AGUSTIN GJINAJ/ Aq sa aviatorërët, meritojnë respekt e nderim dhe gratë e tyre. E kishte këtë bindje të patjetërsueshme Edip Ohri, komandanti legjendar i aviacionit dhe e përmendte shpesh sidomos kur vizitonte familjet e pilotëve të rënë në krye të detyrës. Dhe kishte të drejtë.
Gratë e politëve janë ato që sakrifikuan ëndrrat dhe pasionet e rinisë, lidhën jetën me ushtarakun, njeriun më të përkushtuar për çështjen kombëtare.
Me buzëqeshjen e tyre të kujdesshme, me seriozitetin inkurajues, ato ishin një pjesë shumë e rëndësishme e jetës se aviatorëve, ishin pjesa e saj e padukshme, ajo e diskutimeve në tavolinën e bukës, në shëtitjet e deridjeshme, në dhomën e gjumit a në çdo vend tjetër ku kanë bashkëbiseduar për një shtëpi, për ca rroba më të “fisme”, për një jetesë më të mirë për fëmijët, për një karrierë më të suksesshme në të ardhmen. Gratë e aviatorëve pritën me heshtje deri në dhembshuri burrat e tyre, shpresën e një jete më të mirë e më të bukur.
Ato i dhanë “lejen” bashkëshortëve për të qenë “burrat” e kësaj arme, pasi edhe ato ishin pjesë e idealit të tyre, e besimit, e vuajtjes dhe e dhimbjes së tyre. Këto gra që i nisën burrat me aq kurajo për në punë, në fluturim, jo rrallë qëlloi që të mos u ktheheshin më në gjirin e familjes, por të shtrirë mbi shtratin e topit u përcollën për në Varrezat e Kombit nën tingujt e marsheve funebër, ishin më pas ato që rritën fëmijët me pensionet e pakta, por me dashuri të madhe për atdheun, për aviacionin dhe Shtetin Shqiptar. E thotë bukur ajo sentence “pranë burrave të mëdhenj qëndrojnë gra të mëdha”.
******
GRA NË DRITARE
Kur isha pak më shumë se 20 vjeç, duke kaluar në rrugët gjithë pluhur të Valiasit, Qytezës-Minierë pranë aerodromit të Rinasit, vendit ku po shkoja të filloja punën në Aviacion, rastësisht dëgjova disa djem t’i thoshin njëri-tjetrit: “Ngelën në dritare këto gratë e ushtarakëve!”. Instinktivisht, fjalët e tyre më bënë që t’i shoh si me dyshim ato gra, që vëzhgonin në një drejtim të papërcaktuar, andej nga aerodromi dhe diçka më sëmboi në zemër, ndoshta se fjalët “këto gratë e ushtarakëve”, ishte një frazë aq e papërcaktuar dhe e përgjithshme, sa që më dukej se përflisnin edhe atë, që do të ishte pas disa vitesh gruaja ime. Do të më duheshin vite për ta kuptuar se sa dashuri e dhimbje kishte kjo pritje në dritare e grave të ushtarakëve, sidomos e atyre që përshëndetën burrat që niseshin për punë, e më kot, i pritën që t’u ktheheshin.
Ishte një ditë e ftohtë marsi, kur qyteti i Lezhës u trondit, u mpak, u hesht, u mblodh sa një grusht. Në aerodromin e Gjadrit ishte ngritur një shtëllungë e madhe tymi që të kujtonte diçka nga mësimet për bombën atomike. Një gjë kuptohej me siguri, në aerodrom kishte ndodhur një ngjarje e jashtëzakonshme, dikush duhej të kishte vdekur. Në të gjitha ndërmarrjet ku punonin gratë e oficerëve, veçanërisht të pilotëve, bëhej kujdes që ato të largoheshin nga puna, duke u vënë në dispozicion ato pak vetura që kishte qyteti. Ishin grumbulluar në tri-katër shtëpi, si zogj të trembur, ndërsa me telefon nuk kishin arritur të merrnin vesh gjë për ngjarjen. Megjithëse të gjitha qanin, e dinin se vetëm njëra prej tyre do të ishte ajo, që do të kishte fatin e zi të ngelej grua e vé.
