Ajo e dinte, dhe nuk e dinte se duke hapur atë dosje, do të hapte “kutinë e Pandorës”. Por ajo donte të dinte të vërtetën. Dhe tronditja ishte e paimagjinueshme. Kati Marton, gazetare dhe shkrimtare e njohur amerikane me origjinë hungareze, bashkëshortja e diplomatit Richard Holbruk, vjen për publikun shqiptare me librin “Armiq të popullit – udhëtimi i familjes sime për në Amerikë”. Është një dëshmi personale, ku autorja tregon historinë e prindërve të saj, të burgosur nga regjimi komunist në Hungari, të akuzuar si bashkëpunëtorë të CIA-s. Nga dosjet e mbajtura nga Policia Sekrete hungareze, zbulon se çdo veprim i familjes së saj raportohej nga dadoja franceze. Por historia nuk mbaron këtu. Është edhe një anë e “errët”. Pas largimit në Amerikë, prindërit e saj ishin gjithashtu të rekrutuar si agjentë nga regjimi komunist. Ky libër vjen së shpejti në shqip nën përkthimin e Nikolla Langores dhe shtëpisë botuese “55”, në një kohë kur hapja e dosjeve diskutohet edhe në vendin tonë. Duhen hapur apo jo dhe cilat janë pasojat që mund të sjellë. a.m
Pjesë nga libri
“Do të qe më mirë që këtë herë të vije vetëm”, më sugjeroi në telefon Dr. Katalin Kutruc, drejtoresha e arkivit të Policisë Sekrete hungareze. Herën e fundit që ishim takuar, unë isha e shoqëruar nga një mik, një jurist, i cili dinte të orientohej në arkiv. Dr. Kutruc ishte treguar gjatë gjithë kohës: e prerë, zyrtare, burokratike. Një aparatçike e stilit të vjetër, mendova unë, e cila vetëm sa më lejonte të shikoja dosjen sekrete policore të prindërve të mi, siç më jepte të drejtë ligji i Hungarisë paskomuniste. Por këtë radhë zëri i saj tingëllonte ndryshe, më njerëzor, më i ngrohtë. Ky tingull i ri më shqetësoi.
Pak kohë më përpara, njërit prej shkrimtarëve më të respektuar të Hungarisë i kishin dhënë dosjen e të atit dhe ishte zbuluar një histori tronditëse intrigash e tradhtish brenda vetë familjes. Kur paraqita kërkesën e parë për të parë dosjen, historiani kryesor i AVO-s, Policisë Sekrete hungareze, më kishte paralajmëruar se isha duke “hapur kutinë e Pandorës”. Por unë doja të dija të vërtetën mbi prindërit e mi, mbi atë që kishte ndodhur realisht në Budapest në ato ditë të largëta të Luftës së Ftohtë, kur motra dhe unë ishim fëmijë. Prindërit nuk na kishin treguar shumë mbi historinë tonë, edhe pse babai kishte qenë një gazetar i dëgjuar i kohës së tij, i cili kishte fituar çmime dhe famë për pasqyrimin që i kishte bërë Revolucionit Hungarez në vitin 1956. “Ti je amerikane”, do të më thoshte babai, “ti nuk mund ta kuptosh kurrë se si ishte jeta nën fashistët dhe nën komunistët”.
Atë natë fjeta keq. Nga çfarë kisha frikë më shumë? Ndoshta nga prova e ndonjë veprimi kompromisi apo tradhtie, çka do të prishte përgjithmonë përfytyrimin për prindërit e mi. Ky ishte një rrezik real. Prej Gynter Grasit tek Milan Kundera, dosjet e Policisë Sekrete, që nga ato të Gestapos e deri tek ato të KGB-së, vazhdonin të villnin copëra tradhtish të kryera gjatë një gjysmë shekulli. Unë e kuptoj pse shumë njerëz nuk duan të mësojnë mbi të kaluarën; mos e zgjo, lëre shejtanin të flejë, thonë ata. Por unë dua të vërtetën edhe po të jetë e dhimbshme.
