NGA PROF. DR. FRAN GJOKA 
Si një vend në zemër të Ballkanit, ku trashëgimia dhe prosperiteti ynë janë thellësisht të ndërthurura me tokën nën këmbët tona, Dita e Tokës 2023 ka një rëndësi të veçantë për Shqipërinë. Tema e zgjedhur, “Toka dhe uji: Një burim jete”, rezonon thellësisht me identitetin tonë kombëtar, duke theksuar rolin thelbësor që luajnë këto burime natyrore në formësimin e së kaluarës, së tashmes dhe të ardhmes sonë.
1. Dy ngjarje vjetore botërore për tokën. Për tokën ka dy ngjarje vjetore globale: 22 Prilli, e njohur si Dita e Tokës dhe që i kushtohet mbrojtjes së planetit dhe 5 Dhjetori që festohet si Dita Botërore e Tokës, që përqendrohet në mënyrë specifike rreth shëndetit të tokës, e cila mban dhe ruan jetën në planetin tonë. Kjo ngjarje synon të rrisë ndërgjegjësimin për rëndësinë e tokës si një burim natyror, duke u fokusuar në çështje të tilla si ndotja, erozioni dhe ndikimi i shëndetit të tokës në bujqësi dhe sigurinë ushqimore. Zanafilla e Ditës Botërore të Tokës buron nga kuptimi i thellë – se e gjithë jeta fillon dhe përfundon me tokën. Duke shërbyer si burim i ushqimit, ilaçeve dhe filtrimit të ujit, toka shpesh kalon pa u vënë re dhe nënvlerësuar.
Megjithatë, realiteti nuk është optimist dhe bën thirrje për reflektim; duhen 100 deri 400 vjet që të formohet rreth 1 cm tokë që mund të mbështesë jetën e bimëve dhe në tërësi jetën në tokë. Në vitin 2002, duke njohur rolin kritik të tokës, Unioni Ndërkombëtar i Shkencës së Tokës avokoi për një ditë ndërkombëtare për të festuar dhe rritur ndërgjegjësimin për këtë burim të çmuar. Në vitin 2013, Konferenca e FAO-s miratoi njëzëri Ditën Botërore të Tokës, duke kërkuar miratimin e saj zyrtar në Asamblenë e Përgjithshme të 68-të të KB.
Një vit më pas, 5 Dhjetori u caktua zyrtarisht si Dita e parë zyrtare Botërore e Tokës. Kjo datë përputhet me ditëlindjen zyrtare të mbretit të ndjerë Bhumibol Adulyadej të Tajlandës, i cili luajti rol kryesor në sanksionimin e ngjarjes. Dita jo vetëm që nderon kujtimin e tij, por edhe nderon përpjekjet e tij të jashtëzakonshme për ta bërë realitet Ditën Botërore të Tokës.
Që nga fillimi i saj, Dita Botërore e Tokës është bërë një avokat vendimtar për menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve tokësore në nivel global. Çdo vit, kjo ditë shënohet me tema të ndryshme, duke shërbyer si një kujtesë për të vlerësuar këtë burim të jashtëzakonshëm natyror – themelin e ushqimit tonë, themelin e ekosistemeve dhe shumë më tepër, duke gërvishtur vetëm sipërfaqen e rëndësisë së tij të thellë.
2. Konteksti global i Ditës Botërore të Tokës 2023. Në mozaikun e ndërlikuar të sfidave globale, Dita Botërore e Tokës 2023 shfaqet si një fener, duke hedhur dritë mbi rolin e domosdoshëm të tokës në zhvillimin e qëndrueshëm. Ndërsa bota përballet me një mori çështjesh mjedisore, nga ndryshimi i klimës deri te humbja e biodiversitetit, rëndësia e ekosistemeve të shëndetshme të tokës nuk mund të quhet e mbivlerësuar. E gjendur në zemër të sistemeve bujqësore, toka qëndron si një mbrojtës i heshtur, duke mbështetur prodhimin e ushqimit që mban njerëzimin gjithë sa është.