– Po kush? – ishte pyetja që rrinte pezull në dhomat pa fjalë. Zhurma e një makine, e “BÇ”-së së repartit u dëgjua dhe sikur i thau lotët e grave që rrinin në pritje. Njëri prej fëmijëve që rrinte në dritare tha me gjysmë zëri: “Komandanti”.
Ish-komandanti i Bazës i asaj kohe, Dhori Zhezha, kujton: “Makina ndaloi në një shesh që qarkohej nga pallatet e aviacionit. Desha të hap derën e makinës, por u zgjat dhe e hapi shoferi, se siç duket nuk po gjeja dot dorezën. Atëherë pashë dorën që po më dridhej. Ndjeva se as këmbët nuk po më bindeshin siç duhet, por megjithatë arrita të ulesha nga makina. Gjithçka m’u duk e turbullt. Asnjë lëvizje, asnjë zhurmë, veç një heshtje shurdhuese, veshët po më gumëzhinin. Bëra disa hapa në një drejtim të papërcaktuar derisa dy gra, me marifet më futën në mes dhe pas pak, njëra më pyeti fare lehtë: “Për ku, komandant?”.
-Qyqja u rrëzua, mendova me vete, -thotë Leni Toli, – kur pashë komandantin të ecte në atë mënyrë, kështu që vrapova drejt tij duke marrë me vete një grua tjetër, që as sot s’e kujtoj. E futëm në mes komandantin dhe lehtas e mbajtëm për krahësh. Pasi bëmë disa hapa, vura re se drejtimi i tij binte në një hapësirë boshe midis pallateve që nuk të çonte në asnjë shtëpi, prandaj me zemër të dridhur e pyeta: “Për ku, komandant?”.
– Tek e Lutos,- tha ai dhe atëherë ndryshova drejtimin e ecjes.
-Komandanti u drejtua te pallati ynë, -tregon Sanije Koroveshi. Ne që banonim aty u futëm në shtëpi dhe lamë dyert hapur. Nuk dihej se ku do të hynte. U ula në karrigen e kreut të dhomës së pritjes, aty ku zakonisht ulej burri kur na vinin mysafirë. Edhe te komshiu, pashë se në të njëjtin vend, në krye të tavolinës kishte ndenjur gruaja e hyrjes përballë. Njëra nga ne do t’ia zinte përgjithmonë vendin në krye të tavolinës burrit të vet, në shtëpi. Kur grupi i heshtur, për një çast ndaloi midis të dy hyrjeve, m’u duk sikur m’u zu fryma. Instinktivisht u ngrita në këmbë me gjithë fëmijët që kisha pranë dhe vura duart në bark, si ditën që kisha dalë nuse. Por kur turma hyri te dera përballë, atëherë kuptova se nusezeza do të ishte fqinja ime, Rita, gruaja e Luto Sadikut.
Me kokën që i varej mbi gjoks, komandanti iu afrua dhe i tha:
-Lutua na la! Ndërsa nofulla e poshtme që i dridhej në mënyrë të pavetëdijshme, nuk e la të vazhdonte më gjatë.
***
Kur u martova, e kuptova se nuk ishte egoizëm, që kur kthehesh vonë nga puna, vonë pas mesit të natës, kur gjithë qyteti fle dhe vetëm pak drita të familjeve të ushtarakëve rrinë ndezur, të ndjesh kënaqësi nga pritja e grave, nga ky shqetësim kolektiv dhe disavjeçar i tyre, në pritje të burrave që kthehen nga shërbimi.
