“A don ti Gjin me luftue turqit? Du!”. Kjo batutë nga filmi “Skënderbeu”, gati-gati është bërë pjesë e së folurës së përditshme. Por, derisa të bëhej e tillë, ka kaluar një rrugë të gjatë… Dëshira për të realizuar një film mbi Heroin Kombëtar kishte nisur qysh në kohën e Zogut. Ishte viti 1929. Do të kalonin plot 20 vjet që atëherë, kur vetë Enver Hoxha do t’i dërgonte një letër Ministrisë së Punëve të Jashtme të Bashkimit Sovjetik, ku me përulësi i kërkonte që kineastët sovjetikë të realizonin një film për Skënderbeun.Ishte kjo fillesa e realizimit të filmit “Skënderbeu”, bashkëpunimit kinematografik shqiptaro-rus, i cili pati një sukses të jashtëzakonshëm aso kohe dhe u nderua me çmime të mëdha në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Kanë. Të gjitha këto fakte, e shumë të tjera, na i servir në librin e tij, “Arti i shtatë në Ti
ranë”, autori Spiro Mëhilli. Dje, Mëhilli, autor edhe i shumë librave të tjerë artistikë dhe eseistikë, bëri promovimin e librit të tij më të fundit në ambientet e Arkivit Qendror Shtetëror të Filmit, institucion që edhe e ka mbështetur financiarisht botimin e kësaj vepre. Një libër të ndershëm e ka quajtur drejtori i Bibliotekës Kombëtare, Aurel Plasari, duke shtuar se libra të tillë u vlejnë bibliotekave dhe arkivave tona. Bëhet fjalë për një libër prej 340 faqesh, ku Mëhilli sjell në mënyrë skrupuloze gjithë historinë e kinemasë dhe të filmit në kryeqytetin shqiptar. Por ai nuk ndalet vetëm në ndërtesat e kinemave, emrat, kushtet, pronarët, ndërtimet, djegiet, shndërrimet, por edhe në filmat që shfaqeshin aty, mënyrat se si silleshin nga Moska, Pekini, Roma, ish-Republikat Popullore, Egjipti, India… pastaj fillon realizimi i filmave nga Kinostudioja “Shqipëria e Re”. Por, në krye të herës, kur Kinostudioja ishte ende e re, pati edhe bashkëpunime me vendet me një histori në fushën e kinematografisë, siç ishte ish-Bashkimi Sovjetik. Mëhilli na tregon qysh në kërkesën dërguar rusëve, tek ardhja e tyre në Shqipëri, dublimi, çmimet e fituara, shfaqjet, suksesi etj. Të gjitha këto të dhëna Mëhilli i ka grumbulluar duke hulumtuar në arkivat e Ministrisë së Punëve të Jashtme, në Arkivin e Shtetit etj.
Kërkesa
Në prill 1949, një delegacion i qeverisë sonë me në krye Enver Hoxhën, shkoi në Moskë. Vetë kryetari i delegacionit, më 4 prill i bëri një kërkesë Ministrisë së Punëve të Jashtme në BRSS. Në materialin që Spiro Mëhilli ka gjetur në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme, Enver Hoxha u lutet që të bëjnë një film për heroin shqiptar. “Qeveria e Republikës Popullore të Shqipërisë, duke dashur të bëjë një film artistik mbi jetën e Heroit Kombëtar të popullit shqiptar, mbi Skënderbeun dhe mbi luftën e popullit të saj kundër okupatorëve otomanë, i lutet qeverisë së BRSS të ketë mirësinë të pranojë që ky film të realizohet nga kinematografia sovjetike dhe me pjesëmarrjen e artistëve sovjetikë”, shkruhet në letër. Me të njëjtën përulje Hoxha u kërkon që brenda vitit 1949 të vijë në Tiranë një shkrimtar rus për të bashkëpunuar me institucionet shqiptare për krijimin e një skenari filmi.
