Binte shumë shi atë ditë. Një shi i imët, i shtruar, që s’kishte ndërmend të pushonte. Shiu tipik i vjeshtës së shtyrë të Tiranës.Ai mbërriti i përpiktë në librarinë që e kishim shndërruar në një studio televizive, ku zhvillonim bisedat me shkrimtarë e përkthyes, i tëri qull. Edhe pse ndërtesën ku ishte hapur panairi i librit, për të cilin ai kishte ardhur në Tiranë, dhe vendin tonë të takimit se ndanin veç ca dhjetëra metra distancë. As çadër s’kishte pasur me vete, edhe pse e njihte mirë Tiranën dhe klimën e saj. Ndoshta mendonte se libraritë e mbyllura apo panairi i librit nuk do t’ia bënin të nevojshme ecejaket e gjata nëpër rrugë. Mbërriti i buzëqeshur… dhe shkujdesshëm u përpoq të rregullonte flokët e lagur para se të fillonin regjistrimin e intervistës… Ramon Sanchez Lizarralde ishte përkthyesi që veçmas më kishte tërhequr vëmendjen. Prania e një grupi të vogël përkthyesish të letërsisë shqipe në gjuhë të ndryshme europiane, ishte ngjarja më e rëndësishme e panairit të librit të atij viti. Cilët ishin këta përkthyes? Si kishin rënë në kontakt me gjuhën e këtij vendi të vogël e me letërsinë tonë? Fundja, pse e kishin bërë këtë zgjedhje, ç’i kishte joshur?… Kureshtja funksiononte njëlloj në rastin e të gjithëve, të përkthyeses polake, italiane, angleze… porse përkthyesi spanjoll qëndronte veçmas në këndvështrimin tim, edhe pse historia e lidhjes së tij me shqipen dhe me letërsinë shqipe ishte më të vërtetë e veçantë. Jo vetëm më e hershme e për pasojë më e thellë dhe e fortë. Porse fillonte në një epokë tjetër. Ai kishte mbërritur në Shqipëri para rënies së diktaturës dhe kishte jetuar gjatë këtu, duke pasur mundësinë të prekë me dorë terrenin, të njohë nga afër vetë autorët e letërsisë shqipe. Kishte nisur në fillim pandërgjegjshëm të hynte nëpër labirintet e shqipes, kaq të ndryshme nga gjuha e tij, e kishte shijuar dhe kishte nisur të zbulonte një nga një veprat e mëdha. Kishte adhuruar Kadarenë, por jo vetëm… E në fund të të gjithë kësaj, kishte besuar se ishte detyrimi i tij të çonte diçka prej letërsisë shqipe në Spanjë, duke u mbushur një boshllëk që gabimisht deri asaj kohe kishte qëndruar i zbrazur në libraritë e atij vendi. E filloi nga Kadareja. E pashmangshme kjo. Sepse ky shkrimtar që i kish kapërcyer prej kohësh kufijtë e vendit të vet, duhej çuar edhe në Spanjë. Kadareja duhej lexuar edhe nga spanjollët… Dhe kështu filloi rrugëtimi i një përkthyesi të dashuruar me gjuhën shqipe… Ramon Sanchez Lizarralde gjatë intervistës njëorëshe, por edhe më pas, gjatë kohës se një kafeje, më tregoi gjithçka rreth vetes, pasionit për përkthimin dhe veçanërisht për letërsinë shqipe. Për punën që iu desh të bënte me botuesin e parë që mori përsipër të nxirrte në spanjisht “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”. Për procesin e vet përkthimor të ndarë në faza, që i shijonte veçanërisht netëve dhe me së shumti në shtëpinë e vet që kishte në mal, larg nga qyteti i zhurmshëm dhe shpërqendrues. Më tregoi për “zhytjen” në thellësitë e letërsisë së Kadaresë që ishte pasuar me një miqësi me shkrimtarin… Për vështirësitë shkaktuar nga dallimet mes dy gjuhëve apo mendësitë, por edhe për ndonjë të përbashkët që herë-herë ia lehtësonte përkthimin… E pastaj vijoi për njohjet me shkrimtarë të tjerë shqiptarë dhe për vendimin për t’i përkthyer edhe ata në spanjisht… Ramon Sanchez Lizarralde prej disa ditësh nuk është më mes të gjallëve, porse puna e tij e jashtëzakonshme e bën atë të jetë i pranishëm. Puna e jashtëzakonshme e një ndërmjetësi mes letërsisë shqipe dhe lexuesve spanjollë… Intervista e mëposhtme të rikthen jo thjesht në një çast të së shkuarës, në një ditë nëntori kur në Tiranë shiu nuk donte të pushonte. Por mbi të gjitha të rikthen në periudhën e gjatë të dashurisë së Sanchezit, që të gjithë shqiptarët e njohin me letërsinë shqipe dhe autorëve të kësaj gjuhe…
Prej shumë vjetësh përktheni letërsinë shqipe për lexuesit e vendit tuaj, pse keni zgjedhur shqipen, dhe jo një gjuhë tjetër të “madhe”?