Shumë burra të aviacionit, të marinës, e të çminimit, nuk u kthyen më në vatrat familjare, e as midis shokësh e kolegësh në reparte. Por ata “shkuan” në altarin e kujtesës kombëtare. Dëshmorët e ushtrisë, me ndjenjën më të lartë të përgjegjësisë në zbatimin e detyrave, me krenarinë që i kanë dhënë Forcave të Armatosura, janë një vlerë e madhe kombëtare. Të shtrirë mbi shtratin e topit, të mbështjellë me Flamurin kombëtar, në ritmet e përzishme të marsheve funebër, ata u nisën drejt përjetësisë, për në Varrezat e Dëshmorëve të Kombit. Aty ku vargjet e Himnit tonë, “por vdes, por vdes, si një dëshmor”, marrin një kuptim real, e krejt të veçantë.
LILO LABJA E FILMIT “MALET ME BLERIM MBULUAR”
Mesarete Imeraj, në vitet e Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare, ishte një partizane e vogël, 16-17 vjeç, që kishte braktisur gjimnazin e Gjirokastrës. Në luftë ajo “ndjeu” se ishte dashuruar me njërin nga djemtë më trima nga partizanët, Babaçe Faikun, por tamam kur mendoi se kisha tërhequr vëmendjen e tij, u plagos në Operacionin e Qershorit. Gjashtë ditë e netë qëndroi pa ndjenja në fshatin Fterrë ku i hoqën 17 dhëmbë nga plagët e sharapnelit. Në fytyrë i ngelën shenja të pa riparueshme, gjë që e shqetësoi pa masë për fatin e dashurisë së saj të pashprehur.
I kishte humbur të gjitha shpresat për dashurinë e jetës, pavarësisht se nuk kishin biseduar e as premtuar asgjë, për njëri-tjetrin…
Por, Babaçe Faiku, shkoi për ta më parë në spitalin partizan, së bashku me disa shokë dhe në sy të tyre i kërkoi dorën, ndërsa ajo fshihte fytyrën dhe lotët mes duarve.
Babaçe Faiku u bë më vonë burri i saj dhe komandant i Akademisë së Aviacionit. Ajo dhe aviacioni u bënë dy dashuritë e mëdha të jetës së tij, por Mesaretja kurrë nuk u bë xheloze për dashurinë e madhe që kishte ai për ajrin, fluturimet dhe Akademinë. Babaçe Faiku ishte njeri e burrë i besës, si Kostandini i legjendave shqiptare që kur premtonte, e mbante fjalën. Kështu bëri ai me gruan e tij të jetës, Mesaretin. E mori për bashkëshorte kur ajo “ishte në pikë të hallit”, e plagosur, e dërrmuar, e sakatuar, dhe pavarësisht se nuk kishin patur asnjë premtim a lidhje fizike, ai mbajti “premtimin” e shikimeve të dashurisë së tyre, të pastër e të çiltër.
Kinematografia shqiptare e përjetësoi figurën e saj në personazhin e Lilo Labes, interpretuar nga Yllka Mujo, te filmi “Malet me blerim mbuluar”.
Në një nga festa e kësaj shkolle, Mesarete Imeraj me thoshte: -“Të tillë ishin ushtarakët dhe aviatorët. Ndaj mendoj se, jo vetëm sa kohë ka drejtuar në këtë akademi burri im, por edhe të gjithë shokët e pasuesit e tij, unë kam qenë e bindur se në këtë shkollë do të mësohej se si të jetosh si njeri, por edhe të dish të vdesësh si hero”.
