Perveçse për të na treguar për atë që fizikisht kemi qenë, fotografitë, me ndihmën e një kujtese të mirë fiksojnë gjendje, te të cilat nuk mund të rikthehesh për së dyti herë. Do të kesh më vonë e gjithmonë të qeshura të ngjashme por, asnjë që t’i ngjajë asaj që ka shkuar. Në fakt, shkrimtari e përkthyesi Nasi Lera nuk fotografon portrete, por a nuk ndodh kështu me gjithçka që ikën?! As era e as vala nuk janë ato të një çasti më parë. As mendimet e shkrimtarit nuk janë ato të minutës së shkuar, kur era ulërinte e deti tërbohej. Prandaj, Lera fotografon.
Në kthim e gjen të shtruar rrugën mbi letra sepse çdo shkrimtar ka metodën e tij që nuk i përngjan tjetrit. Edhe nëse ikën me pushime, nuk do të thotë që mendimet i pushojnë, përkundrazi. Nasi Lera sapo është kthyer nga një vizitë e gjatë tek e bija në Paris.
Thotë se ishte për të pushuar, por në fakt, atmosfera e ngrohtë që gjen gjithnjë gati atje i shërben kryesisht për të shkruar. Prej pak kohësh ka nxjerrë në treg romanin “Të gjithë premtojnë Parisin”, ndërsa ka nisur të hedhë në letër ngjarjet e një tjetër romani. Edhe ky i fundit, sikurse e gjithë krijimtaria e tij, lundron në po ato ujëra.
Njeriu, vlerat njerëzore të dikurshme, tjetërsimet e sotshme, trysnitë e shoqërisë e mbijetesa ndaj kësaj të fundit, janë gjendur gjithnjë në romanet a tregimet e Lerës. E ka të vështirë të dalë prej mundimeve e asaj çka shohim të transformohet përditë.
Sapo jeni kthyer nga Parisi, ku thoni se keni pushuar, por në fakt as të shkruarit nuk e keni lënë mënjanë. Sa të rëndësishme janë udhëtimet për një shkrimtar, për procesin e tij të të shkruarit?
Udhëtimet, ndryshimi i ambienteve nuk janë të rëndësishme, janë të domosdoshme. Por, sa ç’është i rëndësishëm ndryshimi i ambientit, është edhe atmosfera që gjen atje ku shkon. Duhet doemos një farë ngrohtësie për të krijuar, të paktën kështu është në rastin tim. Megjithatë, do të thosha se aq sa ndikon vendi yt, nuk mund të ndikojë asnjë tjetër.
Për shkak të lidhjeve shpirtërore…
Po patjetër, në vendin tënd në çdo hap që hedh të shoqërojnë kujtime, të cilat janë tjetërsuar në dhimbje e prej të cilave ke nevojë të çlirohesh duke shkruar. Lidhjet shpirtërore janë më të forta sesa vlerat historike e artistike të Parisit apo një vendi tjetër të rëndë- sishëm. Për shembull, për mua, Korça është e pazëvendësueshme sepse të gjitha kujtimet, të bukura o të dhimbshme, i kam aty. Pavar- ësisht shkëputjes së gjithë këtyre viteve, sepse jam larguar fare i ri, ende ndiej mall për qytetin, edhe pse sapo jam kthyer nga Korça në Tiranë, më duket sikur nuk kam qenë prej kohësh. Mendoj që për krijuesin, lidhja me vendlindjen është e domosdoshme.
Në fakt, ngjarjet e romanit tuaj të fundit “Të gjithë premtojnë Parisin” shkojnë edhe në fshatin Dardhë të Korçës. Si funksionon, i piketoni që në skicën fillestare të romanit lëvizjet e personazheve, apo ky i fundit në një kuptim kërkon vetë të shkojë atje?
Jo, nuk ishte e parashikuar që në nisje. Dardha doli sepse doja të jepja fragmentin e piktorit që shkon te varri i prindërve të shokut të fëmijërisë. Është një dhimbje që unë e kam jetuar vetë. Në kohën e gjimnazit kam pasur një shok të afërt, me të cilin shkoja në Dardhë te prindërit e tij. Kam kujtime shumë të bukura nga vizitat te familja e tij. Në vitin 1964 shoku im u arratis dhe nuk është kthyer më kurrë. Ndërkaq, familjarët e tij janë larguar nga jeta e ai nuk u ka shkuar nëpër varre. Ata janë varrosur në Dardhë dhe unë sa herë shkoj në fshat, shkoj edhe te varret e tyre. Vjen një moshë kur njeriu krijon një lidhje të fortë me varret. Fundja, ata që ikën, nuk kërkojnë më asgjë prej nesh përveç se lule e një vizitë.
