Më 27 nëntor 2023, në qytetin e Prishtinës u promovua Libri “2000 VJET KRISHTERIM TE SHQIPTARËT”, në të cilin janë botuar materialet studimore të Simpoziumit të Parë Shkencor me këtë temë, mbajtur në datat 5 dhe 6 shtator 1998 në qytetin Arbon të Zvicrës. Simpoziumi u organizua asokohe nga Diaspora Shqiptare e Zvicrës, nga Anëtarësia e Bashkësisë Shqiptare Demokristiane në Zvicër, nën drejtimin e dy anëtarëve të saj, zotit Kristë Coli dhe zotit Ahmet Asani.
Pjesëmarrës të Simpoziumit ishin historianë, teologë, studiues të letërsisë, gjuhëtarë, historianë të artit, të kulturës dhe të trashëgimisë kulturore, etj., në njërën anë, specialistë ndërshqiptarë, nga Shqipëria, Kosova dhe nga viset e tyre etnike shqiptarofolëse në Ballkan, nga ana tjetër, albanologë ndërkombëtarë nga shumë vende të botës.
Secili prej tyre paraqiti rezultatet e studimeve të veta mbi gjurmimin, zbulimin, dokumentimin dhe paraqitjen e vlerave të rrugës origjinale që ka përshkuar krishterimi ndër shqiptarë, si në fushën e fesë së krishterë katolike (latine, perëndimore) ashtu edhe në atë ortodokse (bizantine, lindore). Në këtë libër voluminoz të sapopromovuar në Prishtinë, kemi përzgjedhur studimin e arkeologut dhe historianit të artit prof. Gjergji Kristo Frashërit, pjesëmarrës në këtë Simpozium, për t’a paraqitur këtu në vijim.
******
NGA GJERGJI KRISTO FRASHËRI
KRYQI I KRISHTERË I MËVETËSUAR SHQIPTAR” NË SHEK. 14
Parathënie
Ky studim është një përmbledhje e hulumtimeve të mia vetjake historike në fushën e trashëgimisë kulturore, të cilat më patën çuar në fillim të viteve ’80, në zbulimin e “Kryqit të krishterë të mëvetësuar të shqiptarëve”, një kryq me përmbajtje dhe formë origjinale, në dallim nga ato të botës së krishterë në tërësi. Është kjo një dëshmi më shumë e mënyrës së veçantë të mbijetesës të tyre historike, të nisur qysh me mbërritjen e Shën Palit në viset e Ilirisë mbas kryqëzimit të Krishtit, në viset e tyre të stërlashta, të cilat prej asokohe u ndodhën të përfshira pa ndërprerje përtej antikitetit dhe tejembanë mesjetës, në mesin e përleshjeve shumëshekullore fetare të krishtera midis Perandorisë së Romës dhe asaj të Bizantit, madje nën kudhrën e secilës prej tyre “për t’i dominuar ata ideologjikisht nën kryqin perandorak”.
Rrugëtim historik ky, derisa nën flladin qytetërues dhe paqetues të Renesancës europiane, shqiptarët kryen së fundi drejt shek. 14, bashkimin ideologjik zyrtar të dy riteve të krishtera (latin dhe bizantin) nën Kryqin e tyre të krishterë të mëvetësuar (kombëtar), nën çatinë e Shtëpisë së Nënës së Jezusit – Besimtares së tyre hyjnore të Përjetshme, Shën Mërisë. Ishte një bashkim i dyfishtë dhe i kompletuar historik – nga njëra anë i pushtetit të formacioneve dhe njësive princërore në mbarë viset etnike shqiptarofolëse në Ballkan përmes bashkimit të dy kokave të shqiponjës në një trup të vetëm, nga ana tjetër edhe bashkimi ideologjik i shqiptarëve të dy riteve të krishtera mesjetare nën Kryqin e tyre kombëtar, që paraqitet në vijim.
Asnjëherë më parë nuk u shfaq aq i fuqishëm botërisht ky unitet i kompletuar shqiptar, se sa në shek. 15, kur Perandoria osmane po zgjaste hijen e vet myslimane drejt viseve të rrugës “Egnatia”, ndërsa kombi shqiptar prodhoi dhe demonstroi me energji të pashoqe rezistencën e madhe antiosmane të epokës së Skënderbeut për të shpëtuar vendin dhe për të mbrojtur krishterimin europian. Njëra prej studimeve të mia të hershme mbi këtë temë është botuar fillimisht në gjuhën shqipe në vitin 1983 me titull “A ka arkitekturë shqiptare në mesjetë? – Bisedë me çiftin Buschhauzen”; më pas në frëngjisht “Y a-t-il une architecture albanaise au moyen-âge?”.