“SHËN MËRIA” E GJADRIT DHE “ROBINSON KRUZOI I ZADRIMËS”
Gjergj Ndoci, një djalosh simpatik nga fshatrat e Zadrimës, nënoficer i Bazës Ajrore të Gjadrit, pas shkurtimeve të vendeve të punës që me emërtimet e karamelizuara quheshin “reformë” u hodh “në rrugë”. Me 10 shtator të vitit 1995, së bashku me rreth 30 hallexhinj të tjerë u rras në një gomone, e cila u shpua në një krah gjatë rrugës duke e bërë të pamundur udhëtimin e mëtejshëm. Disa guximtarë u nisën me not se mos arrinin në brigjet që dukeshin afër për të njoftuar për ndihmë, por afërsia e brigjeve ishte thjesht një iluzion optik, pasi ishin disa kilometra larg. Edhe Gjergji u “nis drejt brigjeve”, por nuk arriti të shkonte asgjëkundi. Pas rreth njëzet orëve në det, në orën 18 të ditës së nesërme, më 11 shtator, atë e gjeti helikopteri i një anijeje të madhe, që i dhanë ndihmën mjekësore me ngrohje, masazhe, ilaçe, ushqim, ndërsa Gjergji i informoi ata për çfarë i kishte ndodhur. Një nga mjekët që po e ndihmonte për riaftësimin e tij, tha mendueshëm “Ky është si Robinson Kruzoi”.
– Ka qëndruar mbi 20 orë në det, i tha mjeku një ndihmëses së tij, e cila si pa dashje tha “Oh, Shën Mëri”.
-Është emri i gruas sime- tha Gjergji nëpër jerm.
– Ajo me lutjet e saj e ka shpëtuar i tha mjekja shefit të saj.
-Eh, pëshpëriti me vete Gjergji, ajo Shën Mëria e Gjadrit e unë Robinson Kruzoi i Zadrimës.
“Shën Mëria” e “Robinsonit” ishte laborantja e Bazës Ajrore të Gjadrit, Marie Mula, vajza e parë që filloi punë në atë bazë, 18 vjeçarja, e cila sapo kishte dalë nga bangat e Shkollës Teknologjike në Shkodër. Vënia në gatishmëri e laboratorit të karburantit ishte detyra e parë e saj, e cila më pas e ktheu atë në një “farmaci” të vogël e moderne, ku nxirreshin të dhëna e duhura për fluturimin.
Gjithnjë e qeshur, e saktë, korrekte dhe e sjellshme në kryerjen e detyrave të saj, e veshur me bluzën e bardhë në laborator apo kur shkonte pranë çdo avioni, që ishte planifikuar për fluturim për të marrë “kampionin” e vajgurit e për të bërë analizat e tij, ajo ishte një nga vajzat-gratë më të respektuara të bazës, e cila me thjeshtësinë dhe modestinë e saj filloi të quhej me shaka “Shën Mëria e bazës”.
Në ngjarjet e vitit 1997 kur gjithçka në vend u bë pre e rrokopujës, ashtu si ushtria dhe baza e Gjadrit, Maria nxitoi të mblidhte “rrigexhinget e laboratorit”, siç ia quajti dikush, kur e pa laboranten në përpjekjet për shpëtimin e pajisjeve laboratorike.
-Pse po lodhesh me ato gastare moj Marije, këto ditë e ka hangër dreqi Shqipninë – i tha dikush që po nxitonte për të ikur nga puna.
-Familja dhe kjo punë janë sot për mua “Shqipëria ime”- i tha Marija.
Maria punoi në këtë bazë 25 vjet, deri kur laboratori nuk duhej më, kur baza kishte mbaruar së funksionuari si e tillë. E martuar me Gjergjin më 21 maj të vitit 1983, ajo pati dy fëmijë, një vajzë e një djalë.
E pyeta një ditë Marijen, se “ç’është për të Baza Ajrore e Gjadrit”.
“Eh, Gjadri ynë-thotë ajo, e të duket se me fjalët “Gjadri ynë” flet për diçka shumë personale, krejt të vetën, pasi ajo i lidh kujtimet për bazën me gjithçka të mirë që i ka ndodhur në jetë.
“Aty fillova punën e parë, i nderova të gjithë me respekt dhe mirënjohje, e po kështu u nderova prej tyre, u trajtova me dinjitet. Në vitet që kalova në bazë u perfeksionova profesionalisht, u bëra e vlefshme për punën dhe repartin. Aty gjeta dashurinë e jetës, krijova familjen time të mrekullueshme, ndërtova jetën që kam”.
