ARISTIR LUMEZI /Ish-ministrja e Bujqësisë në kohën e komunizmit, Themie Thomai, e cila e drejtoi këtë dikaster për 13 vite rresht, u nda nga jeta pak ditë më parë duke e humbur betejën me COVID-19.
Para se të sëmurej, zonja Thomai pranoi të fliste për gazetën “Panorama.al”, ku tregoi vlerësimin që i kishte bërë ministri i Bujqësisë Bledi Çuçi me ngritjen e një Këshilli Konsultativ pranë tij me ekspertë dhe specialistë të fushës, ish-drejtues të kësaj ministrie, por dhe profesorë që kanë drejtuar institutet e shumta në fushën e bujqësisë dhe blegtorisë.
Zonja Thomai e vlerësoi këtë gjest të ministrit Çuçi, të pandodhur më parë gjatë viteve të demokracisë, ndërsa tregoi se cilat ishin propozimet e saj në takimin e parë.
Stoike në rezultat e punës së saj, zonja Thomai tregoi se si drejtoi në moshën 22-vjeçare kooperativën e Këmishtajt në Lushnje, duke trefishuar të ardhurat ditore të kooperativistëve dhe për shkak të këtyre rezultateve ajo u thirr në Tiranë ku sekretari i Komitetit Qendror të PPSH-së, i cili mbulonte emërimet e drejtuesve të lartë, e caktoi atë ministre të Bujqësisë në vitin 1976.
Sipas zonjës Thomai, bujqësia shqiptare ecte në një rrugë ngritjeje të vazhdueshme dhe pse ishte nisur nga një bujqësi primitive, me shumë zona moçalore dhe me farëra të dobëta. Ajo e cilëson gabim të madh tufëzimin e bagëtive nga privati duke ia dhënë shtetit gjë që çoi në rrënimin e ekonomisë bujqësore në fshat me efekte dhe në ekonominë e gjithë vendit. Ish-ministrja e Bujqësisë shprehet se për tufëzimin nuk i kërkuan ndonjë mendim që ajo të argumentonte, nëse duhej bërë dhe sa duhej bërë. Pas vitit 1990, zonja Themie Thomai shprehet se toka u keqpërdor pa kriter, ndërsa e cilëson të gabuar miratimin dhe zbatimin e ligjit 7501.
Sipas saj, toka duhej dhënë në përdorim, por asnjëherë në pronësi dhe në ndërtime pa leje, ndërsa e shihte të padrejtë që ajo t’i kthehej pronarëve për shkak të shtimit të popullatës dhe vendosjes së saj në kooperativa. Ajo i përgjigjet edhe kritikëve të pas viteve ‘90 që anatemonin atë apo dhe Lenka Çukon, ish-anëtare e Byrosë Politike, që hipën në majat e drejtimit të vendit. Për karrierën e saj, zonja Thomai shprehet se e ka ngritur vetëm puna dhe rezultatet e larta në punë. “Të gjithë këta që flasin, a thua se vijnë nga kryeqyteti?! Nga fshati vijnë dhe i di madje se nga cili fshat kanë ardhur…”, u shpreh zonja Thomai.
Ju jeni thirrur nga ministri i Bujqësisë, Bledi Çuçi, në një takim konsultativ. Si e pritet këtë ftesë?
Kam marr një ftesë nga kabineti i ministrit Çuçi. Kur pyeta se për çfarë zhvillohet ky takim, më thanë se do të bëhet për çështjet e bujqësisë. Më morën përsëri pak ditë më vonë, më kërkuan konfirmimin për të marrë pjesë dhe unë pranova. Kur shkova, pashë se kishte disa specialistë të bujqësisë, profesorë të Universitetit të Kamzës, disa i njihja, kishin punuar në Ministrinë e Bujqësisë pas ’90-ës, kishte dhe gazetarë.
