E ftuar në një bashkëbisedim në Universitetin Europian të Tiranës, nën moderimin e pedagoges së Departamentit të Komunikimit Irena Myzeqari, Jonila Godole drejtuesja e Institutit për Demokraci, Media dhe Kulturë foli mbi kauzën e këtij instituti që është, ajo e kujtesës dhe vuajtjeve të regjimit diktatorial në Shqipëri.
Eksperienca i ka treguar se për të ecur përpara duhet me doemos të ecësh mes vështirësish të mëdha, pengesave, madje edhe kërcënimeve.
Gazetare, pedagoge, përkthyese, por mbi të gjitha një grua guximtare, Jonila Godole ka vendosur ta çojë deri në fund misionin e saj. Atë që ka të bëjë me kujtesë. Në krye të Institutit për Demokraci, Media dhe Kulturë, ajo është vënë në radhë me të gjithë ata që luftojnë harresën. Një popull që harron të shkuarën e vet, rrezikon ta përsërisë atë dhe të mos ecë kurrë përpara. Dhe e shkuara komuniste nuk duhet të kthehet më në Shqipëri. Pikërisht ky është misioni i IDMC-së, të mos lejojë shqiptarët të harrojnë dhe t’u mësojë të rinjve të vërtetën e hidhur të një regjimi kriminal, që ithtarët e së shkuarës e kujtojnë me nostalgji. Në Forumet e Universitetit Europian të Tiranës, Godole flet për misionin e saj, vështirësitë, projektet, kampin e Tepelenës etj.
Ju prej 4 vitesh jeni drejtuese e Institutit për Demokraci, Media dhe Kulturë, ndër objektivat kryesore të të cilit ka qenë edhe kultura e kujtesës. Duke ditur që Shqipëria ka një lidhje jo fort të shëndetshme me të kaluarën, çfarë roli ka luajtur instituti që ju drejtoni në zgjidhjen e këtij lëmshi mes nostalgjisë dhe apatisë?
Fokusi i punës sonë ka qenë dhe mbetet rinia dhe ndërgjegjësimi i tyre për atë periudhë të errët. Si pedagoge kisha vënë re me shqetësim se studentët nuk kishin fare njohuri për komunizmin shqiptar, përjashto një pjesë të vogël të tyre që vinin nga Veriu i Shqipërisë, nga familje të përndjekura gjatë regjimit. Natyrisht brezi i ri nuk mund të ketë kujtesë personale për atë kohë se nuk e ka jetuar atë, por nuk kanë as kujtesë të huazuar nga familja. Nisi pra, një angazhim personal dhe u kthye me kalimin e viteve në një punë më të institucionalizuar. Jemi fokusuar te nxënësit e gjimnazeve, pra, mosha 15-16 vjeç deri në 19 vjeç dhe studentët. Sa më të rinj aq më kreativë, kështu na rezulton. Kush ka lindur para 1990-ës, ka një perceptim më të plotë për atë sistem, sfida është si t’ia përçosh atë realitet një brezi që nuk ka fare informacione dhe t’i lësh ata që të reflektojnë vetë. Puna jonë në gjithë këto vite ka qenë sistematike. Kemi përdorur mjete dhe mënyra të ndryshme për t’iu afruar të rinjve: konkurse kreative, duke iu shfaqur atyre dokumentarë me dëshmitarët e kohës, duke i takuar me persona realë që janë burgosur apo përndjekur në diktaturë, por që flasin pa mllef për të shkuarën, edhe pse rrëfejnë histori rrëqethëse persekutimi. Kemi organizuar edhe përballje mes personave që mund të kenë qenë fillimisht pjesë e nomenklaturës, por pastaj janë goditur prej saj, janë dënuar, dhe personave që ishin qysh fëmijë në survejim si “armiq” potencialë, pse vinin nga familje të persekutuara. Kjo përballje ka qenë dhe mbetet mjaft interesante për publikun e të gjitha moshave.
Studiuesja Aleida Assmann, kur flet për Gjermaninë se pse ka shërbyer si një model i suksesshëm, kujton se atyre iu deshën 70 vjet për ta bërë këtë. Cilat janë arsyet sipas jush, psikologjike, sociale, por edhe kulturore të këtij mospranimi për t’u ndeshur me atë periudhë? Ç’rol luajnë debate si ky i fundit mbi kampin e Tepelenës, ku u përfshinë edhe historianë dhe persona publikë të njohur?
