PROF. DR. FRAN GJOKA
Me afrimin e Ditës së Tokës, më 22 Prill, komunitetet në mbarë botën bashkohen në festime dhe avokime për ruajtjen e mjedisit. Tema kryesore e Ditës së Tokës 2024 është “Planeti kundër plastikës”, duke bashkuar individë, organizata dhe qeveri në një lëvizje globale për të luftuar ndotjen plastike për të mirën më të madhe të planetit tonë dhe njerëzimit. Kur zhvillimit ekonomik i jepet përparësi në kurriz të ruajtjes së mjedisit, pasojat janë të rënda si për ekosistemin, ashtu edhe për ekonominë. A nuk është kjo edhe përvoja jonë? Ky shkak transhendent nënvizon urgjencën e veprimit tonë kolektiv, duke krijuar një front të bashkuar kundër kërcënimit të kudogjendur, që vjen nga ndotja plastike dhe faktorë të tjerë të degradimit të mjedisit. Le t’ia vëmë veshin kësaj thirrjeje jo nga dëshpërimi, por si një thirrje e qartë për veprim kundër pushtuesit të heshtur, që kërcënon planetin dhe vetë ekzistencën tonë.
1. Shfaqja e plastikës dhe pasojat e saj. Zhvillimi i plastikës solli me vete një përzierje përparimesh dhe sfidash. Pionierë si Alexander Parkes, me shpikjen e tij të Parkesine në 1856, dhe Leo Baekeland, me Bakelite në 1907, shënuan arritje të rëndësishme në zhvillimin e polimereve sintetike. Gjatë gjithë shekullit të 20-të, kontributet e shkencëtarëve si Wallace Carothers, i cili shpiku najlonin në 1935 dhe laureatët e Nobelit Karl Ziegler dhe Giulio Natta, të cilët ishin pionierët e polietilenit në 1950, zgjeruan gamën e plastikës dhe aplikimet e tyre. Ndërsa plastika revolucionarizoi industritë dhe jetën e përditshme, përdorimi i gjerë i tyre çoi gjithashtu në shqetësime mjedisore dhe të sigurisë. Ndotja plastike përbën kërcënim për ekosistemet dhe shëndetin e njeriut, me mikroplastikë që ndotin mjediset dhe zinxhirët ushqimorë duke përfshirë edhe njeriun. Për më tepër, cikli i jetës së plastikës kontribuon në emetimet e gazeve serrë, duke përkeqësuar ndryshimet klimatike. Adresimi i këtyre sfidave kërkon eksplorimin e alternativave praktike dhe të përgjegjshme ndaj konsumit të plastikës.
2. Plastika – një “pushtues i heshtur”. Ndryshe nga format më të dukshme të ndotjes, të tilla si emetimet industriale apo trafiku ose derdhjet e naftës, ndotja plastike tenton të grumbullohet në heshtje me kalimin e kohës. Sendet plastike mund të qëndrojnë në mje dis për qindra vjet, duke u zbërthyer ngadalë në copa më të vogla të quajtura mikroplastikë. Këto mikroplastika mund të depërtojnë në ekosisteme, të kontaminojnë burimet e ujit dhe të dëmtojnë jetën e egër, të gjitha duke mbetur pa u vënë re nga publiku i gjerë. Për më tepër, përdorimi i gjerë i plastikës në produktet e përditshme do të thotë se ndotja plastike prek pothuajse çdo cep të globit, duke e bërë atë një kërcënim tinëzar dhe të përhapur. Prandaj, plastika shpesh përshkruhet si një “pushtues i heshtur”, sepse ndikimi i saj i dëmshëm shpaloset gradualisht dhe në mënyrë të fshehtë, por pasojat e saj mund të jenë të gjera dhe të rënda.