Në sqarimin që na bëri zoti Çuçi tha se për shkak, bujqësia ka shumë probleme, kam menduar që të krijoj një Këshill Konsultativ, me njerëzit që mendoj unë që kanë përvojën e duhur për të dhënë mendime të ndryshme, të cilat nuk janë të detyrueshme. Këto takime do të bëhen në periudha të ndryshme dhe me fokuse të ndryshme problemesh. Të gjithë shprehëm nga një mendim tonin për problemet që ka sot bujqësia. Dikush foli për problemet financiare në bujqësi, një tjetër për problemet e veterinarisë, sipas fushave që njihte secili.
Po ju çfarë parashtruat në këtë takim?
Unë ngrita tre probleme që unë i konsideroj të rëndësishme. E para, për mendimin tim është problemi i tokës. Ne jemi vend me pak tokë për frymë në rajon, në këto kushte ne duhet ta konsiderojmë tokën si pasurinë më të madhe kombëtare, pasi kombi ynë jeton, ushqehet, shtohet dhe përparon ose varfërohet mbi këtë tokë. Sa më mirë ta përdorim tokën tonë, aq më i fuqishëm bëhemi ne ekonomikisht si komb. Duhet të dalë një legjislacion i veçantë për përdorimin e tokës. Shqiptarët kanë derdhur shumë gjak për tokën, ndërsa ajo sot keqpërdoret.
Në ç’drejtim po keqpërdoret?
Janë tre faktorë që gllabërojnë tokën: e para, ndërtimet pa kriter. Po t’i mbushet mendja secilit, ndërton ku të ketë qejf, mbi kanale, në mes të arës etj.; e dyta, është erozioni, deti po merr shumë tokë, në Shëngjin, në Fier, në Vlorë. Erozionin e ka stimuluar prerja pa kriter e pyjeve duke krijuar shembje dhe prishje të tokës; e treta, është sistemi i ujitjes dhe kullimit. Pa këto masa, toka nuk të jep produktet e veta.
Si e vlerësoni ligjin 7501 për tokën, ka qenë gabim apo është zbatuar gabim?
Po, për mua është bërë gabim me daljen e këtij ligji. Kthimi i gjithë tokës pronarëve, mund të krijonte probleme sociale, sepse pronarët ishin një pakicë, ndërsa fshati ishte shtuar dhe rritur në frymë. Por, më e mira duhet të ishte dhënia në përdorim e tokës me kritere strikte dhe jo të copëtohej me 2-3 dynym duke e parcelizuar. Para viteve ’90 ka qenë Instituti i Tokave, një institut shkencor që dinte se sa metra kub aluvione kishin dalë në grykëderdhjet e lumenjve, dinin sa metra kub dhera kishin rrëzuar erozionet dhe jepej alarmi për të bërë pritat malore dhe ndërhyrjet e ndryshme, dinin nivelin e kripëzimit të tokave, apo të mungesës së kullimit të tyre gjë që ndikonte negativisht te prodhimi. Të gjitha këto të dhëna i përpunonte Instituti i Tokave.
Pas këtyre të dhënave, kishte ndërhyrje, apo mbeteshin si konstatime shkencore në sirtarë?
Patjetër që ndërhyhej, bëhej rajonizimi i kulturave bujqësore, modifikohej sipas nevojës mënyra e ujitjes së tokave. Në bazë të këtyre të dhënave bëhej drenazhimi i tokave, që ujërat e tepërt të largoheshin për t’i bërë tokat më pjellore, duke kthyer në toka të drenazhuara rreth 300 mijë hektarë. Këto të dhëna nuk ishin formale, vetëm për mbledhje apo disertacione.
Nxjerrja jashtë loje e instituteve kërkimore-shkencore, e dëmtoi bujqësinë?
Besoj se po.
Ju thatë që në Shqipëri ka ardhur dhe drejtori i FAO (Organizatës Botërore të Ushqimit), çfarë vlerësimesh ka bërë ai në atë kohë?
Kryetari i FAO-s, Eduardo Saoma, ka ardhur në vitin 1985, me një delegacion të gjerë. Ne bëmë një program vizitash, mes të cilëve ishte dhe instituti kërkimoro-shkencor i Lushnjës. Ai vetë kishte qenë drejtori i Institutit të Farave në Liban dhe kishte përvojë direkte me institutet. Kur pa institutin tonë të Lushnjës, të cilin e vizitoi në të gjitha sallat dhe laboratorët, kampionet, testimet, fushat eksperimentale dhe tha se ky është një institut që mund të krahasohet me të gjitha institucionet europiane. Natyrisht ne na erdhi mirë. Unë i drejtova një pyetje një drejtori të ekipit të tij, një italiani.