-Ja kjo është baza për mua- thotë “Shën Mëria” – Maria e Gjergjit dhe shoqja jonë e mirë.
VALENTINA, GRUAJA E IDRIZ HOXHËS
Valentina Hoxha është bashkëshortja e “Dëshmorit të Atdheut” Idriz Hoxha, shokut tim të viteve të rinisë me të cilën kisha lënë takim për një intervistë.
Si është jeta e gruas së një piloti e pyes ndërsa ajo mesa duket po merte frymë të thoshte një gjë tjetër.
-Të jesh grua piloti do të thotë që shpeshherë të dish të heshtësh e të kuptosh ato që nuk thuhen. Asnjëherë nuk më kishte folur Idrizi gjatë gjithë jetës bashkëshortore për vështirësitë e profesionit në përgjithësi, apo të ndonjë detyre në veçanti. Por, kjo nuk do të thotë se unë, ashtu si gjithë të tjerat nuk i dinim vështirësitë dhe peripecitë e profesionit. Nuk ka patur rast të fluturimeve natën, që nuk e kam pritur zgjuar, nuk ka patur ditë fluturimi që nuk e kam pritur në parvazin e shkallës së pallatit.
Ora 15 e 22 minuta ishte koha që, si rregull, Idrizi shfaqej çdo ditë diku afër oborrit të pallatit tonë dhe sapo e shihnja nga larg, ia bëja me dorë, prisja si përgjigje një buzëqeshje të tij dhe futesha brenda. Çdo ditë që vinte në shtëpi më thoshte duke qeshur: “Pse del në ballkon?”, por asnjëherë nuk më tha, mos dil më aty.
Kështu ndodhi për 16 vjet me radhë.
20 gushti i vitit 1993 ishte si gjithë të tjerët për zakonin tim, por ishte krejt ndryshe për fatin tonë. Prita deri në orën 15 e 30 dhe më pas fillova të shqetësohem, megjithëse vonesa të tilla edhe kishin ndodhur. Ja, thosha me vete, do ta ketë ndaluar njeri për një kafe, dikush për një hall, dikush…
Pak kohë më vonë shkova te një nga komshinjtë për të folur në telefon, që ishin aq të paktë në atë kohë. Arrita më në fund të lidhem me Rinasin, por një zë i vrazhdë, me ngut pothuajse pa edukatë më thoshte se, ushtarakët janë në mbedhje. Kjo ndodhi disa herë.
Shumë njerëz të afërm apo miq filluan të vijnë në shtëpi, ndonjë pjesë e tyre ndoshta edhe për ngushëllim, pasi mendonin se unë mund ta kisha marrë vesh se, tragjedia kishte ndodhur atë ditë paradite. Por sapo i ftoja për kafe, sikur t’i kishte pickuar diçka, iknin pothuajse me vrap drejt një “pune që kishin lënë përgjysmë”. Shqetësimi brenda meje kishte filluar të rritej dhe kjo ecejakje e njerëzve që, edhe vinin, edhe s’kishin kohë të hynin brenda e të rrinin, po më nervozonte edhe më keq.
Si të erdhi lajmi dhe si e prite atë?
Aty rreth orës 19 dera trokiti përsëri dhe unë dola pothuajse me vrap të zihem me një prej këtyre “ardhacakëve” të bezdisshëm e të pakohë.
-Po shyqyr, pash zotin o baba që, qenke ti se më çmendën këta njerëz që nuk e dinë as vetë se ç’duan?-i thashë pothuajse me entuziazëm, kur e pashë tim atë në derë. Entuziami im, maska për të fshehur shqetësimin për ato orë pritjeje, iku si flaka e kashtës, kur pashë sytë e babait që u ulën përtokë.
E mora për dore babain e gjorë e të dashur dhe pasi e futa brenda, e pyeta:
– Çfarë ke baba?
-Eh moj bijë, një burrë vdiq sot, duke lënë gruan vejushë me dy fëmijë jetimë.