Rasti i Tepelenës është shembull i mirë se si kujtojmë ne shqiptarët. Tepelena ka ekzistuar dhe në mënyrë simbolike mund të ishte Auschwitz-i ynë. Them në mënyrë simbolike sepse nuk ka lidhje me Auschwitz-in që ne njohim, Holokaustin, por për një vend kaq të vogël si Shqipëria ishte shumë ajo që ka ndodhur aty. Me ato informacione që kam dhe nuk kam pak në lidhje me atë çështje, shfarosja që është tentuar të bëhej aty ka qenë shumë sistematike. Dhe e drejtuar jo thjesht ndaj personave që mendonin kundër, se bëhet fjalë për gra, për fëmijë dhe për pleq që kanë qenë aty dhe sikurse kemi pasur intervista me dëshmitarët e kohës, – siç mund të jenë gra tepër të moshuara që ende jetojnë sot, – ato nuk kanë pasur dijeni çfarë bënin burrat e tyre, pasi në atë kohë gratë shqiptare, pas luftës, në vitet ’40 nuk përfshiheshin në biseda dhe nuk uleshin asnjëherë si sot, ku familja diskuton për një çështje të caktuar. I gjithë ky keqtrajtim sistematik i kryer në kampin e Tepelenës u është bërë fëmijëve shqiptarë dhe është bërë nga shqiptarët në kohë paqeje, nuk është bërë nga gjermanë që sulmonin hebrenjtë. Fëmijë që janë lënë të vdesin nga uria dhe mungesa e higjienës, duke i trajtuar si “pjellë” e armikut. Personalisht jam njohur me historinë e Tepelenës vetëm pak vite më parë, kur një ish- e mbijetuar e atij kampi më tregoi tragjedinë e familjes së saj. Jam tronditur shumë. Si ka mundësi që të ketë ndodhur kjo në Shqipëri dhe ne të mos dimë asgjë? Si ka mundësi që njerëzit të jenë sjellë aty në mënyrë të organizuar fillimisht nga krahinat e Veriut, më pas edhe nga Jugu, kryesisht gra, fëmijë, pleq e plaka dhe shoqëria të mos dojë ende sot të dëgjojë historitë e tyre? Janë lënë të vdesin shqiptarë, të rritur, fëmijët të varrosen brigjeve të lumenjve që të mos kishin varre. Më thoni pra, a nuk mund ta përdorim simbolikisht termin “Auschwitz shqiptar” për këtë tragjedi? Çfarë ka munguar aty kanë qenë furrat e djegies, krematoriumet, nuk është hedhur gaz. Nuk dihet si do kishte shkuar halli i këtyre njerëzve nëse këto mjete do kishin ekzistuar. Për mua ky është një diskutim që duhet mbajtur gjallë, por për fat të keq u shua shpejt.
Cilat janë projektet që keni realizuar me studentët në këto vite, projekte konkrete? Si ndikon këtu bashkëpunimi me institucionet gjermane që keni në këtë fushë?