E pyeta se gjatë ditëve të qëndrimit në Shqipëri, dua një mendim objektiv, jo diplomatik, të hapur, se çfarë të pëlqeu nga bujqësia shqiptare dhe çfarë nuk të pëlqeu. Gjatë zbritjes me avion, në lartësi pashë shumë kanale në arat shqiptare dhe në moment thashë se shqiptarët do jenë të çmendur që kanë bërë gjithë këto vepra. Në darkë, në hotel shfletova dhe lexova për përbërjen e tokës tuaj, sasinë e tokës për frymë dhe pastaj thashë se shqiptarët qenkan të mençur që punojnë për tokën në këtë mënyrë. Nëse ju do të pranoni, unë mund të propozoja një simpozium ndërkombëtar në Tiranë për tokën, sesi menaxhohet dhe trajtohet toka në Shqipëri. Unë u ndjeva mirë, por këmbëngula për të ditur se çfarë ishte ajo gjë që nuk i kishte pëlqyer.
Ai më tha se nuk i kishte pëlqyer frutikultura. Tokat të mbjella me frutikulturë ishin të papunuara, me barëra etj., unë i thashë që dhe specialistët tanë janë të ndarë në dy mendime, njëri që thoshte se ato duhen punuar dhe tjetri që duhen lënë ashtu, të lira. Toka u përket shqiptarëve dhe ajo duhet trajtuar e gjitha njëlloj, kështu u shpreh ai. Trajtimi që ne i bënim tokës, e shpërbleu, sepse nga një vend që merrnin prodhime shumë të ulëta në drithëra, foragjere apo dhe frutikulturë, bujqësia pati një hov të madh.
A ishte i gabuar objektivi i sigurimit të bukës në vend, duke lënë pas dore ato kultura që mund të jepnin më shumë rendiment?
Ndoshta për atë situatë ku ndodhej vendi nga ana gjeopolitike, kjo ishte e justifikuar. Po ta gjykosh sot me tregjet e hapura, ku çdo gjë importohet, mund të dukej e ekzagjeruar. Ndoshta mund të mos ishin hapur shumë kullota e të ktheheshin në tokë bujqësore, do kishte qenë më mirë të liheshin kullota për blegtorinë.
Sepse do jepnin më shumë ushqim për blegtorinë por dhe u varfëruan si toka për bujqësinë. U zgjata te toka, sepse të gjitha proceset sollën rezultatet e veta, kullimi, ujitja, të gjitha masat e tjera për ta mbrojtur, renditja e kulturave bujqësore u arrit në 1 milionë e 130 mijë tonë drithëra nga 800 mijë që ishte nevoja për bukë dhe pjesa tjetër kalonte për rezerva, për blegtorinë etj.
Në atë kohë pati një raport të FAO-s që e rendiste Shqipërinë si vendi që ushqehej më mirë, e besonit ju këtë?
Në atë kohë Shqipëria mori një çmim nga një institucion në mjekësi, por ajo u kalua si pa shumë zhurmë. Por, pse të mos e merrte Shqipëria atë çmim, sepse vinte nga një vend me moçale, të uritur dhe arriti të prodhonte drithin, bulmetin, mishin etj. Nuk mund të pretendoj se çdo gjë ishte e përsosur, por u krijua një bazë nga e cila bujqësia vetëm po rritej. Bujqësia jonë ishte një bujqësi rurale, por nga studimi që bënin institucionet tona bashkë me Ministrinë e Bujqësisë, ne dilnim në konkluzionin që bujqësia shqiptare nuk duhej të bazohej vetëm në natyrë, por duhej që një përqindje të ishte e industrializuar, të ngriheshin serat, komplekset, agropërpunimi dhe kështu u bë. Me vezën siguruam 100% nevojat në vend. Me mishin arritën më 75% të nevojave.