Megjithatë, peizazhi global është dëshmitar i tendencave alarmante të degradimit të tokës, humbjes së lëndëve ushqyese, ndotjes dhe erozionit, duke rrezikuar vetë themelin e sigurisë sonë ushqimore. Dita Botërore e Tokës 2023 kërkon të adresojë këto çështje urgjente duke nxitur ndërgjegjësimin dhe mobilizimin e komuniteteve në të gjithë botën. Në një epokë ku pasojat e ndryshimeve klimatike po bëhen gjithnjë e më të dukshme, shëndeti i tokave, sidomos atyre bujqësore, ndërthuret me qëllime më të gjera të qëndrueshmërisë. Toka, si një rezervuar natyral i karbonit, luan rol vendimtar në zbutjen e ndryshimeve klimatike duke sekuestruar dioksidin e karbonit nga atmosfera. Duke e njohur këtë ndërlidhje, Dita Botërore e Tokës 2023 inkurajon përpjekjet në mbarë botën për të promovuar praktikat e qëndrueshme të menaxhimit të tokës si një komponent kyç i veprimit klimatik.
Për më tepër, realiteti kthjellues i urisë së fshehur, që prek rreth 2 miliardë njerëz në mbarë botën për shkak të tokave të varfra në lëndë ushqyese, nënvizon urgjencën e prioritizimit të shëndetit apo cilësisë së tokës. Ndërsa bota përpiqet të arrijë objektivat e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin e Qëndrueshëm, Dita Botërore e Tokës shërben si një platformë kryesore për të integruar ruajtjen e tokës në kuadrin më të gjerë të zhvillimit të qëndrueshëm. Prandaj, konteksti global i Ditës Botërore të Tokës 2023 i kapërcen kufijtë e çdo vendi të veçantë, dhe synon të bashkojë kombet në një angazhim të përbashkët për të adresuar sfidat nga degradimi i tokës, për të promovuar kujdesin e përgjegjshëm të tokës dhe për të siguruar elasticitetin e ekosistemeve tona për brezat e ardhshëm.
3. Dita Botërore e Tokës 2023 në kontekstin Shqiptar. Në kontekstin specifik të Shqipërisë, ku toka e punueshme (djepi i bujqësisë) është vetëm 0.2 hektarë për person. Dhe kjo vetëm në statistika. Dita Botërore e Tokës 2023 merr një rëndësi të veçantë. Kjo, pasi vendi po përballet me sfida të rëndësishme, duke përfshirë urbanizimin e shfrenuar pa kritere të rrepta, shfrytëzimin e pakontrolluar për qëllime industriale e komerciale dhe ndikimet negative të erozionit dhe ndotjes. Por, si paraqitet shkalla dhe ashpërsia e proceseve të degradimit të tokës?
– Urbanizimi pa kritere: Zgjerimi i pakufizuar i zonave urbane dhe rurale pa planifikim të përpiktë (mungojnë vijat kufizuese të njohura si vijat e verdha!?) rrezikon drejtpërdrejt tokën e pakët të punueshme në Shqipëri. A nuk janë si tepër shumë 400 mijë ndërtime pa leje në një vend me rreth 760 mije familje dhe 3 milion banorë? Ndërsa qytetet zgjerohen pa asnjë kriter qëndrueshmërie, peizazhet bujqësore të disponueshme tkurren, duke intensifikuar presionin mbi tokën që mbështet thelbësisht prodhimin bujqësor. Dita Botërore e Tokës 2023 inkurajon një rivlerësim të strategjive të zhvillimit urban për të vendosur një ekuilibër midis rritjes urbane dhe ruajtjes së zonave të çmuara bujqësore. – Shfrytëzimi për qëllime jo produktive.
Shfrytëzimi i tokës së punueshme më produktive të vendit që i përket ultësirës perëndimore nga Velipoja, Zadrima, Bregu i Matit, Fusha e Tiranës e deri në Vrinë të Sarandës, për qëllime jo produktive të tilla si nxjerrja e mineraleve (rërës, argjilës, gëlqerorëve, etj.), ngritja e qendrave tregtare, ndërtimi i infrastrukturës rrugore, etj., shpesh në shkelje flagrante të ligjit që ndalon tjetërsimin e destinacionit të tokës bujqësore, jo vetëm pakëson tokën e disponueshme për bujqësi, por gjithashtu shkakton ndotje që rrezikon shëndetin e tokës dhe gjithë hallkave të zinxhirit ushqimor përfshirë njeriun. Në këtë Ditë Botërore të Tokës ekziston nevoja urgjente për të mbrojtur praktikat e qëndrueshme industriale apo komerciale që minimizojnë ndikimin në peizazhet bujqësore, duke theksuar ruajtjen e këtij burimi të pakët.