Gjermania është përballur me dy diktatura shumë të rënda, me nazizmin dhe me diktaturën në Gjermaninë Lindore (DDR). Nuk e di si do të kishte ecur ballafaqimi i tyre me të shkuarën, sidomos me krimet e kryera nga nacional-socialistët nëse menjëherë pas luftës forcat aleate, mbi të gjitha amerikanët, të mos merrnin në dorë procesin e përballjes së krerëve nazistë me drejtësinë. Çfarë do të kishte ndodhur nëse vetë gjermanët do të duhej të bënin një “mea culpa” të vetes së tyre, do t’ia kishin dalë apo jo? Është një pyetje e vështirë, as ata vetë nuk kanë përgjigje për këtë. Por nëse do ta krahasojmë me çfarë ka ndodhur me vendet e Europës Lindore, ku elitat e vjetra vazhduan të qëndrojnë në pushtet dhe në pozicionet kyçe të shteteve të reja demokratike, dallimi është i madh. Cilat prej këtyre vendeve ia kanë dalë deri diku? Kryesisht ish-Republikat e Bashkimit Sovjetik kanë qenë shumë të interesuara për të zbardhur të vërtetën pas ndarjes dhe krijimit të shteteve respektive. Pastaj Polonia dhe Çekia që kanë vijuar menjëherë pas 1990-ës me procesin e dekomunistizimit, për shpërblimin e ish- të burgosurve politikë, ndryshime në kurrikulën shkollore, përkujtimin e viktimave me memoriale dhe muzeume, për sa i përket kujtesës politike. U përpoqën gjithashtu të spastrojnë administratën dhe sistemin e drejtësisë dhe rendit nga bashkëpunëtorët e policisë sekrete, duke ndjekur modelin e Gjermanisë pas bashkimit. Por vendet e tjera në Juglindje, nga Bullgaria te Rumania dhe gjithë Ballkani, nuk ia kanë dalë dot. Teza ime është se synimi ka qenë të pritej që të mos jetonin më persekutorët dhe njëkohësisht edhe viktimat. Mundësisht të zhdukeshin edhe gjithë dokumentet kryesore që implikojnë persona me rëndësi dhe të mbizotëronte harresa. Pasi pa dëshmitarë okularë, ballafaqimi me të shkuarën është një mision i dështuar. Pa vende kujtese, pa memoriale, pa ditë përkujtimore kombëtare, pa vendosje drejtësie dhe marrje përgjegjësie, krimet e së shkuarës nuk ekzistojnë. Dëshmitarët e kohës po ndërrojnë jetë, kanë mbetur më pak se 2000 persona që ende jetojnë, imagjinoni si mund të përballemi me diktaturën pa persekutorë, pa viktima, dhe ka rrezik të shpikim një histori komunizmi në kushte laboratorike. Çfarë mund të bëjmë? Duke i mbledhur dëshmitë e të përndjekurve, gjë që ne e bëjmë gjithë kohës prej disa vitesh tashmë, e bën edhe Instituti i Studimeve të Krimeve duke botuar dhjetëra libra studimorë dhe dëshmi. Ne i filmojmë dëshmitë e personave që janë përndjekur, mbledhim edhe dokumente. Këto mund të shfaqen nga mësuesit në orët e historisë. Ne luftojmë me mjetet që kemi në dispozicion që të sensibilizojmë shoqërinë dhe brezin e ri për ato që kanë ndodhur në diktaturë. I shpiem të rinjtë në vendet e kujtesës, burgjet, kampet e internimit, përfshijmë edhe dëshmitarët e kohës në këto aktivitete. Bëjmë lexime publike të botimeve që zbardhin ngjarje të asaj periudhe. Konkurse të përvitshme si “Pyet Gjyshërit”, shfaqje filmash dokumentarë, trajnime të mësuesve të historisë në gjithë vendin etj.
Roli juaj është njohur edhe nga Parlamenti, duke ju emëruar si zv.kryetare e bordit të Institutit të Krimeve të Komunizmit. Në punën tuaj të përditshme, kush është rezistenca më e madhe që ju ndeshni, ku dhe pse? Cilat janë vështirësitë konceptuale, institucionale të kategorive shoqërore, kush janë kundërshtarët tuaj për harresën ose për deformimin pro harresës dhe për deformimin e së vërtetës të komunizmit në kuptimin që ka institucioni juaj dhe ju?