Ju thoni 75%, por familjet merrnin me kupon 1 kg mish në muaj në qytet?!
Kjo ishte në vitet e fundit dhe veçanërisht pas tufëzimit.
Tufëzimi e dëmtoi blegtorinë dhe ekonominë e vendit?
Padyshim që e dëmtoi.
A pati konsultime për tufëzimin, apo ishte një vendim i Kryeministrit Mehmet Shehu për ta bërë dhe u bë?
Jo nuk pati konsultime, ishte një vendimmarrje e Byrosë Politike të PPSH-së. Ne ishim të detyruar ta zbatonim.
Kishit rezerva ju për këtë vendim?
Po të na kishin pyetur, nuk do ta pranonim, do ta refuzonim me argumente. Por ishte një vendim i marrë dhe në raste të tilla, edhe sot nuk ka ministri t’i dalë kundër një vendimi të qeverisë.
Ju keni pasur konsultime apo diskutime me Enver Hoxhën, nëse një masë e tillë e dobëson apo e forcon ekonominë në fshat?
Jo, asnjëherë. Nuk na ka thirrur fare.
Është thënë se Enver Hoxha nuk kishte dijeni për tufëzimin, madje po ta dinte nuk do ta lejonte?
Këtë nuk mund ta them, sepse nuk më kanë thirrur të jap mendim, ta kundërshtoja dhe më pas të ishte zbatuar një gjë tjetër. Nuk ma ka komunikuar askush, madje na kanë thirrur vetëm që të merrnim masat për zbatimin sa më të shpejtë dhe me sukses të tij. Tufëzimi fillimisht nisi në zonën fushore të vendit dhe në fund të vitit 1982 duhet të përfundonte dhe zona kodrinore.
Tufëzimin në zonën kodrinore ne e kemi kundërshtuar me forcë. Vendimi ishte që në fund të vitit 1981 tufëzimi në zonën fushore duhet të përfundonte. Ne e kundërshtuam për zonën kodrinore sepse thamë se nga të dhënat që ne kemi rezulton se lopët që rriten në zonat kodrinore rriten në natyrë dhe nëse i fut në stalla ato nuk do prodhojnë. Efektivisht tufëzimi në zonën kodrinore nuk u bë. Tufëzimi dëmtoi rëndë furnizimin e popullatës, sepse vetë kooperativistët atëherë dispononin 12500 lopë në oborret e tyre që më pas u tufëzua.
Ju ishit ministre e Bujqësisë, a ishit e kënaqur me ushqimin që i jepej popullatës, sepse në atë kohë njerëzit kanë pasur mungesa të theksuara ushqimore?
Prodhimet bujqësore që prodhoheshin dhe konsumoheshin ishin cilësore. Mund të them se ishin të pamjaftueshme, sepse bujqësia ishte sezonale dhe popullata konsumonte perimen e stinës, nuk e kishe mundësinë e ruajtjes apo importit të tyre, siç është sot, që në çdo stinë ke çfarë të duash. Cikli i prodhimeve bujqësore është i shkurtër dhe ai mbaron shpejt. Në këtë aspekt, prodhimet nuk ishin të mjaftueshme. Por, nëse do të vijonin investimet, siç ishte krijuar një bazament i mirë për të ecur përpara, që nga përpunimi i tokës, kanalizimet, farat, plehrat prodhimi do shkonte në rritje, dhe jo vetëm që do siguronim nevojat tona, por edhe do të eksportonim.
Edhe sot bujqësia jonë, e cila është e fragmentarizuar, prodhon dhe eksporton. Por nëse do të vijonte modernizimi i bujqësisë me mekanikë, farëra dhe plehra, patjetër që do eksportonim dhe do na mjaftonin prodhimet tona. Bujqësia e sotme ka nevojë për qendra përpunimi, siç kishim dikur kombinatet ushqimore, sepse prodhimi është sezonal dhe ai nuk mund të konsumohet dhe të shitet i gjithi. Për shembull, fermeri nuk mund ta shesë të gjithë mollën që prodhon sot, dhe përfundon në kanale, e kalbur. Nëse do kishte qendra përpunimi, molla mund të bëhej lëng, reçel dhe hidhej në treg për konsum, duke mos ia çuar prodhim dëm fermerit. Duhen ngritur këto qendra në qytetet e mëdha atje ku ke prodhimin më të madh bujqësor e më pas shtrihesh dhe më tej. Nëse në bujqësi nuk bën investime të tilla të mëdha, paratë ikin kot dhe nuk kanë efiçencë.