Me sy të skuqur nga një natë pa gjumë që e kisha kaluar duke hamendësuar mbi tonin e ndryshuar të zërit të arkivistes, ngjita shkallët e një pallati të stilit të Rilindjes Europiane, vendi ku, në vitin 1946, u krijua AVO-ja. Ndërtesa kishte qenë skena e disa prej krimeve më çnjerëzorë të shtetit policor. Në vitin 1950, pallati nuk i nxinte dot më me mijëra agjentët dhe pa uniformë dhe rrjetin e tyre të gjerë të bashkëpunëtorëve, detyra e të cilëve ishte të depërtonin në çdo skutë të jetës së bashkëqytetarëve të tyre. Kështu, AVO-ja zuri një ndërtesë tjetër shtetërore në bulevardin elegant “Andrasi”, i cili kishte ndryshuar emrin në bulevardi “Stalin”. Sot mbi këtë ndërtesë valëvitet flamuri me ngjyrat blu dhe të artë i Bashkimit Europian dhe ajo ndodhet në një bllok me dy banja termale.
Dr. Katalin Kutruc, një grua e shkurtër me trup të lidhur mirë, e gjallë, e veshur me kostum prej cope sintetike, me sandale me majë të hapur të firmës “Dr. Shols” të veshura me çorape, më shoqëron në një dhomë vezake me tavan të lartë e me ornamente të ngatërruar, një dhomë që duket shumë e përshtatshme për një mbrëmje intime muzikore. Ajo plandoset në karrigen ngjitur me mua, buzë një tavoline me material të imituar. Duke kapsitur sytë shpejt, ajo thotë: “Del që dosja juaj është një prej më të mëdhave që kemi”. Duhet të ndihem krenare? Jam e tronditur dhe nuk më pritet sa të zhytem në malin e dosjeve që nëpunësit me përparëse të bardha i bartin me karroca dyqani. Dr. Kutruc nuk buzëqesh dhe fakti që ajo më thërret Kotika, forma përkëdhelëse e emrit tim në hungarisht, vetëm sa ma shton trazimin.
Gjatë gjithë jetës sime, mosbindja e prindërve të mi ndaj komunistëve, guximi i tyre kokëfortë si gazetarët e fundit prapa Perdes së Hekurt, deri tek arrestimi, gjyqi dhe dënimi si spiunë të CIA-s, ka qenë thelbi i identitetit të familjes sonë. Më 25 shkurt 1955, në orën dy të mëngjesit, pas një loje brixhi në shtëpinë e atasheut ushtarak të Shteteve të Bashkuar, babai im u rrëmbye nga gjashtë agjentë të Policisë Sekrete. Arrestimi i tij u bë lajm i faqes së parë të “Nju-Jork Tajmsit”. Katër muaj më vonë, ata erdhën për mamanë. Në janarin tjetër, pothuaj një vit më vonë, “Nju-Jork Tajmsi”, në një shkrim tjetër të faqes së parë, shkruante se “Endre Marton, një korrespondent i “Wsoshiejtid Pres” në Hungarinë e sunduar prej komunistëve, është dënuar me gjashtë vite burg me akuzën e “spiunazhit”. E shoqja, Ilona, e cila punonte për “Junajtid Pres” u dënua me tre vite… Martonët kanë dy vajza të vogla, Katin dhe Julin”. Artikullin e shoqëronte fotografia e një çifti të këndshëm dhe elegant, bashkë me dy vajzat e tyre të vogla që qeshnin, një familje e lumtur, modeste dhe krejt e parrezikshme, fotografia jonë në Krishtlindjen e fundit kur ishim të gjithë së bashku në Hungari, para se gjithçka të ndryshonte. Kështu debutova unë në gazetë, ndonëse nuk e pashë shkrimin, veçse dekada më vonë.
Prindërit e mi ishin njerëz largpamës. Ata e kthenin rrallë kokën prapa, vetëm në raste të caktuara. Kur, aty nga fundi i jetës, tim ati iu dha çmimi më i lartë civil në Hungari prej ministrit të Jashtëm të Hungarisë së lirë e demokratike, ai nuk erdhi në Nju-Jork që ta merrte personalisht atë, por më la mua që ta pranoja në emër të tij. Atë mbrëmje, ministri i Jashtëm më befasoi me një zarf të madh që përmbante material të AVO-s për babanë. Babai nuk e hapi kurrë atë dosje; nuk kishte nevojë, ai e kishte përjetuar gjithçka. Për të, historia, të paktën historia e tij, ishte një gjë e mbyllur. Për mua ajo ishte veçse fillimi i kërkimit tim.