Unë kam punuar për një kohë të gjatë në ndërmarrjen botuese “8 Nëntori”, në kohën e regjimit të Hoxhës. Dhe, kur u ktheva në Spanjë, vura re që e dija gjuhën shqipe dhe e njihja letërsinë shqipe. Ishte si një lloj detyrimi etik për mua, ndërkohë që në Spanjë nuk dinin asgjë për letërsinë shqipe. Kështu ka qenë në momentet e para, pasi kisha jetuar katër vjet në Shqipëri.
Identifikoheni me Kadarenë, pra jeni përkthyesi i tij në spanjisht. Si do ta përkufizonit tërheqjen tuaj ndaj letërsisë së këtij shkrimtari?
Botimi i Kadaresë në spanjisht në fillim ishte një zgjedhje e dyfishtë, imja dhe e botuesve spanjollë. Kadareja ishte një autor i njohur dhe ishte e natyrshme që prej tij të mund të fillohej të përkthehej letërsia shqipe. Veç kësaj, shijet letrare në Spanjë janë të ndikuara nga Parisi dhe Kadareja e kishte kapërcyer “pengesën” franceze.
Ju e çuat për së pari Kadarenë në Spanjë nëpërmjet “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”. Çfarë kujtoni nga vështirësitë e atij përkthimi të parë?
Problemet e fillimit kishin të bënin me papjekurinë time. Strukturat e gjuhëve tona janë shumë të ndryshme dhe ka shumë probleme për të kthyer një ligjërim nga njëra gjuhë në tjetrën. Veç kësaj, kur te “Gjenerali” fillojnë të dalin në skenë fshatarët e sidomos kur shfaqet plaka Nicë me kockat e gjeneralit Z., vështirësitë bëhen me të vërtetë të mëdha. Tani unë e kam shumë të qartë, Ismaili është një nga romancierët e parë që përshtati gjuhën qytetare për letërsinë. Këtu puna funksionon lehtësisht, por kur hyjnë personazhet e tjerë, që vijnë nga një botë që për më tepër s’mund të krahasohet me botën spanjolle, problemi vështirësohet.
E megjithatë, edhe pse Gjenerali është vepra e parë që keni përkthyer, vështirësinë më të madhe e keni pasur gjatë përkthimit të “Kronikë në gur”…
Është e njëjta logjikë. Atje flasin gjithmonë plakat. Vetë Gjirokastra është një territor shumë i veçantë. Kurse Kadareja nxjerr në pah shumë gjëra nga e kaluara dhe sidomos shumë gjëra personale dhe të brendshme. Në të njëjtin këndvështrim, ka qenë shumë i vështirë «Viti i mbrapshtë». Njerëzit e shtresave të ndryshme flasin krejt ndryshe. Kadareja i përdor shumë ngjyrimet gjuhësore. Është e vështirë të gjesh mënyrën si ta japësh atë në spanjisht.
Si e keni gjetur përkthimet e disa gjërave tipike, të themi vrasjen me juk që e gjejmë të Kadareja?
Fjala konkrete nuk më kujtohet, por më kujtohet problemi. Por ka një avantazh. Së paku në këtë rast. Bëhet fjalë për diçka që edhe në mendësinë spanjolle ekziston. Sigurisht në një formë të përafërt. Mund të ndodhte në disa zona të vendit. Kësisoj s’kisha nevojë të bëja një spanjollizim të frazës.
Shpesh përkthyesve u lind nevoja për shpjegimet e situatave të caktuara? A i përdorni ju shpjegimet?
Nevoja për përdorimin e shpjegimeve varet nga autori. Nëse do të flisnim për Kadarenë, duhet thënë se ai është specialist për t’u treguar të huajve, për t’ua shpjeguar gjërat deri në detaje brenda vetë librit. Dhe kjo e lehtëson punën e përkthyesit. Mund të përmend “Prillin e thyer” për shembull, ku Kadareja e shpjegon Kanunin deri në detaje për lexuesit. Por, ka autorë të tjerë që në këtë pikëpamje janë të vështirë, siç do të përmendja Mitrush Kutelin. Kam përkthyer një vëllim me tregime, por ishte shumë i vështirë Kuteli. Unë mendoj se i duhen dhënë lexuesit edhe karakteristikat e veçanta të një letërsie. Nëse njerëzit lexojnë një libër shqiptar apo kinez, ata duhet të njohin aty Shqipërinë apo Kinën, gjërat nuk duhen spanjollizuar.