Krijimet kanë doemos ‘jetë’ të autorit, siç kjo që sapo treguat, por sa jeni ju Simoni, personazhi shkrimtar i romanit?
Shkrimtari është gjithnjë i copëtuar gjithandej në krijimin e tij, por unë te Simoni ndihem vetvetja në qëndrimet e tij, në dashurinë për Evën, për natyrën. Ndërsa në aspekte të tjera të personazhit më ka shërbyer përvoja e të tjerëve.
Simoni u ngacmua nga Eva për të nisur romanin. Po ju, ç’ju ngacmoi për të nisur “Të gjithë premtojnë Parisin”?
Ngacmimi i parë i fuqishëm ka qenë prej disa “reality show”-ve që kam ndjekur në Shqipëri, por edhe formate identike që realizohen jashtë. Më ka bërë përshtypje se si deformohet njeriu për të fituar një çmim, aq më tepër që çmimi në të tilla raste ka gjithnjë një hile regjisoriale. Është e gjitha një lojë e shëmtuar dhe romani nisi të shkruhet si protestë ndaj këtyre formateve. Më bënte përshtypje përplasja e këtyre njerëzve dhe se si zbërthenin e nxirrnin në pah anët e tyre negative, dinakërinë, pabesinë, vetëm në funksion të një çmimi. Është për të ardhur keq që në atë moshë të ushqehen këto tipare të njeriut.
A ju desh t’i shihnit për një kohë të gjatë këto formate televizive në funksion të krijimit, apo ngacmimi mjaftoi?
Jo, nuk i kam parë për një kohë të gjatë, sepse ata që marrin pjesë aty kuptohen shumë lehtë se çfarë janë. Është kohë e humbur t’i shohësh.
Pikërisht prej tyre zgjodhët të veçonit e krijonit Evën, që nisur nga emri, por edhe përshkrimet tuaja, nuk ka tiparet as dinake e as të pabesa, por që ndeshet me to…
Po, krijova një vajzë të pastër e të papërvojë nga një qytet i vogël i Shqipërisë që bie viktime e të tjerëve. Të dy personazhet kryesorë Eva dhe Simoni janë në kërkim të vetvetes dhe dashurisë. Eva ka një histori dashurie, pikërisht në formatin që unë e kam quajtur ‘Kështjella’, ndërsa Simoni ka dramën e një shkrimtari që nuk po gjen vetveten në çka po shkruan, prish dhe shkruan vazhdimisht. Njohja me Evën i bën të kuptojë lehtësinë e deriatëhershme të veprës dhe atë që duhet të shkruajë se si duhet të mbrojë Evën me atë që do të shkruajë.
Përveç personazheve kryesorë, ka edhe të tjera figura në roman që kush më shumë e kush më pak i has përditë. Janë politikanë, gazetarë o autorë librash, që bëhen qesharakë me veten, që duan të prezantojnë. Ky nuk është krijim…
Jo, nuk është krijim, është krejtësisht realiteti me gjithë shëmtinë e tij. Ajo që përshkruhet, është skena e promovimit të librit e jetuar prej meje e prej shumë të tjerëve. Sot po shoh që promovimet vetëm librin që nuk kanë për qëllim. Bëhen që si e si secili të promovojë më shumë veten, fustanin a kostumin, duke u kthyer në personazhe groteskë.
Nuk di nëse e kuptojnë ata vetë këtë, por sidoqoftë dinjiteti i njeriut në veprat tuaja, vlerat e tij morale, janë shumë të rëndë- sishme. Kanë qenë gjithnjë epiqendra e romaneve apo tregimeve që keni shkruar…
Ky është romani im i njëmbëdhjetë dhe paçka që secili krijim ka diçka të vetën, temat janë vazhdimësi e atyre të trajtuara më parë. Për shembull, në këtë rast, revolta ndaj shoqërisë është elementi që veçoj. Ndërsa në romanin që kam në dorë, po merrem me hapat e parë të rëndësishëm që hedh njeriu në jetë, sa i rëndësishëm është ky hap për gjithë jetën e tij të mëpasshme. Në një farë moshe, për shembull, atë të shkollës së lartë, njerëzit kanë ideale e ëndrra që me të mbaruar shkollën e me t’u përballur me jetën e vërtetë, u shemben. Jeta tregohet shpesh e pamëshirshme dhe duhet forcë e madhe për ta përballuar. Lufta për të ruajtur emrin tënd, dinjitetin, është e vazhdueshme dhe e vështirë.