Ka pasur një opinion negativ ndaj jush, zonjës Lenka Çuko, si zonja të ardhura nga prodhimi por jo të përgatitura për të marrë detyra të larta si ministre apo anëtare e Byrosë Politike. Si i përgjigjeni ju këtyre opinioneve?
Unë nuk përgjigjem për Lenkën, ajo përgjigjet për veten e saj. Njerëz që kanë opinione të tilla janë atë që kanë njohuri të pakta, të pamjaftueshme ndaj meje, sepse edhe të gjithë këta që flasin, a thua se vijnë nga kryeqyteti?! Nga fshati vijnë dhe i di madje se nga cili fshat kanë ardhur. Kjo nuk e privon individin në karrierën e tij, sepse nuk është vendi, apo karrigia që të bën ty, por është shkalla e dijes dhe profesionalizmi, përkushtimi për punën. Unë kam qenë 10 vjet kryetare e kooperativës së Këmishtajt kur u emërova ministre e Bujqësisë.
Ajo kooperativë ishte një shembull në të gjithë Shqipërinë. Unë jam bërë 22 vjeçe kryetare kooperative, flasin shifrat për punën time. Ka qenë një sakrificë e madhe për mua dhe familjen time. Unë i lija fëmijët e vegjël në shtëpi dhe kthehesha natën. Fëmijët e mi janë rritur pa prezencën e nënës së tyre, kur donin të pinin, se ishin foshnje, vjehrra ime dilte në arat afër shtëpisë dhe pyeste gratë kush ka qumësht t’i jepte pak fëmijëve se po qajnë. Flasim për sakrifica, jo për llafe në erë studiosh. I ka pluralizmi këto gjëra.
Me sa lekë në ditë e morët ju drejtimin e kooperativës dhe me sa e latë kur u bëtë ministre?
Ka qenë një punë me shpirt dhe me thonj. E mora drejtimin e kooperativës me 70 lekë të vjetër në ditë dhe kur ika për t’u bërë ministre, e lashë me 220 lekë të vjetër në vitin 1976. Këmishtaj u zhvillua dhe u bë si qytezë e vogël dhe unë kam ikur shumë e nderuar dhe e respektuar nga ai fshat. Si mund të katapultohesh kur ke qenë 10 vjet kryetare kooperative?! Unë nuk kam qenë ndonjë zyrtare zyre, që merresha me shkresa dhe me mbledhje. Mua më vlerësuan punën që kisha bërë.
Si ju erdhi propozimi për ministre, pati ndonjë konferencë partie apo kongres ku ju spikatët?
Jo, jo as kongres as ndonjë kontakt. Madje unë nuk isha as deputete. Unë drejtoja një ekonomi, siç ishte kooperativa e Këmishtajt. Më lajmëruan nga komiteti i partisë së Lushnjës që të paraqitem në Tiranë. Ishin dhe 3-4 shokë të tjerë, i njihja se edhe ata ishin kryetarë kooperativash. I pyeta pse të na kenë thirrur?! Njëri tha se mbase për ndonjë konsultë për bujqësinë.
Në cilin vit ishte?
Ishte prilli i 1976. Fillimisht shkuam te Haki Toska, i cili na çoi tek Hysni Kapo. Hysni Kapo më komunikoi vendimin që ishte marrë për të më emëruar ministre të Bujqësisë.
Ishte marrë vendimi, pa ju pyetur fare?!
Po, po ishte marrë.
Si e pritët ju këtë vendim?
Unë, natyrisht, e kundërshtova. I thashë se nuk e bëj dot këtë detyrë, është shumë e rëndë për shpatullat e mia. Bujqësia i thashë shtrihet në kohë dhe hapësirë dhe pavarësisht nga dija, përvoja dhe përkushtimi, është shumë e vështirë për ta menaxhuar. Hysni Kapo më tha se partia i di vështirësitë, por ka besim në përvojën tënde dhe në përkushtimin tënd që ke treguar dhe të suksesin që ke treguar me kooperativën e Këmishtajt.
