej historisë së patriotit zviceran François Bonivard, burgosur në kështjellën e Chillon-it në Zvicër më 1530.
Rufija pi kafenë ngadalë, ndërkohë që unë përpiqem të imagjinoj juristin shqiptar, por dhe poetin dhe gjendjen e tij kur e ka përkthyer këtë poezi… dhe ai në qeli. Rufija përballë tret vështrimin e saj nga njerëzit që shkojnë rrugës. Humbet në kujtime. Bisedojmë, kujtojmë një kohë, një kohë që nuk shlyhet: “… Në vitin 1973, babai vdiq. Kur mbërritëm e gjetëm me hemorragji cerebrale. Nuk fliste. Kushedi ç’mendonte? Ndoshta për fatin dhe jetën që nuk mundi të bënte, për misionin që nuk arriti të kryente. Na linte në zi… Ngelën pas librat e tij, thesari i tij i vetëm, libra, fletore, shënime të hedhura buzë arave.
“Librat do t’i marr unë”,- i thashë nënës time. Dhe i morra. Namiku, im shoq, i ngarkoi në një karrocë dhe e tërhoqi gjer në shtëpinë tonë, më këmbë. Librat e Francës. Njëherë na erdhën për kontroll kur arrestuan vëllanë e Namikut. Ne hodhëm jorganët sipër sëndukut të librave, por nuk hynë në dhomën e gjumit. Librat shpëtuan…” Po, kështu shpëtoi dhe ai përkthim i preferuar i tij në Gosë të Kavajës më 25 dhjetor të vitit 1968, shkruar nga André Michon, me titullin simbolik “I Pamposhturi”.
Kjo grua 75-vjeçare, duke pirë kafenë vështron tutje lumin njerëzor. E shikon me një lloj kureshtje, edhe pse e di që është në një kohë tjetër. Ndoshta ajo sheh figurën e Atës së saj, studentit të Montpellier që dikur dhe ai kalonte gjithë ëndrra në këtë aveny të bukur, pikërisht atje, mbi atë asfalt, para kafenesë “George V”, për të kaluar pastaj drejt Harkut të Triumfit ku ishte vendosur një ditë trupi pa jetë i idhullit të tij, Viktor Hygo, të cilin populli që andej e shoqëroi drejt sheshit të Concorde-s për ta çuar pastaj dhe vendosur në Pantheon, atje ku flinin njerëzit e mëdhenj të Francës.
Po, Rufija shikonte në atë udhë hijen e atit të saj, me dëshirën për të ndërtuar një Shqipëri të re, të lirë, të së Drejtës, Shqipërinë e njerëzve të lirë. Por ah, kjo ishte veç një ëndërr, një ëndërr e ndërprerë shpejt, e këputur, si një pemë e prerë në rrëzë, në kohën e lulëzimit të vet, një pemë e rënë plot dhimbje e rrapëllimë. Dhe mbi atë trup të prerë ra një natë gjatë. Rrebeshe, stuhi… Mijëra trungje të tjerë u prenë si ai, por dekada më vonë do të vinte një pranverë e shkurtër, e gjymtuar, një pranverë ku nga trungjet e prera filiza të rinj do të lindnin. Toka kërkonte gjelbërimin që i takonte dhe që ende nuk po e gjente…
Bashkë me Rufijen dalim në rrugë duke lënë pas kafenenë. Shpirti i saj është lehtësuar pikërisht nga ajo aveny dhe imazhi i Atës që i shfaqej pareshtur, aty, në atë udhë të madhe ku ai kishte shkelur në rini të tij. Rufija ka mall dhe duke i hedhur krahun, shoh syrin e saj që vezullon nga një cipë loti që i rezëtin. Është loti i mungesës, por dhe i gëzimit që në lumin e madh njerëzor, Ata i saj jeton ende. Dua ta përqafoj këtë nënë, këtë grua, këtë vajzë të “shkretëtirës” në Gjyral dhe t’i jap diçka nga zemra ime. Por plagët e mpiksura pulsojnë ende, pasi aty kanë mbetur ende sytë e hapur të atit të saj me pengun e madh që nuk e arriti këtë ditë, të ndërtonte Shqipërinë e ëndërruar dhe të rivinte dhe ai të pinte një kafe në Champs Elysées…
Panorama
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