Është thënë që fëmijëria është një botë e huaj. Kjo është sidomos e vërtetë kur fëmija është shkulur shpejt prej atij universi të vogël, ku gjithçka është e njohur për të dhe është flakur në një vend ku askush nuk di si ta shqiptojë emrin e saj. Pasi kishin vdekur të dy prindërit, mamaja në vitin 2004 dhe babai një vit më vonë, mua më mbeti mendja që të mësoja gjithçka të mundja mbi atë që u kishte ndodhur atyre dhe motrës sime në botën ku kishte nisur gjithçka. Asnjë pjesë tjetër e jetës sime nuk ngjante me ato vite të Budapestit për nga intensiteti dhe për nga forca e dashurisë familjare. Prindërit, motra dhe unë formonim një lidhje të fortë, pjesërisht për faktin se bota jashtë nesh ishte armiqësore. Kur erdhëm në Amerikë dhe u ndiem të sigurt, secili nga ne ndoqi jetën e tij dhe lidhjet tona familjare u dobësuan. Ne, si për mrekulli, kishim kapërcyer ylberin. Por, për çudi, për një kohë të gjatë unë pata mall për kohën që kishte qenë e dhimbshme dhe e rrezikshme për ne të gjithë, por që na kishte lidhur fort me njeri-tjetrin. Pata mall për afërsinë që kishim pasur midis nesh në Budapest.
Një vajzë e rritur në një shtet ku sundon terrori, mëson shpejt që ajo, madje edhe prindërit e saj, nuk vlejnë asgjë përballë forcës së shtetit policor. Sado të kompletuar, të mençur apo tërheqës, dhe prindërit e mi i kishin të gjitha këto cilësi, ata nuk ishin veçse lodra në duart e shtetit. Në një vend të tillë fëmija nuk ka të drejta, as të drejtën të jetë fëmija i prindërve. Prandaj, kur ata m’i morën, pikërisht kështu m’u duk mua fëmijës, m’i morën, kjo ndarje nuk goditi vetëm ata, por la shenjë sidomos tek unë, shenjë që mbeti përgjithmonë. Doja t’i hapja dosjet që të mund t’i jepja fund kësaj tronditjeje.
Kishte akoma diçka tjetër që më çudiste, ndërsa dosjet zbraznin të fshehtat. Pse e ndërmorën prindërit e mi një rrezik të tillë? Gjatë Luftës së Ftohtë, shumica e hungarezëve do të ndryshonin rrugën që të mos i shikonin duke u përshëndetur me një amerikan. Por, për prindërit e mi, miqtë më të mirë ishin diplomatët dhe gazetarët amerikanë. Ndërsa duke u rritur, unë shikoja kudo njerëz që pëshpëritnin, prindërit e mi flisnin me zë të lartë. Në një kohë kur në Hungari kishte vetëm rreth dymijë makina private, familja jonë përdorte një Studbejkër të bardhë me tavan që hapej! Fare mirë ne mund të kishin pasur një raketë.
Kështu, kur disa vite më vonë edhe unë mora nga qeveria hungareze të njëjtin çmim si edhe babai im, shkova në Budapest, në këtë shtëpi të tmerreve shtetërorë dhe plotësova formularët që duheshin. Në Nju-Jork prita disa muaj thirrjen e kreut të këtyre arkivave, Katalin Kutruc.
Duke lagur herë pas here gishtin, Katalin, siç kam guximin ta thërres tani, shfleton qindra faqet e dosjes së familjes sonë. Ajo e njeh përmbajtjen e këtyre faqeve. Fletë pas flete, zbulohen emra nga fëmijëria ime. Akoma më shumë ka emra të shkruar brenda thonjëzave, emra këto të informatorëve. Duke m’i lexuar mendimet, Katalin thotë, “Secili në rrethin tuaj, pavarësisht nëse prindërit e tu u besonin atyre apo jo, spiunonte për ta. Kështu bëhej atëherë”. Ajo ngre supet. Duke shfletuar një seri raportesh me emrin e koduar “Gaspar!, më trondit shpeshtësia e përmendjes së emrit tim dhe të motrës, Julias. Nuk dua të rrezikoj e t’i humb këto faqe midis mijëra të tjerave, prandaj ve dorën mbi to. “Ju lutem”. Ajo nuk flet për një çast. “Janë të gjitha të tuat. Mund t’i marrësh e të bësh me to ç’të duash”. M’u duk sikur donte të thoshte, “Tani jemi një vend i ndryshëm!”. Por unë nuk pres dot. Cila është kjo informatore energjike, “Gaspar” dhe pse ajo përmend vazhdimisht dy vajzat e vogla?