Desha t’i kthehem njëherë e t’i them se ç’dreqin janë këto lajme që na sjell, apo kemi pak hallet tona, por fytyra e babait që po më shikonte tashmë drejt e në sy, ishte tepër e lodhur, e rrudhur, e vrenjtur, ndërsa sytë ishin lëngëzuar e shndrisnin me një refleks të çuditshëm, saqë më çuditi e tronditi. Dhe të dy po shikonim njëri-tjetrin, si bretkosa që hipnotizohet nga vështrimi i gjarpërit.
-Po ishte burrë, moj bijë, ishte burrë,- tha ai me zërin e zvargur.
Mesa duket babai kishte kohë që nuk kishte marrë frymë, se pas këtyre fjalëve, ai nxori një psherëtimë tejet të gjatë. E uli edhe njëherë kokën poshtë, tamam sikur pati një këputje të muskujve të qafës, gjë që më tronditi, por gjithsesi nuk fola më shumë se:
-Baba, baba!
Kur e ngriti përsëri kokën, ai ishte krejt i bardhë në fytyrë.
-Yt shoq ishte burrë, bija ime, por ai nuk është më…
“DINE KTHEU HERËT SOT”
Më 6 qershor 1976, komisari i Skuadriles supersonike MIG19S, Sefedin Tomçinin shkoi me një gjallëri të veçantë në shtëpi, pasi të nesërmen do të festonin datëlindjen e një shoku në repart.
Suzana Tomçini, bashkëshortja e Sefedinit më tregonte:
Reagova menjëherë, pothuajse e revoltuar.
-Ç’më thua o Dine, nuk e shikon se kam disa ditë që merrem me përgatitjet e ditëlindjes tënde. Mirë se të tjerët të kanë harruar, apo e ke harruar që nesër edhe ti ke ditëlindjen, or burrë.
Qeshi me të madhe ashtu siç dinte të qeshte veç ai. Po këtu është e bukura moj grua, ne do t’u bëjmë shokëve një surprizë të këndshme. Sapo të mbarojë ditëlindja e shokut, do t’i hip të gjithë në autobus e do t’i sjell brenda e në shtëpi.
Pastaj, befas u bë serioz dhe më tha:
-Mos shiko ne të dy që kemi dy vajza dhe marrim rroga të mira, por ka të tjerë që kanë një mal me halle në shtëpitë e tyre dhe ndoshta, edhe lekët për një datëlindje i gjejnë me vështirësi, thjesht që të mos ndahen nga shokët. Pastaj unë jam i ri, kam ende dhjetëra datëlindje për të festuar-më tha duke qeshur, prandaj merr masa që nesër surpriza të dalë sa më e këndshme.
E marta e ka një orë ters, thotë Zana. E martë ishte edhe 7 qershori i vitit 1976. Sefedini u ngrit herët, që në pesë të mëngjesit për të blerë qumështin për vajzat e vogla. Mesa duket kishte patur radhë te dyqani, se u kthye vonë që andej, dhe i duhej të nxitonte për të kapur autobusin për në punë, që nisej në orën 6 e 15 minuta. Më përqafonte çdo ditë para nisjes për në fluturim, por atë ditë nuk pati kohë. Kjo ndarje jashtë këtyre “rregullave”, kjo ikje e nxituar nuk e di se pse më shqetësoi, pse m’u duk si një shenjë e keqe, ndaj nxitova, dola në dritaren e banjës që binte nga rruga dhe i thashë:
– Dine, kthehu herët sot!
Nuk më ktheu përgjigje, vetëm buzëqeshi, ngriti dorën lart, më përshëndeti dhe iku, për të mos u kthyer më. Vite me radhë, ajo dritare u bë një pjesë shqetësuese e jetës sime, ndërsa ajo buzëqeshje ishte kujtimi i fundit i pashlyer prej tij. Ishte dita që do të festonte 35-vjetorin, dita e surprizës fatale.
Edhe ky përqafim i munguar është një peng i jetës sime.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