Në këto studime kam sjellë argumente shkencore mbi bashkëjetesën paqësore fetare të shqiptarëve gjatë shek. 12-15 të ndarë në katolikë dhe ortodoksë si dhe faktin, se Shqipëria (viset etnike shqiptarofolëse në Ballkan) nuk u bë kufiri i dy riteve të krishtera, por trualli ku ato jetuan diku në simbiozë paqësore, diku të shkrira në një vatër familjare.
Aty tregohet gjithashtu, se shqiptarët e dy riteve të krishtera arritën të bashkohen nën një kryq të vetëm, fenomen i tolerancës së botëkuptimit të tyre fetar në mesjetë, i cili i parapriu bashkimit të tyre politik në shek. 15 nën Lidhjen e Lezhës nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit (Skënderbeu) në mbrojtje të krishterimit europian nga vërshimi osman.
KRYQI SHQIPTAR I SHËN MËRISË SË APOLLONISË
Gjithkush që e ka vizituar Kishën e Shën Mërisë të Manastirit të Apollonisë së Fierit, nuk është larguar pa e vënë re relievin në gur, i cili ndodhet i montuar në faqen jugore të faltores. Relievi është një pllakë e vetme, pavarësisht se nëse shihet nga afër kuptohet se është realizuar prej dy copa gurësh, në formë telajosh, të cilat janë puthitur nën rreptësinë e një kornize mbështjellëse. Në telajon e majtë është realizuar një kryq, por jo i zakonshëm. Ai përbëhet nga një shtyllë vertikale dhe nga dy krahë horizontale simetrikë, por në largësi të pazakontë njëra nga tjetra.
Mund të them që në fillim, se proporcionet gjeometrike që tregon kryqi nuk i kam parë deri më sot diku tjetër, në tërë heraldikën zyrtare dhe artistike të kryqeve të mbarë botës së krishterë. Mbi fushën e qetë të kësaj telajoje kryqi ngrihet me një plastikë të fuqishme. Në trupin e kryqit janë realizuar me rreptësi gjeometrike 46 katrorë nëpërmjet gdhendjeve të thelluara. Në telajon e djathtë, përsëri mbi një sfond të qetë, kërcen përpara me një plastikë më të butë nga kryqi, një shqiponjë heraldike.
Shqiponja, me pozicion qëndrimi, por gati për nisje, me krahët pak të hapura dhe kokën e kthyer djathtas. Sipas studimit tim, murosja e këtij relievi në faqen e jashtme jugore të naosit është e lidhur në kohë, me ndërtimin e Egzonarteksit të kishës së Apollonisë në mesin e parë të shek. 14. Në gjuhën e heraldikës mesjetare, shqiponjës i takon të simbolizojë pushtetin e zotëruesit, ndërsa kryqi përfaqëson përzgjedhjen e botëkuptimit të krishterë të tij. Çfarë simbolizon emblema? Kur është realizuar? Kujt i përket?
Për të kuptuar sintezën artistike në relievin e Apollonisë, para së gjithash duhet të hyjmë në historinë e botëkuptimeve shqiptare që sundonin në shek. 11-15. Nuk është aspak e drejtë të mendohet se ajo ishte thjesht një kopje e ideologjive të huaja rrethuese apo se shqiptarët ishin një popull pasiv që orientoheshin ideologjikisht si t’u tekej fuqive politike të kohës. Ajo është një ideologji thellësisht origjinale, e cila në sajë të dukurive që shfaq, meriton, siç e kemi shprehur edhe në botimet e mëparshme, të zërë vend në historinë e botëkuptimeve botërore mesjetare.
Kurrë një komb nuk mund t’i qëndrojë presionit shumë shekullor asimilues pa një ideologji dhe kulturë të vetën. Ndaj kësaj teze të afirmuar nuk ka përse shqiptarët të bëjnë përjashtim. Përkundrazi, siç është shprehur edhe M. v. Šufflay “[…] si në fushën etnike, politike dhe kulturore ashtu edhe në pikëpamjen e ideologjisë kishtare, Shqipëria është një vend kufi i shquar. Duke i vizatuar këtij vendi profilin e vet, n’a del më qartë në shesh karakteri i veçantë i tij, nga shkaku se formacioni i përgjithshëm i nënshtresës fetare, qysh në zanafillën e tij, e ka kundërshtuar gati direkt tendencën e kurdohershme politike të imponuar […]”.