E morët vesh më pas se kush ju kishte propozuar?
Jo, fare. Duket puna ime dhe ndryshimet që kishin ndodhur në Këmishtaj, kishin tërhequr vëmendjen dhe kishin bërë të vlerësohej puna.
Çfarë ndodhi pas propozimit që ju bënë për ministre?
U ktheva në Këmishtaj. Nëna ishte e para që më pyeti se përse më kishin thirrur në Tiranë. Unë i tregova se më kishin emëruar ministre. Kujdes moj bijë, më tha, se mos ta bëjnë si Pirro Dodbiba. Pirro Dodbiba kishte qenë ministër Bujqësie dhe e kishin dënuar e më pas internuar. Unë i thashë se mua më urdhëruan dhe nuk thosha dot jo. Pastaj u mor vesh dhe në kooperativë dhe më kanë nderuar shumë të gjithë. Çdo vendim që merrja si kryetare kooperative, mendoja si do ta presë fshati dhe kooperativistët. Isha rritur bashkë me ta.
Pasi u bëtë ministre, kur e keni takuar Enver Hoxhën për herë të parë dhe folët për punën?
Për herë të parë e kam takuar në podiumin ku qëndronte udhëheqja e partisë për paradën e 1 Majit, një muaj pasi kisha marrë detyrën. Herë të tjera kur kam shkuar zyrtarisht për të raportuar në emër të ministrisë. Më shtrëngoi dorën dhe më tha suksese.
Shfaqte interes Enver Hoxha për çështjet e bujqësisë?
Sa herë shkonim para Byrosë Politike për problematikat që mbulonte ministria e Bujqësisë, ai dëgjonte me vëmendje, pyeste për masat që kishte marrë ministria etj. Por, bujqësia është e vështirë, ka të papritura dhe ke përgjegjësi. Nuk është siç thonë këta sot, që mori karrigen e ministres…kështu flasin ata që nuk kanë njohuri për fushën dhe kohën. Të jesh ministër Bujqësie për 13 vjet është nder, përgjegjësi, por dhe një sakrificë e madhe.
Cili ka qenë vendimi i parë që keni marrë kur jeni ulur tek ajo karrige?
Në qershor të 1976, dy muaj pasi kisha marrë detyrën, ka rënë një breshër i madh në zonën e Tërbufit, ku kishim sipërfaqe të mëdha me grurë. Breshëri e rrafshoi krejtësisht kulturën e grurit të mbjellë, e cila kishte nisur të rritej kishte krijuar dhe kallëzën. Unë u vura në alarm, sepse ishte një dëm i madh ekonomik. Mblodha njerëzit e ditur të bujqësisë dhe të gjithë dolëm në një mendim se e gjithë sipërfaqja e dëmtuar nga breshëri të mbillej me misër që të fitonim kohë dhe të mos na mbetej toka pa prodhim. Misri kërkonte të tjera kushte. Morëm masat dhe e përballuam me prodhimin e misrit. Kjo ishte përballja e parë e rëndë por që bashkë me të tjerë ia dolëm. Një vit tjetër bëri shumë ftohtë, i cili dëmtoi grurin rëndë. Atëherë kishte dy variante, ose ta përmbysnim këtë sipërfaqe, ose të bënim përpjekje që gruri të shpëtonte. Kërkuam mendimin shkencor nga instituti i grurit dhe e shpëtuam.
Sot zona e nën-Shkodrës përmbytet shpesh si nga shirat ashtu dhe nga hapja e portave të hidrocentralit të Vaut të Dejës. Si ka qenë situata në kohën kur ju drejtonit ministrinë e Bujqësisë. Kishit përmbytje të tilla me mijëra hektarë tokë?