Ardhja
Sipas Spiro Mëhillit, “në mars 1953 erdhi në vendin tonë grupi artistik i kinematografisë sovjetike i filmit ‘Skënderbeu’, i kryesuar nga regjisori Sergei Jutkeviç, i cili në një rreth të ngushtë kishte deklaruar se nuk kishte dëshirë të drejtonte xhirimin e këtij filmi; Akaki Horava, Artist i Popullit, dekoruar me dy urdhra, ‘Lenin’ dhe 5 herë laureuar me çmimin ‘Stalin’, deputet i Sovjetit Suprem të Bashkimit Sovjetik, drejtor i Teatrit ‘Rustaveli’ të Tbilisit; Veriko Adzhaparidze, Artiste e Popullit, tri herë e laureuar me çmimin ‘Stalin’, shoqëruar nga artistë dhe grupi i xhirimit. Ata u pritën në Portin e Durrësit. Bashkë me regjisorin Jutkeviç, asistentin Viktor Stratobërdha dhe aktorët, erdhën dhe 6 kuaj të bardhë. Fatkeqësisht, kali që do të ishte për të kalëruar heroi ynë ngordhi, kështu që Akaki Horavës iu desh të përdorte një kalë tjetër. Në film janë përdorur karrige origjinale të kohës së Skënderbeut, të dhuruara nga një familje në Mirditë. Pjesa më e madhe dhe kryesore e filmit ishte xhiruar në BS. Në vendin tonë do të plotësohej filmi me pjesëmarrjen e artistëve tanë, si dhe do të përpunohej varianti i dublimit të filmit në shqip, në Kinostudion ‘Shqipëria e Re’. Skenari ishte i Mihal Papavas. Spektatori shqiptar mezi priste të shikonte Heroin e tij Kombëtar në ekran, kur tentativat e para nga italianët kishin dështuar”.
Dublimi në shqip
Një pjesë e mirë e aktorëve pjesëmarrës në film, mes të cilëve edhe ai që luante Skënderbeun, vinin nga BS, pra flisnin rusisht, çka kërkonte edhe dublimin në
gjuhën shqipe. Dublimi u realizua në Tiranë, por pala ruse nuk mbeti e kënaqur. “Më 8 nëntor 1953, para se të shfaqej filmi ‘Skënderbeu’, në Moskë, Sergei Jutkeviç pa dublimin e filmit që erdhi nga Tirana. Përfaqësuesi ynë, Mihali, informonte me dokumentin nr. 1223: ‘Jutkeviçi nuk është aspak i kënaqur’. Sipas thënies së tij, ‘dublimi shqip i humb 50% të vlerës artistike të origjinalit sovjetik. Veçanërisht nuk është i kënaqur nga ai që zëvendësoi Horavën, në rolin e Skënderbeut. Zëri i tij monoton nuk i përgjigjet as Skënderbeut dhe as Horavës (zëri ishte i Lec Bushatit. Autori). Ai u shpreh kështu: ‘Po t’isha unë qeveria shqiptare, nuk do ta pranoja variantin shqip, po do ta bëja përsëri dublimin e Skënderbeut’. Ai propozoi Naim Frashërin, i cili mund ta dublonte shumë mirë Skënderbeun dhe atë vetë, një tjetër. Megjithatë, duke marrë parasysh skenarin, muzikën etj., filmi do të dalë prapë i mirë. Dhe shokët tanë të kinematografisë që e panë, thonë se ka shumë ndryshime varianti rus me atë shqiptar. Për nisjen e tij nuk ka ndonjë ndryshim”, shkruan Mëhilli në librin “Arti i shtatë në Tiranë”.
Shfaqja
“Më 28 nëntor 1953, njëkohësisht me kinematë kryesore të Moskës dhe në kinematë ‘17 nëntori’ dhe ‘Republika’ në Tiranë, u dha premiera e parë e filmit ‘Skënderbeu’. Te ne u cilësua, me të drejtë, film i madh artistik me ngjyra. Të shumta ishin shkrimet e botuara në gazeta, ku njerëz të ndryshëm shprehnin mendimet e tyre për filmin e parë artistik pas çlirimit me temë shqiptare dhe realizuar nga një bashkëpunim i frytshëm i ‘MOSFILM’-it dhe Kinostudios ‘Shqipëria e Re’…
Ç’është e vërteta, filmi ‘Skënderbeu-Luftëtar i madh i Shqipërisë’, për herë të parë në vendin tonë u shfaq në qytetin Stalin, ku ekzistonte një lagje e tërë me specialistë sovjetikë. Mes tyre ndodhej dhe një azerbajxhanas me emrin Muhamet Behov, ish-veteran i Partisë Komuniste Sovjetike, shok i Leninit, profesor në universitetin ‘Lomonosov’ në Moskë dhe kryeinxhinier në sektorin e naftës në vendin tonë. Vetë ishte mysliman, ndërsa e shoqja, Zinaida, ishte ortodokse ruse. Ata festonin si Bajramin, ashtu edhe Krishtlindjet dhe Pashkët. Ai, në marrëveshje me Ambasadën Sovjetike në Tiranë, solli nga Moska filmin dhe aktorin kryesor, Akaki Horava. Aktori dhe filmi erdhën me avion në Aeroportin e Rinasit dhe prej andej, po me avion, në qytetin Stalin. Filmi u shfaq dhe të nesërmen, Akaki Horava u largua për në Bashkimin Sovjetik. Ai nuk u ndodh më 28 nëntor, në ditën e promovimit. Në Moskë, filmi u shfaq në disa kinema dhe për dy javë nuk mund të siguroje bileta. Aq simpati krijoi figura e Skënderbeut, sa fëmijët, kur luanin shpatash, ndaheshin në dy grupe, si zakonisht, dhe mundoheshin kush e kush të ishte Skënderbeu”.