3. Çfarë e bën plastikën të rrezikshme? Efektet negative të plastikës në shëndetin e njeriut janë studiuar gjithnjë e më shumë gjatë dekadave të fundit. Ndërsa disa nga shqetësimet më të hershme rreth ndotjes plastike datojnë në mesin e shekullit të 20-të, deri në vitet e fundit që implikimet shëndetësore për njerëzit filluan të marrin vëmendje të konsiderueshme. Kërkimet mbi efektet shëndetësore të plastikës kanë zbuluar se disa kimikate që gjenden në plastikë, si bisphenoli A (BPA) dhe ftalatet, mund të rrjedhin nga produktet plastike dhe potencialisht të prishin sistemet hormonale në trup. Këto kimikate njihen si përçarës endokrine duke shkaktuar probleme të ndryshme shëndetësore që përfshijnë çrregullimet riprodhuese, problemet e zhvillimit te foshnjat dhe fëmijët dhe disa lloje kanceri. Përdorimi i gjerë i produkteve plastike në paketimin e ushqimeve dhe pijeve ka ngritur shqetësime në lidhje me mundësinë që këto kimikate të kontaminojnë ushqimin dhe pijet, duke çuar në ekspozimin e njerëzve. Për më tepër, mikroplastika janë gjetur në tokë, ujë, ajër dhe ushqim, duke ngritur shqetësime të mëtejshme rreth ekspozimit të njeriut ndaj kimikateve të lidhura me plastikën. Nga ana tjetër, hedhja e pahijshme e mbetjeve plastike përkeqëson më tej çështjet mjedisore.
4. Çfarë synohet? “Earthday.org”, një organizatë jofitimprurëse e regjistruar në Shtetet e Bashkuara, ka vendosur një objektiv ambicioz – të ulë prodhimin e plastikës me 60% deri në vitin 2040, duke shërbyer si një komponent kryesor i nismave mbarëbotërore që synojnë krijimin e një të ardhmeje pa plastikë. Rruga drejt arritjes së këtij qëllimi është e shumanshme, duke përfshirë aktivitete të tilla si rritja e ndërgjegjësimit për ndikimet e dëmshme të plastikës në ekosisteme, eliminimi i plastikës njëpërdorimshe deri në vitin 2030, duke mbështetur masat e shpejta të politikave për të reduktuar përdorimin e plastikës dhe avokuar për investime në zgjidhje inovative të përshtatura drejt arritjes së një bote pa plastikë.
5. Marrja e veprimeve për një Shqipëri pa plastikë. Edhe pse si vend po përballemi me disa sfida të rëndësishme, ka ende veprime që mund të ndërmerren për të trajtuar ndotjen plastike, veçanërisht në kontekstin e Ditës së Tokës 2024. Edhe pse të njohura, është rasti për ti sjellë në vëmendje ato.
Së pari, çështja e zbatimit joadekuat të ligjeve ekzistuese vazhdon, duke rezultuar në rregullimin joefektiv të menaxhimit të mbetjeve, pavarësisht nga ekzistenca e kuadrit ligjor. Për më tepër, detyrimi i bizneseve që të marrin parasysh koston e plastikës në çmimet e produkteve të tyre, me rimbursim të mëvonshëm për konsumatorët pas kthimit të plastikës në pikat e caktuara të grumbullimit për riciklim, është një zgjidhje e mundshme. Së dyti, pjesëmarrja e ulët e qytetarëve (angazhimi qytetar në nismat mjedisore është minimal, duke treguar nevojën për të rritur ndërgjegjësimin dhe përfshirjen në përpjekjet për të trajtuar ndotjen në përgjithësi dhe atë plastike në veçanti). Së treti, çështjet e llogaridhënies brenda institucioneve qeverisëse vazhdojnë si një sfidë e rëndësishme (korrupsioni dhe joefikasiteti brenda agjencive qeveritare minojnë qeverisjen mjedisore dhe pengojnë përparimin në trajtimin e ndotjes). Së katërti, inspektoratet joefektive (Inspektorati Shtetëror i Mjedisit, por jo vetëm, nuk funksionon në mënyrë optimale, duke rezultuar në monitorim dhe zbatim joadekuat të rregulloreve që lidhen me ndotjen). Së pesti, burimet dhe infrastruktura e kufizuar (burimet dhe infrastruktura e pamjaftueshme paraqesin sfida për menaxhimin e mbetjeve dhe përpjekjet për riciklimin, duke përkeqësuar problemin e ndotjes plastike në vend). Së gjashti, kompleksiteti i bashkëpunimit (bashkëpunimi ndërmjet palëve të interesuara, duke përfshirë agjencitë qeveritare, organizatat e shoqërisë civile dhe bizneset, pengohet nga faktorë të ndryshëm si interesat konkurruese dhe mungesa e besimit).