Krishterimi si ideologji fetare ka një histori të gjatë në mbarë trojet etnike shqiptarofolëse në Ballkan, bile nga më të hershmet në Europë. Përhapja e tij në Iliri i përket fillesave të këtij besimi. Këtu peshkopatat përmenden qysh në shek. 4, pikërisht kur fillon edhe historia e arkitekturës kishtare. Sado që krishterimi erdhi nga lindja, ilirët e përvetësuan atë nga Perëndimi, siç e dëshmon terminologjia e vjetër kishtare, të cilën të dy ritet e krishtera (ortodokse dhe katolike) e kanë nga latinishtja e antikitetit të vonë. Ndarja e parë e të dy kishave që ndodhi më 732 u pasqyrua edhe në Shqipëri, por vetëm formalisht. Dallimi i shqiptarëve në ortodoksë dhe katolikë ndodhi vetëm pas ndarjes përfundimtare të dy kishave (1054), megjithatë, as tani nuk mori tipare cilësore.
Sado që u ndodhën nën presionin shekullor të dy kishave të krishtera, ideologjia e tyre nuk depërtoi asnjëherë aq thellë në ndërgjegjen e shqiptarëve sa të bëhej komponent primar i saj. Me gjithë dëmin që patën nga ndarja fetare, dallimi i shqiptarëve në ortodoksë dhe katolikë nuk mori asnjëherë përpjesëtime të tilla siç ndodhi për shembull, midis serbëve ortodoksë dhe kroatëve katolikë. Sikurse e ka vënë me të drejtë në dukje, njohësi i historisë mesjetare të Shqipërisë M. v. Šufflay.
Lufta ideologjike njëmijëvjeçare midis Romës dhe Bizantit nuk mori kurrë trajta të vrazhda në tokën shqiptare. Ndërgjegjja etnike tepër e thellë e vendasve, e cila ka peshuar më tepër se ndjenja fetare dhe se egoizmi i prijësve të tyre, nuk lejoi kurrë që zelli fetar, qoftë edhe sikur të ekzistonte, të ngrihej në shkallë të fanatizmit, të cilit gjatë mesjetës te shqiptari mezi i gjendet gjurma. Fakti është, se Shqipëria nuk i ka njohur luftërat e brendshme fetare, jo vetëm gjatë mesjetës së mesme, por as më vonë, kur me përhapjen e islamizmit, shqiptarët u ndanë në tre apo katër besime antagoniste.
Sigurisht që nuk mund të thuhet se shqiptarët mesjetare nuk kishin ndërgjegje fetare dhe nuk e nderonin kishën. Si të gjithë popujt e Europës, ata qenë besimtarë të krishterë, por ndryshe prej tyre, nuk qenë fanatikë ndaj ritit. Shqiptarët e respektonin ritin deri në atë shkallë sa ai nuk u a cënonte individualitetin e tyre etnik. Kur ky individualitet cënohej ata mbanin distancë prej tij. Në rast se ai rrezikohej, ata nuk e kishin të vështirë të kalonin nga njëri rit në tjetrin, nga kisha lindore në kishën perëndimore ose anasjelltas. Dëshmi është historia mesjetare e shqiptarëve.
Në fillim të mijëvjeçarit të dytë shqiptarët ndiqnin më së shumti ritin lindor. Meqenëse trojet e tyre ndodheshin në periferi të Perandorisë Bizantine, presioni i kishës kostandinopolitane nuk ishte aq i fuqishëm sa të rrezikonte individualitetin e tyre etnik. Përkundrazi, me anën e ritit bizantin ata kishin përballuar gjatë shekujve të mesjetës së hershme presionin e serbëve paganë dhe të bullgarëve të krishterë, armiq të Kostandinopojës.
Por, gjatë gjysmës së dytë të shek. 11 gjendja ndryshoi. Feudalët serbë, të cilët tashmë kishin përqafuar krishterimin e ritit lindor, e përdorën ortodoksinë bizantine si armë ideologjike në fushatën e tyre për të sllavizuar trojet veriore të shqiptarëve. Për t’i bërë ballë rrezikut të asgjësimit të tyre etnik, shqiptarët e viseve të pushtuara nga serbët e braktisën ritin lindor dhe kaluan në ritin perëndimor duke u lidhur me kryepeshkopatën e Tivarit, e cila u krijua në këtë kohë me kërkesën e tyre dhe e cila për këtë arsye, e ruajti deri në fund të ekzistencës së saj (1867) karakterin e vet shqiptar.