Pjesëmarrja në festivalin e Kanës
Më 4 prill, “Zëri i Popullit” njoftoi se një ditë më parë, “më 3 prill 1954, në Kanë është duke u zhvilluar Festivali i 7-të Ndërkombëtar i Filmit. Delegacioni sovjetik përbëhej nga G. Aleksandrov, Lubov Orlova, Sergei Jutkeviç, Akaki Horava, Klara Luçko dhe Litvinenko. Gazeta lokale ‘Le Patriot’ shkruan: ‘Interpretim i shkëlqyer i Skënderbeut nga Akaki Horava, shfaqje e mirë e aktorëve të tjerë, muzikë e shkëlqyer dhe teknikë e lartë’. Interesant është fakti se sikundër thotë A. Fiortuzi dhe F. Slatina, filmi ‘Skënderbeu’ u paraqit në emër të Shqipërisë, ndërsa kinematografia sovjetike me një film tjetër, mbasi në Festivalin e Kanës, ato vite, një shtet nuk mund të paraqitej me dy filma. Më 10 prill, nga Parisi u dërguan dy njoftime: Filmi ‘Skënderbeu’ në Festivalin e Kanës pati sukses. Filmi u shfaq më 26 mars. Vetëm delegacioni italian iku nga salla. Çmimi i madh iu dha filmit japonez ‘Porta e Ferrit’. ‘Skënderbeu’ dhe disa filma të tjerë morën çmimin ‘Internacional’. Ai mori çmimin e parë si regjisurë, Jutkeviçi, dhe çmimin e parë teknik nga komisioni i lartë teknik i kinemasë përsa u takon ngjyrave. Përpara fillimit të festivalit, Ambasada Turke në Paris kishte protestuar pranë jurisë që filmi të mos shfaqej. Jehona e tij ishte e madhe. Tri shoqëri franceze kanë kërkuar 40-50 kopje që të shfaqet filmi në Francë, dublazh frëngjisht. Italia kërkon ta blejë me kusht që të bëhen disa shkurtime”.
Përsa u përket pretendimeve nga pala turke, ishte mëse e natyrshme, pasi shteti turk akoma pretendon dhe dëshiron që Gjergj Kastriotin ta quajë turk dhe bile për atë çka bëri, e konsideron tradhtar të atdheut, pra të Turqisë dhe arshivat e tij janë të mbyllura për figurën e Heroit tonë Kombëtar. Edhe pretendimet e palës italiane kanë lidhje me pjesët e ndërhyrjes së Venedikut më politikën tonë të asaj kohe.
Jehona
Më 13 prill 1954, në Paris, Shoqata e Miqësisë Francë-BRSS, shfaqi në teatrin e madh të Champs Elise filmin “Skënderbeu”, luftëtar i madh i Shqipërisë”, ku mori pjesë dhe Sekretari i Partisë Komuniste Franceze, Zhak Dyklo dhe personalitete të shumta të artit dhe kulturës. Më 24 prill 1954, Presidiumi i Kuvendit Popullor dekretoi kolektivin që mori pjesë në realizimin e filmit “Skënderbeu”….
Më 23 qershor (“Z.P.” nr. 148), bëri të ditur se shtypi francez dhe italian, nëpërmjet gazetave të shumta, midis tyre të datës 29 mars 1954, nën titullin “Skënderbeu, kryevepër e re e kinematografisë sovjetike”, shkruanin: “Rezhis Berzheren i ‘HUMANITE’: ‘Skënderbeu bëri përshtypje të madhe nga bukuria e ngjyrave të filmit, nga cilësia e vënies së tij në skenë, nga ndjenjat që e frymëzojnë, nga fuqia e jashtëzakonshme e subjektit të tij dhe skenave që janë paraqitur’. Koziragi i ‘UNITA’: ‘Skënderbeu, që u shfaq në natën e dytë të festivalit, meriton çmimin e madh. Është një vepër me ngjyra, me 12 kapituj. Janë të 12-të fazat themelore të jetës së heroit, që nga fëmijëria e princit të vogël Gjergj Kastrioti, që ia rrëmbyen familjes së tij dhe e shpunë në Turqi që të bëhej jeniçer i sulltanit’, gjer në pleqërinë e pamposhtur të prijësit. Skënderbeu i ndaloi turqit të mos invadonin Italinë që ata kishin në mendje”.