Ju përmendet “Prillin e thyer”, bazuar te Kanuni, unë do të përmend edhe dy vepra të tjera bazuar në legjenda “Kush e solli Doruntinën” dhe “Ura me tri harqe”. Si keni vepruar ju për të marrë informacion rreth terrenit ku në raste të tilla Ismail Kadare lëviz?
Gjithë botimet e legjendave shqiptare, ashtu si dhe gjithë botimet e “Kanunit të Lekë Dukagjinit” apo versionet e tjera, i kam lexuar. Është e domosdoshme të merret informacion mbi gjërat për të cilat shkrimtari flet, ndryshe mund të bëhen gabime shumë të rënda.
Sa ndryshojnë apo sa ngjajnë mendësitë shqiptare dhe spanjolle? Sa ua vështirëson apo lehtëson procesin e përkthimit kjo gjë?
Ka shumë elemente që dallojnë. Por midis spanjishtes dhe shqipes ka një element të rëndësishëm që bashkon: arabët kanë qenë 8 shekuj në Spanjë dhe kanë lënë shumë gjurmë në gjuhë. Dhe kjo na afron në ngjyresat e fjalëve që ka shqipja, pasojë e gjurmëve që ka lënë te ju Turqia. Edhe pse ngjashmëria është shumë më e vogël, do të flisja edhe për gjurmë që kanë mbetur në të dyja vendet, në mentalitet.
A mund të thuhet e njëjta gjë për diktaturën…
Po, ka edhe një anë mentaliteti më modern. Edhe ne kemi pasur problem me diktaturën 40-vjeçare të Frankos. Që do të thotë se njerëzit janë më të përgatitur të kuptojnë mjediset shqiptare për të njëjtat çështje të diktaturës që edhe spanjollët i njohin. Në parim, krijohet ideja e një ndryshimi të mundshëm, pasi Franko ishte fashist dhe Hoxha komunist, por gjithsesi vuajtjet e njerëzve ishin të njëllojta.
Shumë nga përkthyesit përdorin përkthimet paralele për t’u bindur për saktësinë e punës së tyre. Si procedoni ju dhe cilët janë përkthyesit, përkthimet e të cilëve ju kanë vlejtur si variante krahasuese në tryezën tuaj të punës?
Sidomos në 3 ose 4 romanet e para, unë e kisha gjithnjë versionin e Jusuf Vrionit në tryezë. Patjetër, se doja të siguroja veten. Kurrë s’e kam bërë përkthimin nga frëngjishtja, por doja të kuptoja më shumë e të bindesha, sidomos në raste të veçanta. Më vonë s’e kam ndjerë këtë nevojë. Tashmë jam brenda mendësisë së Ismailit. Veç të tjerave, kemi edhe marrëdhënie të mira dhe të shpeshta. Nganjëherë, para se të dalë libri, unë kam marrë vesh shumë gjëra rreth tij, pasi Kadareja m’i ka treguar. Atij i pëlqen të flasë për projektet e tij.
Edhe pse mund të quheni, pothuaj, përkthyesi ekskluziv i Kadaresë, ka edhe të tjerë autorë shqiptare që ju i keni kthyer në spanjisht: Kuteli apo anonimët, të cilët i keni përzgjedhur nëpërmjet përrallave popullore shqiptare. Cili është krahasimi që mund të bëni mes autorëve letërsive apo kohëve prej nga vijnë ata? Ç’marrëdhënie keni krijuar me veprat e ndryshme gjatë procesit?
Kur fillova së pari me përrallat, kisha bërë një punë paraprake shumë të madhe. Kisha lexuar mbi 500 përralla përpara se të fusja kokën brenda mendësisë dhe të zgjidhja më pas. U detyrova të lexoja antologji të tëra edhe me përralla të spanjollëve apo italianëve. Nuk gjeta ndonjë ngjashmëri mes përrallave shqiptare dhe atyre spanjolle. Por ngjashmërinë e pashë me përrallat italiane. Prandaj u mora gjatë me Italo Kalvinon, me vëllimin e tij me përralla italiane. Atje gjeta një sistem shumë të afërt, madje shumë tema ishin të njëjta. Si të thuash te Kalvino gjeta çelësin për përrallat shqiptare. Jam në përkthim e sipër të përrallave të “Ciklit të kreshnikëve”. Është një punë që po zgjat prej vitesh. Por jo të gjitha përkthimet zgjasin njëlloj në kohë. Nëse do të bëja një krahasim, do të thosha, për shembull, se “Lul Mazrekun” e përktheva në 3 muaj, kurse përrallat, në pesë vjet. Sigurisht nga që Kadarenë e njoh mirë tashmë, kurse problemet gjuhësore dhe të mentalitetit te përrallat kanë qenë shumë të mëdha.
