Nëna e dëshmorit

ÇAPAJEV GJOKUTAJ

Barazia e gruas me burrin bën pjesë ndër idealet sociale që propagandonte ligjërimi totalitar. Megjithatë, kishte një rast unik kur ky ideal mohohej njëzëri, madje edhe në mënyrë solemne: imazhi i nënës së dëshmorit. Përmes një diskriminimi pozitiv, nëna e të rënit vihej në qendër të narrativave, duke eklipsuar thuajse  tërësisht babain.

Mohimi i një ideali përbënte sakrilegj për ligjërimin totalitar, ndaj duhej motiv i fortë që të përligjej. Imazhi i nënës së dëshmorit shërbente si instrument efikas për të kënaqur nevoja të rëndësishme politike, si legjitimimi i pushtetit dhe grishja për sakrifica. Sa më shumë kalonin vitet, aq më gërthitëse bëheshin këto dy kërkesa.

Lufta ishte dhe mbeti deri në fund burim kryesor legjitimiteti sipas aksiomës: luftuam e fituam ndaj na takon pushteti. Sa më i gjallë të ishte imazhi i sakrificave gjatë luftës, aq më i thellë bëhej legjitimiteti. Nëna e të rënit ishte ndër imazhet më afektive për realizimin e këtij misioni. Tradicionalisht është përpunuar mendimi se lidhjet e nënës me fëmijët janë dukshëm të ndryshme nga ato të babait.

Dallimet konstruktohen mbi dikotomitë që karakterizojnë ndarjen gjinore të tilla si femra drejt imanencës – mashkulli drejt transhedencës, gruaja emocionale – burri racional, nëna lidhje intime – babai autoritar etj. Përtej këtyre konsideratave teorike që i përkasin mendimit të kultivuar, edhe mendësia tradicionale shqiptare e konstrukton nënën më emocionale dhe babain më racional, nënën më të shfaqur e babain më të rezervuar etj.

Konceptuar kështu, nëna e dëshmorit artikulonte grishjen për sakrifica jo vetëm si kërkesë propagandistike, por edhe si rast jetësor, sa real, aq edhe emocionues e nxitës. Si një pikturë që strukturohet mbi kontrastet mes dritës dhe hijes, edhe narrativat për nënën e dëshmorit ngjizeshin mbi përzierjen e dhimbjes me stoicizmin.

Dhimbja buronte nga instinkti atavik mëmësor, kurse stoicizmi nga fizionomia e stërlashtë e shqiptarëve, natyrisht heroike. Realizohej kështu funksioni tipik i mitit modern: interesa politike të ditës nuk shfaqeshin aq bërtitëse dhe krijohej përshtypja se gjithçka buronte nga natyra e gjërave.

2. Në fakt, nëna e dëshmorit nuk është dukuri thjesht shqiptare. Kemi të bëjmë me një imazh universal dhe të stërlashtë. E njohur me emra alternativë si nëna e heroit, nëna e martirit etj., ajo përbën një konstrukt social që përsëritet nga një popull te tjetri, nga një kohë te tjetra, derdhur në forma të ndryshme, por me esencë thuajse konstante: rekrutimi i mëmësisë në shërbim të idealit, shoqërisë.

Vargu i narrativave të ngjizura mbi boshtin “nënë – hero” zë fill me figurën arketipore të nënës natyrë. Në gjenezë ky arketip ka shërbyer si truall për të kultivuar idenë se heroi është i përjetshëm. Cikli vdekje – ringjallje e heroit, cikël që gjeneron pavdekësinë, e ka zanafillën tek imazhi i diellit që në darkë perëndonte, fshihej nën dhé, si të hynte në mitrën e nënës natyrë dhe në mëngjes shfaqej i rilindur, gjithë dritë e fuqi.

Më pas arketipi i nënës natyrë do të humanizohej më shumë dhe do të zëvendësohej me arketipin e nënës njeri. Sipas Jungut, njerëzit lindin me dëshirën për të pasur nënë. Për nëntë muaj në bark të saj ndihemi ngrohtë, të ushqyer dhe të sigurt dhe instinktivisht jemi të prirur ta ruajmë këtë status.