Lufta kundër ndotjes plastike në Shqipëri mund të fitohet. Masat thelbësore përfshijnë, por nuk kufizohen në, sa vijon: (i) Përmirësimi i kuadrit ligjor mje disor dhe zbatimi strikt i rregulloreve që kufizojnë prodhimin, shitjen dhe përdorimin e plastikës njëpërdorimshe, dhe zbatimi i ndalimeve për qeset plastike dhe sendet e tjera plastike të disponueshme për të reduktuar konsumin e tyre dhe për të inkurajuar përdorimin e alternativave; (ii) Mbështetja e riciklimit, investimi në infrastrukturën e menaxhimit të mbetjeve për të lehtësuar mbledhjen, klasifikimin dhe riciklimin e mbetjeve plastike, ngritja e qendrave të riciklimit dhe inkurajimi i pjesëmarrjes së komunitetit në programet e riciklimit për të devijuar mbetjet plastike nga landfillet dhe djegia; (iii) Rritja e ndërgjegjësimit nëpërmjet informimit të vazhduar të publikut për ndikimet mjedisore të ndotjes plastike dhe rëndësinë e reduktimit të konsumit të plastikës, ku të angazhohen shkollat, mediat dhe organizatat e komunitetit për të promovuar ndryshim të qëndrueshëm të sjelljes; (iv) Inkurajimi i alternativave duke mbështetur zhvillimin dhe adoptimin e alternativave miqësore me mjedisin ndaj produkteve plastike, dhe promovuar përdorimin e materialeve të biodegradueshme, kontejnerëve të ripërdorshëm dhe opsioneve të qëndrueshme të paketimit për të reduktuar varësinë nga plastika; (v) Nxitja e inovacionit duke investuar në kërkime dhe zhvillim për të promovuar zhvillimin e zgjidhjeve inovative për menaxhimin e mbetjeve plastike dhe parandalimin e ndotjes; (vi) Mbështetja e iniciativave që nxisin përdorimin e plastikës së ricikluar në prodhim dhe nxisin bizneset të adoptojnë praktika të qëndrueshme; (vi) Nxitja e bashkëpunimit dhe partneritetit ndërmjet agjencive qeveritare, organizatave joqeveritare, bizneseve dhe partnerëve ndërkombëtarë për të koordinuar përpjekjet dhe lehtësuar ndarjen e praktikave më të mira në zbutjen e ndotjes plastike.
Si përfundim, adresimi i ndotjes plastike kërkon veprim kolektiv dhe zgjidhje të shumanshme. Ndërsa plastika ka sjellë përparime, ajo gjithashtu paraqet rreziqe të konsiderueshme mjedisore dhe shëndetësore. Iniciativat si qëllimi i “Earthday.org” për të reduktuar prodhimin e plastikës me 60% deri në vitin 2040 ofrojnë shpresë, por rregulloret më të rrepta, angazhimi i qytetarëve dhe alternativat e qëndrueshme janë thelbësore për sukses. Së bashku, ne mund të krijojmë një të ardhme më të pastër dhe më të shëndetshme për planetin dhe veten tonë.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
