AGRON GJEKMARKAJ
Adorno, prej kohësh ka shprehur mendimin se format e artit janë shenja krejt të veçanta që tregojnë në mënyrë origjinale, dhe më mirë se dokumentet, historinë e njeriut. Natyrisht, kjo vlen edhe për poezinë. Tri vëllimet poetike të Gentian Çoçolit, “Qytetërime të përkohshme”, “Perimetri i hirit” dhe “Dheu njerëzor”, të botuar përkatësisht në vitet 1996, 2001, 2006 janë “dokumenti” i njeriut poet i identifikuar me kohën absolute, e cila përfshin çdo kohë, një kohë që na hedh herë pas here në epoka të ndryshme të zhvillimit njerëzor.
Natyra e poezisë është si natyra e engjëjve: e padeshifruar. Megjithatë, nuk reshtim së kërkuari për të kuptuar se nga cilat hapësira buron ajo për të mbërritur tek ne… Nga lexime të mbivendosura për një poezi polivalente si ajo e Çoçolit, kuptojmë se për të darovitur sadopak një enigmë të tillë, duhet të ndjekim me kujdes ciklet e kujtesës, shtresëzimet e saj si përthyerje mitologjike, kulturore apo ndjesore.
Çoçoli rindërton një botë të zhdukur, që në kujtesë rikthehet dhe ribëhet e tashme. Ai e përmbledh eksperiencën, nuk e imiton atë. Kujtesa shfaqet si një mekanizëm që të përfshin dhe të obligon për të tentuar një shkrirje të elementeve të intimitetit me natyrën. Mënyra se si këto harmonizohen, si ndërvaren, si shndërrohen në mikrokozmose, të cilat gjallnimin domosdoshmërisht e marrin nga uni, të bën të mendosh që horizontalisht kujtesa të lidh me bashkëkohësinë, ndërsa vertikalisht me historinë. Kjo lidhje bëhet nëpërmjet gjuhës, sepse poezia është së pari gjuhë, e siç thotë për librin “Perimetri i hirit” Mark Marku: “Thënë shqip, ajo që ishte kujtesë shndërrohet në poetikë”.
Kujtesa dhe poezia shkojnë krah për krah. Këtë fenomen, i cili shoqëron çdo vëllim të poetit, grekët e vjetër e quanin mnemozinë.
Poezia nuk është “logos”, d.m.th. racionalizëm. Ajo realizohet përmes aftësisë së vazhdueshme të të habiturit me një kërshëri dhe naivitet fëmijëror, deri sa arrin në një shfaqje irracionale dhe intuitave, e cila e çon drejt thelbit sekret të gjërave. Poezia e realizon njohjen nëpërmjet fantazisë, e cila është prodhuese imazhesh. Shumë krijime të Çoçolit të çojnë në këtë përkufizim paskolian, ndonëse konsiderohet si më “irlandezi” i poetëve të sotëm bashkëkohorë shqiptarë.
Ndoshta struktura baladike e poezisë dhe tharmi prej sage të ysht në kërkim ngjashmërish me poezinë bashkëkohore irlandeze. Gjithashtu, së paku në dukje, me këtë poezi e afron bashkëbisedimi filozofik me përfaqësuesit e miteve të gjenezës, në kërkim të një primitiviteti spontan nën trysninë e së përditshmes.
Por, kjo është më shumë formë, përkatësisht në lojën stilistike, e cila i jep mundësi shtrirjeje një mendimi të shumëdegëzuar që rrok skaje të ekzistencës dhe shtresa të kulturës.
Te Çoçoli, ashtu siç e ekspozon poezia e tij, “fuqia e të habiturit” shfaqet mbresëlënëse si ndjeshmëri naive a kërkim me një kuriozitet që të bën të dihasësh nga rëndja.
E tillë rezulton ajo, qoftë kur i qaset fëmijërisë si burrë, qoftë kur e sheh botën si fëmijë, sepse “na shtyn mosha të zbresim gjer këtu poshtë ku jeton përroi”, i cili s’është tjetër veç përroi i ndërgjegjes, që moshat i alternon e po ashtu këndpamjet mbi njeriun, vendin dhe botën.
Eksperiencën estetike e ndikon qoftë kur shfaqet nën siglën e Homerit, qoftë të bashkëkohësit Parid Teferiçit, të cilit edhe i kushtohet një poezi si alterego intelektuale, e gjetur në kaosin e një bote me të cilën nuk identifikohet. Eksperienca njerëzore jo, i mjafton e vetja, si laborator reflektues, si model i lënë aty në tekst pa kurajën për t’ua ofruar të tjerëve. E merr veç kushdo.
Poezia është një aktivitet publik, ndonëse krijohet tejet privatisht. Por, ky funksion i poezisë për t’u ushtruar e shijuar po publikisht kërkon kushte specifike. Për fat të keq, funksioni publik i poezisë nuk mund të realizohet plotësisht në rrethanat e tregut të sotëm letrar dhe jo vetëm letrar shqiptar. Në këtë kontekst, poezia e Gentian Çoçolit është “mall” që nuk e gjen në treg, ashtu siç nuk e gjen kurrë në qendër të vëmendjes autorin e saj, i cili e zë kohën duke limuar kujtesën.
Nga një punë e tillë nuk nxjerr vetëm kafe të hidhura Gjirokastre, dylbi që e shohin botën vetëm nga lart, imazhe fluide lënde për metafizikë, por edhe lule guri që plazmojnë një lirizëm, i cili shënjon postmodernitetin e poezisë shqipe. Viola është në qendër të tij, qoftë kur kujtesa përthyhet, qoftë kur vjen lineare si shenjë identifikuese, le të themi si Elsa te Pol Elyari, apo Matilda te Neruda.