Nevoja e lindur për siguri dhe përkujdesje bën që nëna të shfaqet si kusht ekzistence, si faktor i domosdoshëm për vazhdimësinë e llojit. Ndaj arketipi i saj lind bashkë me individin. Në rastet kur nëna mungon ose, për një arsye a tjetrën, nuk realizohen marrëdhëniet me të, individi është i prirur ta zëvendësojë me disa dukuri që, në një masë, kënaqin këtë nevojë arketipore.

Lidhjet me grupin etnik, qytetin, kishën, mëmëdheun, lirinë, partinë etj. janë metafora të gjeneruara mbi nevojën instiktive për të realizuar me çdo kusht lidhjen nënë – fëmijë, nënë – hero. Strukturimi i këtyre metaforave merr trajta nga më të ndryshmet, por thuajse gjithnjë mbeten dy elementë bazë: më njërën anë borxhi, në anën tjetër shlyerja e tij. Më njërën anë përkujdesja, gjiri, mëkimi, mëkëmbja dhe, më anë tjetër, sakrifikimi për mëmën, nderin, lirinë.

Ky vetëmohim shndërrohet, sipas rastit, në sakrifikim për etninë, qytetin, kishën, partinë etj. Flijimi njerëzor nuk ka pasur gjithnjë ngarkesën dramatike që ngërthen sot. Sa më shumë zhytesh në histori, aq më i natyrshëm ngjan blatimi në altar. Megjithatë, qysh në periudhën mitologjike nis e bëhet një dallim mes nënës dhe babait. Babai Agamemnon e sakrifikon të bijën, Efigjeninë, për të zbutur zemërimin e Artemisës, por nëna Klitemnestër nuk ia fal këtë mizori.

Qysh në narrativat e hershme të mendimit perëndimor, dhimbja e nënës për sakrifikimin e fëmijës është shfrytëzuar jo aq për të treguar vlerat e mëmësisë, sa për t’i shërbyer një ideali. Kujtojmë, p.sh., rastin ekstrem të nënës makabease që pranon më lehtë sakrifikimin e shtatë bijve, sesa ngrënien e mishit të derrit, që e percepton si ikje nga rruga e zotit.

3. Gjithsesi, instrumentalizimi total i mëmësisë në shërbim të idealeve politike e shoqërore zë fill me nënën spartane. Plutarku dhe klasikë të tjerë të antikitetit e kanë përjetësuar në çastin kur, duke përcjellë birin në luftë, i jep mburojën dhe shqipton porosinë drithëruese: ja me të, ja nën të; fitimtar ose i vrarë.

Është interesante të kujtosh se krahas nënës spartane, madje para saj, antikiteti ka krijuar dhe përcjellë edhe nënën paqë- sore, mishëruar së pari te Tetits, e ëma e Akilit, që kundërshton pjesëmarrjen e të birit në luftën e Trojës. Nëna spartane ose patriotike dhe nëna paqësore kanë ekzistuar krah njëra-tjetrës në shekuj. Megjithatë, patriotikja ka mbizotëruar dhe sfumuar e lënë disi në hije paqësoren.

Vështirë të thuash se ky sfumim ka ekzistuar në realitet. Ngjan më tepër me një dukuri ligjërimore, produkt retorike. Në një vështrim “nëna patriotike” dhe “nëna paqësore” ngjajnë si alternativa të njëra-tjetrës: njëra ekziston në kohë lufte, tjetra në kohë paqeje. Në fakt, të dyja ekzistojnë edhe në kohë lufte, por mediatizohet vetëm nëna patriotike, kurse nëna paqësore censurohet.

Kjo qasje shërben si burim mobilizimi e kohezioni. Studiues të ndryshëm kanë venë re se, sa më shumë u afrohemi ditëve tona, aq më e pranishme bëhet nëna paqësore në ligjërimet për luftën. Nëse gjatë Luftës së Parë Botërore në median amerikane mungonte thuajse totalisht figura e nënës paqësore, gjatë luftës së Vietnamit dhe asaj të Irakut paradigma ndryshon: nëna paqë- sore zë përherë e më shumë vend. Vështirë të thuash se kjo ikje nga norma lidhet me ndryshime shoqërore: në 80 vjet nënat amerikane u bënë shumë më pacifiste.