E njëjta gjë ndodhi edhe në viset lindore. Edhe pse e përmbysi Perandorinë Bullgare (1018), Perandoria Bizantine nuk e preku kryepeshkopatën e Ohrit që ishte krijuar në kohën e carit Simeon. Përkundrazi, për të zbutur pakënaqësinë e popullsive maqedone dhe bullgare të nënshtruara, perandori bizantin Vasili II ia njohu kryepeshkopatës së Ohrit juridiksionin kishtar dhe privilegjet feudale të mëparshme edhe në trojet e Shqipërisë së Mesme, në dëm të kryepeshkopatës së lashtë të Durrësit. Riti lindor u bë kështu për kryepeshkopatën e Ohrit një armë ideologjike, në shërbim të presionit të vjetër të sllavizimit të trojeve shqiptare. Si përgjigje, shqiptarët e këtyre viseve i prenë në shek. 12 lidhjet e tyre me kishën lindore duke përqafuar ritin perëndimor.
Ndryshimi i ritit nga ana e shqiptarëve ishte një formë e rezistencës së tyre etnike, e shprehur në fushën e ideologjisë kishtare. Dëshmi është gjeografia e përhapjes së dy riteve të krishtera në Shqipërinë mesjetare. Katolicizmi u përhap me ritme të shpejta në viset e Shqipërisë Veriore (që nga Tivar, Shkodër, Lezhë deri në Mitrovicë, Pejë, Prishtinë) pikërisht sepse shqiptarët e këtyre viseve, duke qëndruar për një kohë të gjatë nën sundimin e feudalëve serbë, e ndjenë më thellë rrezikun e sllavizimit të tyre.
Përkundrazi, në Shqipërinë Jugore, katolicizmi nuk gjeti truall të përshtatshëm, jo se popullsia lokale qe më e devotshme ndaj ritit lindor, por sepse ky rit nuk i shkaktoi tronditje etnicitetit të saj. Në viset shqiptare jugore ritin lindor vazhdoi ta përfaqësonte Perandoria Bizantine, e cila përveçse vinte duke u dobësuar, nuk mbarte me vete në këtë periudhë ende rrezikun e helenizimit të popullsive jo greke. Për më tepër, pas vitit 1204, kisha bizantine u kthye në një armë ideologjike për të luftuar feudalizmin perëndimor të kryqtarëve, të cilët grabitën trojet e saj, duke rrezikuar edhe trojet e shqiptarëve jugorë.
Midis këtyre dy zonave fetarisht antagoniste, por etnikisht unitare, qëndronte Shqipëria e Mesme, e cila u ndodh në vorbullën e të dy cikloneve armike të asimilimit sllav që vinte nga bullgarët dhe të feudalizmit perëndimor që nisi me normanët. Vetëm nën veprimin e këtyre dy cikloneve që pasuan njëri tjetrin, nga të cilët i pari i shtynte shqiptarët të përqafonin ritin katolik, kurse i dyti të anonin në ritin ortodoks, shpjegohen ato ndryshime të alternuara nga njëra kishë në tjetrën që ndodhen në Epirin e Ri gjatë mesjetës së mesme. Këto ndryshime tregojnë se shqiptarët nuk kishin bindje fanatike për asnjërin rit, se ata nuk ishin proselite fanatikë të asnjë kishe.
Ky nuk është vetëm një përfundim i yni. Këtë na e thotë edhe një dëshmitar i kohës – vëzhguesi perëndimor anonim, i cili shkruante më 1308 se shqiptarët “[…] nuk janë as thjeshtë katolikë, as thjeshtë skizmatikë (ortodoksë)”. Kjo do të thotë, se shqiptarët, sidomos në Shqipërinë e Mesme, kishin një konceptim të veçantë mbi besimin, mbi kishën dhe mbi ritin. Ky konceptim i veçantë që përmban në vetvete elementet e një kishe shqiptare, është i pasqyruar edhe në fushën e arkitekturës dhe të artit të kultit të krishterë.
Përpara se të kthehemi te kisha e Shën Mërisë së Apollonisë është e domosdoshme të ndriçohet shkurtimisht një anë e rëndësishme e konceptit që kishin shqiptarët mesjetarë pikërisht mbi besimin, mbi kishën dhe mbi ritin. Është fjala për legjendarizimin e Gjon Vladimirit, një princ lokal i fillimit të shek. 11, zot i krahinës shqiptare të Krajës në bregun jugperëndimor të liqenit të Shkodrës.