Ndalimi
Por çfarë ndodhi më vonë me filmin “Skënderbeu”? Ai u ndalua të shfaqej në vendin tonë për dy arsye bajate: e para sepse ishte prodhim i përbashkët me sovjetikët, që tradhtuan Marksizëm-Leninizmin dhe, e dyta, sepse merrnin pjesë dy persona të padëshirueshëm, asistentregjisori Viktor Stratobërdha, që ishte dënuar për shkak të qëndrimit që mbajti në Konferencën e Tiranës në vitin 1956, dhe Adivie Alibali, sepse i shoqi, Jusuf Alibali, jurist, publicist, poet, historian dhe pedagog i Fakultetit të Drejtësisë, jo vetëm që kishte studiuar në Moskë dhe mbulonte faqen mbi politikën e jashtme në gazetën “Zëri i Popullit” dhe për pasojë ishte cilësuar intelektual liberal, por edhe se kishte lidhje me Fadil Paçramin. Qëndrimi armiqësor ndaj tij shtohej sepse dy vëllezër të tij, Xhevati, ish-oficer, u dënua me grupin e Beqir Ballukut dhe Ylli, që kishte studiuar në Poloni dhe martuar me një polake, jo vetëm që punonte në Ministrinë e Tregtisë, por “i shkonte nga mbrapa ministrit Kiço Ngjela”.
Letra dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme të BRSS
“Delegacioni qeveritar shqiptar, i cili aktualisht ndodhet në Moskë, duke i shprehur Ministrisë së Punëve të Jashtme të BRSS nderimet e tij, ka nderin të bëjë të ditur sa më poshtë:
Qeveria e Republikës Popullore të Shqipërisë, duke dashur të bëjë një film artistik mbi jetën e Heroit Kombëtar të popullit shqiptar, mbi Skënderbeun, dhe mbi luftën e popullit të saj kundër okupatorëve otomanë, i lutet Qeverisë së BRSS të ketë mirësinë të pranojë që ky film të realizohet nga kinematografia sovjetike dhe me pjesëmarrjen e artistëve sovjetikë.
Duke marrë parasysh sa më sipër, Qeveria e Republikës Popullore të Shqipërisë i lutet Qeverisë së BRSS që mundësisht, brenda vitit 1949, të dërgohet në Tiranë një shkrimtar sovjetik, i cili, në bashkëpunim me personat dhe institutet tona përkatëse, të paraqesë libretin në bazë të të cilit do të bëhet filmi i përmendur më sipër. Me këtë rast lutemi pranoni nderimet tona të sinqerta”.
Kryetari i Delegacionit
qeveritar shqiptar,
Kryeministër i Republikës
Popullore Shqiptare
Enver Hoxha
Bisedimet me italianët që nga koha e Zogut, në vitin 1929
Prodhimi shqiptaro-sovjetik ishte vetëm plotësimi i një ëndrre. Përpjekjet për realizimin e një filmi për Heroin Kombëtar kishin nisur më parë. Këtë fakt interesant na e sjell Spiro Mëhilli në librin e tij: “Më 28 tetor 1929, ministri i Oborrit Mbretëror i dërgoi kryeministrit një shkresë ku i bënte të ditur se ‘mbas urdhrit të Nalt Madhëris së Tij, Mbret Sovranit t’onë August me një piktor prej Rome i quajtur G. Spellani, na propozon të bëjmë një film kinematografik në të cilin do të riproduktohet koha dhe ngjarjet epike të Skënderbeut. Kjo vepër është me e financue prej princit Giovonelli, që është në Romë dhe me këto kushte me shkruejt edhe poeti D’Annunzio’. Në bazë të atij propozimi, në skenar parashikohej përmbledhja e historisë që do të shkruhej nga piktori G. Spellani e që do të përshkruante një ngjarje patriotike nga jeta e Skënderbeut, që në madhështinë e imagjinatës patriotike do të fillonte nga triumfi turk në Enos, ku dhe u shfaq dëshira e flaktë e Skënderbeut për bijtë e Shqipërisë së robnueme dhe do të mbaronte me epilogun për lumtërinë e Kurorës shqiptare dhe fatbardhësinë e Shqipërisë. Skenari do të mbështetej në fakte historike. Më 31 nëntor 1929 u njoftua Departamenti Ushtarak pranë Oborrit Mbretëror se filmi pranohej. Megjithatë, nuk ka asnjë të dhënë nëse filmi u xhirua sipas propozimit të zotit Spellani”.
ALMA MILE
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