Nëse gjatë L1B gjithë informacioni, përfshirë dhe letrat që vinin nga fronti ishte në censurë, gjatë luftës së Irakut mediat elektronike dhe sidomos interneti bënë të mundur një pasqyrim jo vetëm më të shpejtë, por edhe më të vërtetë dhe të çliruar nga çdo lloj censure.

4. Në mendësinë shqiptare imazhi i nënës së heroit vjen i çalë, ose më saktë me patericë, i mungon njëra gjymtyrë: nëna paqësore. Ka diçka anekdotike në këtë mungesë. Gjatë Rilindjes, mendimtarë të ndryshëm shqiptarë përpiqeshin të shpjegonin emrat e perëndive helene me burime të shqipes. Kështu, p.sh., Jani Vreto e shpjegon emrin e Tetis, nënës së Akilit dhe perëndeshës së ujërave, në përngjasimin “deti – teti”.

-Na e kish ënda që perëndinë ta bënim shqiptare, por modelin e nënës pacifiste që përcjell kjo figurë nuk e kemi qasur edhe sot e kësaj dite. Në letërsinë dhe artet shqiptare nëna paqësore, nëna që për të mbrojtur jetën ngrihet kundër luftës, është qenie e rrallë. Edhe kur e has, flet për luftën në përgjithësi dhe jo për një luftë konkrete, larg qoftë për një betejë a një kryengritje shqiptare.

Gjatë Rilindjes imperativi i ditës ishte shpëtimi i Shqipërisë nga katastrofa që po e priste të Sëmurin e Bosforit, ndaj mbizotëronte kushtrimi “shqipëtar, mos rri, po duku, shqipëtar”. Kuptohet që në këtë klimë nuk kishte asnjë hapësirë për nënën paqësore. Ligjërimi publik nuk vinte në diskutim flijimin e bijve, shumë- shumë ngrihej zëri kundër mercenarizmit.

Duke e përfytyruar Shqipërinë si nënë bijsh të rënë, Çajupi shkruante: “gjithë djemtë që janë vrarë dhe mban zi/ për Morenë janë vrarë, për Turqi”. Në vitet 1930 kur bota po përballej me rrezikun e një kasaphane të re dhe zërat antiluftë përbënin rrymë të fuqishme, Migjeni dhe të tjerë do të ngrinin zërin kundër luftës.

Kujtojmë, p.sh., “Të korrunat” ku prindërit, jo thjesht nënat, hyjnizojnë punën e paqen dhe me ironi e sarkazëm, u kumtonin bijve fatin e hidhur që po dukej në horizont: “-Do të mësoheni me ngranë hekur! – Oho, oho, me ngranë hekur, – këndojshin dhe kërcejshin fëmitë pa të keq.”

Siç e përmendëm në krye, gjatë periudhës totalitare, figura e nënës së dëshmorit u instrumentalizua si rrallë ndonjëherë në funksion të legjitimimit të pushtetit dhe justifikimit të mungesave e vështirësive. Në këtë klimë tingëllonte si sakrilegj edhe figura krejt episodike e një nëne dëshmori që te “Dimri i madh” i Kadaresë, shfaqet disa herë në një pritje qeveritare, duke psherëtirë dhe fajësuar veten, që vjen në ngjarje të tilla gjithë shkëlqim e begati, në një kohë që i biri ha dhé.

Pas gjasash nëna e dëshmorit, nëna që është gati të sakrifikojë bijtë për idealin, sidomos atë kombëtar, do të jetë mbizotëruese në ligjërimet shqiptare. Ky mbizotërim dhe mungesa e nënës paqësore përligjen mbase me faktin që çështja kombëtare akoma nuk ka gjetur zgjidhje.

Duket se në mungesë të një strategjie bashkëkohore për të arritur bashkimin kombëtar do të vazhdojmë t’u kthehemi e rikthehemi miteve kombëtare. Parë kështu, nëna e dëshmorit është konstrukt social, modelim sipas interesash të caktuara. Rrjedhimisht, një nga funksionet e këtij konstrukti është tjetërsimi i nënës dhe i gruas.

Ikje nga ndjenja drejt detyrës, nga intimja drejt sociales, nga humania drejt shtetërores, nga natyra drejt kulturës. Ikje të tilla, sado të dhimbshme, janë gurë kilometrikë që kanë shënuar rrugëtimin e civilizimit. Gjithsesi, pluralizmi është i mirëpritur në çdo rrafsh.

NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al