Nëse do t’i referohesha një studiuesi të Kadaresë, do të evidentoja rreth 2000 fjalët e formuara prej tij apo të nxjerra nga sëndukët e shqipes. Si procedoni ju në raste të tilla? A ekziston mundësia për t’i kthyer në spanjisht, sidomos fjalëformimet?
Te fjalëformimet del një problem shumë i madh, pasi rregullat e gjuhës spanjolle nuk e pranojnë kaq lehtë fjalëformimin, madje edhe në rastin e autorëve që bëjnë letërsi të mirëfilltë. Por në shumicën e rasteve, duhet t’i gjej. Nëse nuk e kam atë mundësi të veçantë në gjuhën time, më duhet të krijoj diçka, por me shumë kujdes. Ndërsa për fjalët e vjetra nuk e kam tashmë të vështirë. Në fillim nuk i gjeja ato as në fjalor, por tani ndryshon puna. Sidomos pas përvojës së përrallave popullore, kam grumbulluar disa mijëra fjalë të dala nga qarkullimi ose turqizma apo krahinorizma, me të cilat kam ndërtuar edhe një fjalorth të vogël personal. Sidoqoftë, duhet gjetur në çdo rast një mënyrë.
Si do ta përshkruanit procesin tuaj të përkthimit?
Çdo gjë varet nga libri që kam në dorë. Në rastin e Kadaresë, atë e boton një ndërmarrje botuese në mënyrë të vazhdueshme dhe unë e kam fituar të drejtën të bëj sugjerime. Por, në rastet e të tjerëve, është më e vështirë. Botuesit i duhet një version francez. Pas kësaj edhe procesi ka varësitë e veta.
Nuk është e njëjta gjë si me përrallet popullore, si me Kadarenë apo me poezinë. Një libër poetik mund të më kushtojë një vit, edhe pse jo një vit me punë të vazhdueshme. E megjithatë, imazhet dhe figurat punojnë brenda në kokë për një kohë më të gjatë edhe kur realisht nuk jam mbi tryezë duke përkthyer.
Zakonisht punoj natën, jam pak si lakuriqët. Por edhe kjo ndryshon. Kur kam mësim në fakultet apo kur kam udhëtime apo konferenca, oraret ndryshojnë. Zakonisht preferoj të iki nga Madridi, ku edhe jetoj, e të shkoj në një shtëpi që kam në mal. Dhe kjo sidomos për procesin nistor, për variantin e parë. Pasi unë bëj gjithmonë një version të parë, bile pa u futur në vështirësitë e vogla. Të themi, nëse kam një fjalë që nuk e kuptoj mirë, e le ashtu siç është, në kllapa, dhe vazhdoj që të përkthej më poshtë. Në versionin e dytë futem në imtësi.
Dhe pastaj, hapi i tretë. Unë bëj versionin përfundimtar duke menduar në spanjisht që teksti të rrjedhë në gjuhën time.
Kur ju përkthyet “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” në spanjisht, ekzistonin në bibliotekat e spanjollëve vetëm «Daullet e shiut», përkthyer nga frëngjishtja dhe “Rrethimi i Shkodrës” i Marin Barletit, sigurisht nga latinishtja… tashmë është një situatë tjetër, por le të qëndrojmë në një detaj. Pse e ripërkthyet “Daullet e shiut”?
Përkthimi nga një gjuhë e dytë është i ligjshëm vetëm kur nuk ka përkthyes nga gjuha origjinale. Përkthyesit nga frëngjishtja, që e kishte sjellë për herë të parë në shqip “Daullet e shiut”, i duhej të punonte mbi një tekst për origjinën e të cilit gjithsesi nuk ishte absolutisht i sigurt. Kësisoj u bë i nevojshëm ripërkthimi i atij libri.
Do të vazhdoni të identifikoheni me Kadarenë? Apo keni edhe shkrimtarë të tjerë shqiptarë që ju tërheqin?
Fatos Kongoli është një tjetër nga të zgjedhurit e mi prej letërsisë shqipe. Po shoh se si tingëllon në spanjisht “Lëkura e qenit”. Herët a vonë Kongoli do të botohet në spanjisht. Dhe jo vetëm. Por punoj me botuesit për autorë të tjerë si dhe baladat shqiptare e “Ciklin e kreshnikëve”.
ARTA MARKU
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