“Hmm”, bën Katalin duke mbledhur buzët, “nuk më lejohet të flas për gjëra të tilla, të tregoj emrat e agjentëve. Por ty do të ta tregoj: kodi zakonisht ka njëfarë lidhje me emrin e vërtetë”. Gaspar. Sigurisht, Gabriela. Dadoja jonë franceze! Agjente e zellshme, po ta gjykoje nga kontributi i saj në këtë dosje. Bashkë me zemërimin, kam një ndjesi përligjjeje. Asnjëherë nuk më kishte pëlqyer ajo, por kjo ndjenjë ishte e dyanshme. Mund të dëgjoj akoma trak-truket e takave të saj çdo mëngjes, duke ardhur që të hapë grilat veneciane tamam mbi kokën time, duke i ngritur ato me sa më shumë zhurmë që të mundej dhe duke thirrur me të madhe me zërin e saj të çjerrë, “Levez-vous, mes enfants!”. Nuk ishte çudi që ajo nxitonte gjithmonë. Kishte punë më të rëndësishme për të bërë.
Nga një dosje tjetër bie vizatimi që kishim bërë ime motër dhe unë: një shtëpi me oxhak që nxjerr tym dhe zogj të mëdhenj sa një njeri që ecin në tokë; një vizatim tjetër me një varg të gjatë kërmijsh që ngjitin një kodër, me mbishkrimin, “Mamikanak”, “Mamit”. Një tjetër, akoma me figura të ngjitura, ka një mbishkrim të bërë me dorë dhe e njoh që është i gjyshes. “Këtë e ka bërë Kati dhe ajo nuk ka shkuar akoma në shkollë!”. Pastaj gjëra më të ftohta, fotografi të prindërve të mi, të bëra në rrugë, pa dijeninë e tyre, me teleobjektiv. Më bën përshtypje që edhe pa e ditur se po e shikonte syri i bezdisshëm i aparatit, im atë e mban trupin drejt, fytyrën serioze, me shprehje të padepërtueshme. Një burrë që, duke i shpëtuar për një qime nazistëve, rronte i mbyllur në një cep të humbur, i veshur me mburojë kundrejt botës së jashtme. Por asnjë mburojë nuk mund ta mbronte atë prej shtetit që mblidhte vizatimet e fëmijëve.
Tani drejtoresha më shtyn të nxitoj. Një dosje e re me shkronjën “B” të theksuar në kapak. Tashmë e di që “B”, në gjuhën e Policisë Sekrete, do të thotë Beszervezes, “Rekrutim i agjentëve”. “Izorke” është emri i koduar i këtij këtu. “Këtë mund ta them, ky ishte emri i koduar i babait tënd”. Më thahet gjuha dhe nuk flas dot. Si mund të shkojë nëpër mend një gjë e tillë! Pra ky ishte shkaku i dhembshurisë që mungonte në takimin e parë dhe i paralajmërimit të saj që të shkoja vetëm. Data e raportit të fundit në dosjen e rekrutimit të babait është 1967. Kjo është e pamundur; në vitin 1967 ne jetonim në Amerikë. Atje kishim shpëtuar. Ose kështu kisha menduar unë.
Nuk dua të diskutoj me të që kjo është absurde: dy njerëz që i rezistuan AVO-s së gjithëpushtetshme në shtëpinë e saj! Si mund të përfytyrohej që prindërit e mi të ishin kontigjent i Beszervezes, kur kishin shpëtuar duke jetuar në Shtetet e Bashkuara?
Duke mbyllur dosjen e fundit, ajo kthehet nga unë. “Janë të gjitha të tuat”, thotë ajo me pamjen e mjekut që shpreh simpati ndaj pacientit, të cilit i jep lajmin e keq. “Por mos i gjyko ata”, thotë ajo, “gjyko sistemin”. Ajo ngre një fotografi që ka rënë nga dosjet. Një fëmijë me flokë kaçurrelë, tre a katër vjeç, që ka veshur grykashkë me flutura e qershi dhe që mban në dorë një lugë. Një fëmijë topolak, i pafajshëm e serioz; e njoh që jam unë. Kujtoj paralajmërimin e historianit, “Ti po hap kutinë e Pandorës”.