– Sfidat e erozionit. Shqipëria përballet me sfida të shtuara nga erozioni, i cili varfëron sipërfaqen e tokës pjellore të domosdoshme për bujqësi. Erozioni i pakontrolluar e bën tokën më vulnerabël dhe më pak elastike ndaj luhatjeve klimatike, duke reduktuar kapacitetin e saj për të prodhuar. Erozioni prek rreth 350 mijë ha të tokës bujqësore (>50%), ndërkohë që erozioni i brigjeve të lumenjve dhe zhavorrizimi kanë dëmtuar mbi 7 mijë ha. Kostoja vjetore e erozionit të tokës së punueshme vlerësohet në rreth 50 milionë euro ose 71 euro/ha dhe përkthehet si humbje ekonomike direkte për fermerët shqiptarë. Nga ana tjetër, rrëshqita e tokës ka prekur 110 mijë ha, nga e cila mbi 4 mijë ha kanë shkarë.
Dita Botërore e Tokës 2023 kërkon veprim kolektiv për zbatimin e masave të kontrollit të erozionit, duke përfshirë ripyllëzimin dhe praktikat e menaxhimit të qëndrueshëm të tokës, për të mbrojtur integritetin e tokave produktive.
– Shqetësimet e ndotjes. Format e ndryshme të ndotjes, duke përfshirë ndotësit kimikë (pesticidet në perime dhe drufrutorë, nitratet në perimet që rriten në sera dhe në tokat ranore, metalet e rënda në tokat e ndotura nga industria, trafiku, ose ujitja nga burime uji të ndotura) dhe depozitimin e papërshtatshëm të mbetjeve, rrezikojnë më tej shëndetin e tokës bujqësore.
Dita Botërore e Tokës bëhet një moment kritik për të adresuar sfidat e ndotjes dhe për të mbrojtur praktikat e përgjegjshme të menaxhimit të mbetjeve. Theksi vihet në rëndësinë e zbutjes së ndotjes për të mbrojtur aftësinë e tokës për të mbështetur produktivitetin bujqësor dhe për të ruajtur ekuilibrin e ekosistemit. Në dritën e pamjaftueshmërisë akute të tokës së punueshme për person, Dita Botërore e Tokës 2023 bëhet një platformë kryesore për përpjekjet e bashkërenduara në të gjitha nivelet, duke kërkuar një qasje tërësore ndaj planifikimit të përdorimit të tokës, urbanizimit të qëndrueshëm, praktikave të përgjegjshme industriale, nismave të kontrollit të erozionit dhe strategjive për zbutjen e ndotjes.
Njohja e lidhjes së ndërlikuar midis shëndetit të tokës dhe prosperitetit kombëtar bëhet imperativ për Shqipërinë që të avancojë drejt ruajtjes së tokës bujqësore të kufizuar dhe garantimit të një të ardhmeje elastike për brezat që vijnë.
4. Uji – Eliksiri i jetës. Ndërsa festojmë Ditën e Tokës, nuk mund të anashkalojmë marrëdhënien simbiotike midis tokës dhe ujit, i cili për shkak të rëndësisë kritike është quajtur eliksiri i jetës. Burimet ujore të Shqipërisë, të lidhura ngushtë me shëndetin e tokës, po përballen me sfida të paprecedentë.
Ndotja nga burime të ndryshme kërcënon lumenjtë dhe akuiferët tanë, duke kompromentuar cilësinë e ujit që ushqen të mbjellat dhe mbështet komunitetet. Ruajtja e burimeve tona ujore nuk është vetëm një imperativ mjedisor, por një domosdoshmëri për ruajtjen e shëndetit publik dhe sigurimin e bujqësisë së qëndrueshme.
5. Paralajmërimi i përjetshëm i Franklin D. Roosevelt. Fjalët tingëlluese të Franklin D. Roosevelt: “Kombi që shkatërron tokën e tij shkatërron veten”, të shqiptuara në përgjigje të krizës amerikane të njohur si ‘Kupa e pluhurit’ të viteve 1930, janë thirrje për veprim duke na nxitur të mësojmë nga historia dhe të kërkojmë politika më të forta qeverisëse dhe institucione vërtet funksionale për të shmangur grackat e praktikave të paqëndrueshme bujqësore. Shqipëria ndodhet në një udhëkryq ku shëndeti i tokës sonë ndikon drejtpërdrejt në mirëqenien tonë kombëtare.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