Në Krajë, në anën e Bregut Jugperëndimor të Liqenit të Shkodrës, shkruan medievisti kroat M. v. Šufflay, gjendej një kishë kushtuar Shën Mërisë, e cila gjatë mesjetës ka qenë mbuluar me një nimbus rreth mrekullive të Gjon Vladimirit. Siç dihet, Gjon Vladimiri, princi i Krajës, pasi u detyrua t’i nënshtrohej carit bullgar Samuil, kur ky pushtoi Shqipërinë Veriore aty nga fundi i mijëvjeçarit të parë, u ngrit kundër tij duke u bashkuar me perandorin bizantin Vasili II. Pas fitores së tij, Gjon Vladimiri u kap nga Samueli dhe u burgos. Pasi u martua me Kosarën, një e afërme të Samuelit, Gjon Vladimiri rifitoi principatën e tij. Megjithatë, pas vdekjes së Samuelit (1014), nipi i tij Jovan Vladislav e ftoi në Prespë me pretekste miqësore dhe e vrau atje (më 22 maj 1016).
Shqiptarët e konsideruan martir Gjon Vladimirin, sepse ky luftoi jo për kishën por për lirinë e tyre, jo si aleat i bizantinëve, por si armik i pushtuesve. Madje si martir shqiptarët e shpallën shënjtor – një shënjtor të cilin fillimisht nuk e kanonizoi asnjë nga të dy kishat e krishtera. Gjon Vladimiri ishte në mesjetë një shënjtor shqiptar, i nderuar vetëm nga shqiptarët. Ai u varros në kishën e Shën Mërisë së Krajës dhe rreth tij u thurën sipas traditës mesjetare një cikël legjendash. Reliktet e tij u nderuan jo vetëm nga shqiptarët ortodoksë, por edhe nga shqiptarët katolikë. Ai u kthye kështu në një simbol të bashkimit të shqiptarëve të dy riteve. Për të shfrytëzuar në interes të vet përkushtimin që kishin shqiptarët ndaj tij, Theodhor Engjëll Komneni, i ritit ortodoks, i shpërnguli më 1215 eshtrat e Gjon Vladimirit nga Kraja në Durrës. Rreth një shekull e tre çerek më vonë, eshtrat e këtij shenjtori të ritit lindor i shpërnguli nga Durrësi princi shqiptar i ritit katolik Karl Topia, i cili i vendosi më 1381 në kishën që ngriti së bashku me manastirin e Shën Gjon Vladimirit, të ritit ortodoks, pranë Elbasanit.
Edhe pse eshtrat e tij u shpërngulën nga Kraja, kisha kushtuar atij vazhdoi të nderohej si vend pelegrinazhi për banorët e Krajës. Në vend të varrit, pelegrinët përuleshin para “Kryqit të Krajës”, i cili pasi u kthye Kraja në islamizëm, u ruajt në një fshat pranë Ulqinit dhe Tivarit. Qysh në shek. 12 në ditën e Shën Gjon Vladimirit (22 maj) u bë zakon që grumbuj njerëzish të dy riteve mblidheshin rreth eshtrave të tij dhe kremtonin një ceremoni të veçantë.
Edhe në shekujt e sundimit osman vazhdonin të shkonin aty për ndjesë jo vetëm katolikë dhe ortodoksë, por edhe myslimanë. Në agim të ditës, këta grumbuj njerëzish të tri besimeve, me kryq përpara merrnin rrugën përpjetë majës së Rumisë (1595 m lartësi), me qëllim që aty të prekeshin nga rrezet e parat të diellit (zakon ky, që duket se buron nga besimet shumë të lashta pagane të shqiptarëve ndaj diellit).
Këtë prirje të shqiptarëve të dy riteve për t’u bashkuar midis tyre e shohim të pasqyruar në një vepër artistike të shek.14, pikërisht te emblema e Karl Topisë e vendosur në vitin 1381 në kishën e manastirit të Shën Gjon Vladimirit, në luginën e Shkumbinit pranë Elbasanit. Ajo është e njohur për mbishkrimin tri gjuhësh të princit shqiptar nga Dinastia Topia.
Emblema e Karl Topisë është, për mendimin tonë, një dokument i gjallë që dëshmon për përpjekjet e feudalëve shqiptarë në shek. 14, për një bashkim kombëtar të popullit nën një botëkuptim ideologjik fetar. Në gjuhën karakteristike të artit simbolik kjo emblemë e realizuar në reliev shpreh bashkëjetesën e të dy kishave nën një rit fetar shqiptar dhe në të njëjtën kohë, rolin vendimtar të familjeve vendase në politikën ideologjike në Shqipëri, gjatë mesjetës së mesme.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