“Të duash emrin tënd”… Është jo vetëm tema, por edhe titulli i një tregimi që është bërë një nga filmat më të dashur. Përveç të gjitha vlerave që thoni, ju asokohe keni përfshirë në skenarin e një filmi edhe një puthje mes Jonës dhe Arsenit, ç’ka për kohën ishte disi e guximshme. Këtë e tregoi edhe fakti që puthja u hoq nga filmi dhe u bënë xhirime të reja…
Në fakt, me çështjen e prerjes së puthjes janë marrë më shumë regjisorët sesa unë, por është e vërtetë që me përfshirjen e puthjes në skenar, u përpoqa që të shtoja pak dozat e lirisë dhe ta bëja marrëdhënien dashurore të dy të rinjve, disi më njerëzore. Të shtrënguar për të transmetuar vetëm atë që lejonte koha, me pikatore, duket sikur dikur ne nuk jemi puthur, por nuk është kështu.
Si u lejua puthja në skenar e pastaj u pre në xhirime?
Me aq sa kujtoj, skenari nuk u pa nga ndonjë zyrtar i lartë. U pa e u vlerësua nga këshilli artistik i Kinostudios dhe puthja, siç duket, nuk u konsiderua ndonjë element i ‘rrezikshëm’, ose ata vetë e kanë lejuar që të diskutohej në etapat në vazhdim. Gjithsesi, skenari u aprovua ashtu me puthjen, e cila më pas, siç dëgjova nga zhurmat e kohës, u hoq.
E nisëm bisedën me udhëtimet e meqenëse tani u kthyem tek e shkuara, a ishte dikur e mundur, kur ju ishit pjesë e Lidhjes së Shkrimtarëve, që shkrimtarët të kishin lehtësitë e udhëtimeve për të kërkuar ‘Evat’?
Komoditeti i lëvizjes sigurisht që nuk ishte ky që është sot, megjithatë unë kam pasur fatin të lëviz shpesh, sepse punoja në Radio Tirana dhe kishim shërbime të vazhdueshme. Punoja pothuajse tri ditë në Tiranë, e katër jashtë saj. Kam shëtitur në të gjithë Shqipërinë. Edhe në kohën që kam qenë në Lidhje, udhëtimet kanë qenë të mundura. Këto vitet e fundit, gjërat lidhur me Lidhjen e Shkrimtarëve janë thënë e tjetërsuar siç kanë dashur ata që kanë folur, por e vërteta është që të gjithë ne përpiqeshim të krijonim kushte lehtësuese për krijuesin. Ndihmonim që shkrimtari të kishte atë atmosferën e ngrohtë, për të cilën ju fola në fillim. Përveç pagës, ata merrnin honorarë shtesë, zgjidhnin vetë ku donin ata të shkonin, punonin me orare të reduktuara në kohën e krijimit, e kështu me radhë. Pra, me mundësitë e kohës, kushtet ishin lehtësuese. Nga ana tjetër, Lidhja nuk u thoshte do të shkruash këtë apo atë. Botimet kalonin më pas nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” dhe cenimet ose redaktimet ishin përgjegjësi të saj.
Ju shkruani me stilograf. A ju duhet shpesh që të përmbysni paragrafët gjatë kalimit në kompjuter?
Po, shkruaj me stilograf me bojë të zezë. Hedhja në kompjuter është një etapë tjetër njësoj e rëndësishme. Është një proces i ftohtë, por i domosdoshëm për të kontrolluar entuziazmin që mund të të ketë kapur duke shkruar me dorë. Ndërsa ti shkruan me dorë e gjërat rrjedhin, mund të të duket se po bën ndonjë kryevepër, por në fazën tjetër, kur e sheh me sy të ftohtë, kupton që në fakt, duhet vetëm të heqësh e të bësh rregullime. Sidoqoftë, teknika nuk është asnjëherë pronë e një shkrimtari.
Çfarë bëni kur befas, i gjithë procesi ngec? Si çliroheni?
Besoj që ju ndodh të gjithëve jo vetëm shkrimtarëve, por edhe ju, që bëni intervista a shkrime të shkurtra. Ka secili një moment bllokimi, por po ju tregoj sërish se ç’bëra unë në një rast të ngjashëm për ta lidhur edhe me fillimin e intervistës. Shkova vetëm për dy ditë në Korçë, përshëndeta prindërit e mi në varreza dhe u ktheva. Kur u ula të shkruaj, gjërat rrodhën vetë…
ANI JAUPAJ
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