Kundërshtarët e mi? Ajo që më pengon mua personalisht në lidhje me këtë kauzë është mungesa e vullnetit politik për ta ndryshuar këtë gjë. Kjo është pengesa kryesore, gjithë të tjerat janë thjesht derivate të mungesës së këtij vullneti politik për të rregulluar, sistemuar, zgjeruar dhe reflektuar kurrikulën shkollore. Pasi nëse në kurrikulën shkollore, nëse të rinjtë do të njiheshin që në moshë më të re me atë që ka ndodhur, të kishin takime në shkollë jo vetëm me veteranët çdo 5 maj, por edhe me familjarë të viktimave të komunizmit, me ish- të burgosur politikë, nuk do të kishim këtë rezistencë sot për të pranuar “Tepelenën” apo krime të tjera që janë kryer. Edukimi i brezit të ri mbetet thelbësor, po duam ndryshime afatgjata. Mjafton të hapësh një temë provokuese si ajo për filmat e Kinostudios dhe e sheh se ku jemi. Nuk janë ish-komunistët që i mbrojnë ato me forcë, por të rinj të moshës 35-45 vjeç, një pjesë e madhe e emigruar dhe e pastabilizuar në vendet ku jetojnë, që të vetmen krenari në lidhje me vendin e tyre e gjejnë te ato filma, pjesa më e madhe e të cilëve produkt surrogato artistikisht dhe vegël e propagandës për ndërtimin e Njeriut të Ri. Nga ai sistem kemi trashëguar frikën ndaj autoritetit, konformizmin, njerëz që mbyllin njërin vesh, njërin sy para problemeve konkrete të sotme dhe të rënda, si dikur në atë sistem represiv. Shumë herë jam kërcënuar dhe jam ndierë e penguar në punën time nga intelektualë konformistë që në fakt janë neo-enveristë. Ata janë mburoja e fundit që mbron veprën e diktaturës sepse mbrojnë kësisoj veten dhe veprën e jetës së tyre
Ju si studiuese dhe protagoniste në zhvillimet e tranzicionit, besoni se është zbatuar Katovica në Shqipëri ?
Nuk ka nevojë për teori konspiracioni nëse është zbatuar Katovica ose jo. Mjafton ecuria e procesit të zbardhjes së të shkuarës që të dalë në përfundime. Shohim nëse janë hapur dosjet apo jo dhe kur, a është bërë transparenca në lidhje me personat që kanë pasur pozicione drejtuese në atë sistem apo i kanë shërbyer Sigurimit. Dosjet tani kanë filluar të hapen, i vetmi vend në Europën Lindore që e bëri me kaq vonesë. Një pjesë e madhe e tyre janë shkatërruar me urdhëresa të caktuara në vitet ’90-’92. Polonia dhe Çekia i hapën dosjet shumë shpejt, i bënë publike për gjithkënd. Në Gjermani u spastrua administrata nga punonjësit e STAS-it dhe gjithkush, deri te roja i Operës dhe Baletit, duhet të deklarojë lidhjet e tij me sistemin e kaluar. Pa transparencë për padrejtësitë e djeshme, nuk mund të presim transparencë për drejtësinë e sotme. Procesi në Shqipëri është i komplikuar, shumë më tepër se në vendet e tjera që kanë përjetuar këtë lloj sistemi, ku hyn frika, ngurrimi, mosbesimi. Personat e përndjekur që kanë parë tashmë dosjet e tyre, por edhe studiues që nuk po kryejnë ende dot hulumtim shkencor për hir të procedurave dhe mangë- sive strukturore të autoritetit, druajnë se procesi i hapjes së dosjeve dhe vonesat me të cilat ai po shoqërohet, synon më shumë të mbrojë persekutorët sesa viktimat. Mbase pas pak vitesh duhet bërë një analizë për zbatueshmërinë e ligjit të dosjeve dhe të shihet mundësia për të bërë ndryshime që e lehtësojnë aksesin dhe transparencën e dokumenteve.
Si pedagoge e Komunikimit Politik në Universitetin e Tiranës, por edhe si gazetare, cilat do të ishin problemet kryesore (një nga gazetaria dhe një nga politika shqiptare) që po na mbajnë varur?
Në rrafshin politik do të thosha që është një politikë autoritare e bazuar në mungesë të thellë transparence. Është një politikë që nuk e respekton mendimin e qytetarëve të vet dhe këtu shoh një vazhdimësi nga mënyra si qeverisej në sistemin totalitar që kaluam. Sa për median, unë e kam nisur gazetarinë në fillim të viteve 1990 dhe ajo çka bënim ishte joprofesionale, nuk kishte shkollim për gazetarët dhe rrethanat ku punonim ishin përveçse historike, edhe shumë kaotike. Por prapëseprapë besoja te gazetaria kritike, investigative dhe jam përpjekur ta bëj edhe në ato kushte. Sot teknologjia ka përparuar, ndryshimet janë pozitive në formë, por pak në përmbajtje, përjashto disa raste. Kam frikë ta quaj gazetari atë që bëhet sot. Më tepër është reklamim i axhendave politike dhe personale, një simbiozë klienteliste midis politikës dhe medias. Gazetarët nuk janë viktima të këtij sistemi, por bashkëshkaktarë dhe përfitues të kësaj status-quo-je.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