Sa i takon Shkodrës dhe Lezhës, ato toka që përmbyten janë toka të ulëta, nën nivelin e detit që shkon deri në 1.5 metra nën nivelin e detit. Atje janë ndërtuar stacione të fuqishme pompimi dhe kanale kulluese. Nuk flasim këtu për përmbytje që shkaktohen nga hapja e portave të HEC-it, sepse ndoshta sasia e ujit që shkarkohet nga atje mund të mos përballohet nga shtrati i lumit. Po flas për rastet kur bie shi 100-150 milimetra shi, nuk ka logjikë të përmbytet Shkodra dhe Lezha. Në atë kohë është përmbytur në zonat më të ulëta dhe kjo ka zgjatur një ditë, por jo me hektarë. Absolutisht nuk kishim përmbytje të këtyre përmasave nga shirat. Por, sistemi i kullimit ka qenë i përsosur. Ne ngrinim një grup të posaçëm të kryesuar nga inxhinierë hidroteknikë që merrte në dorëzim të gjithë rrjetin kullues. Pra, bëhej një kolaudim vjetor i gjendjes në të cilën ndodheshin kanalet kulluese dhe firmoseshin me përgjegjësi ligjore. Shkoje në burg, nëse hidhje firmë fiktive. Kontrolloheshin stacionet e pompimit dhe hidrovorët, bëheshin remontet e motorëve dhe çdo gjë në fillim të vjeshtës ishte gati.
Pse përmbytet sot Shkodra dhe Lezha?
Unë besoj se është prishja e kanaleve kulluese dhe jo eficenca e hidrovorëve. Megjithëse shikon se kanë filluar të pastrohen dhe thellohen kanalet kulluese. Por duhen hapur dhe pastruar të gjitha kanalet sepse ato janë të lidhura, nuk mund të bësh vetëm një pjesë. Mendoj se tani pasi kanë dalë mësime nga gabimet e këtyre 30 viteve, mund të kthehet vëmendja te bujqësia dhe GDP-ja të rritet nga prodhimi dhe jo nga qarkullimi.
Nëse ju sot do të ishit ministre e Bujqësisë, cilat do të ishin tri ndërhyrjet e para që do të bënit?
E thashë, nuk heq dorë nga toka, një administrim i ri i tokës përmes rregullimeve ligjore dhe zbatimin rigoroz të tij. E dyta, ngritja e infrastrukturës për të mbështetur prodhimin bujqësor qoftë nga ana financiare dhe përpunimi i prodhimeve bujqësore. E treta, një kontroll i rreptë i produkteve ushqimore, që popullata të dijë se çfarë konsumon. Gjithashtu, do të mbështesja dhe forcoja institucionet shkencore në mbështetje të bujqësisë. Bujqësia duhet të zhvillohet mbi baza shkencore, jo në padije.
Ju keni qenë në detyrë deri në vitin 1989, po më pas ku punuat?
Më pas, kam qenë sekretare e Parë e Komitetit të Partisë në Lushnje deri në fillimet e ‘90. Pastaj u zgjodha deputete e Kuvendit Popullor dhe më vonë kam punuar në Institutin e Frutikulturës dhe me vendimin e 24/1 kam mbetur një vit e gjysmë pa punë. Në 1994 u emërova në Entin Shtetëror të Farave, ku punova deri në vitin 2004, kur dola dhe në pension.
Jeni emëruar tek Enti gjatë kohës së qeverisjes së PD-së?
Po, në 1994.
Si kanë qenë marrëdhëniet tua me Sali Berishën, sepse njihet ajo periudhë, si një revansh i egër ndaj udhëheqjes komuniste të para ’90?
Unë nuk kam pasur ndonjë përplasje me ndonjë, qoftë edhe ndonjë kontakt direkt, as pozitiv dhe as negativ. Kur kam qenë në Parlament, jemi takuar si deputetë, por asgjë më shumë.
Si është bërë emërimi juaj në atë kohë, nga cili ministër Bujqësie?
Nga Hasan Halili, ministër Bujqësie. Atje punova për 10 vjet.
Si kanë qenë marrëdhëniet tuaja me Kryeministrin Mehmet Shehu, me të cilin keni punuar për 5 vjet?
Nga posti i ministrit nuk mund të thuash ke marrëdhënie të mira apo të këqija me Kryeministrin tënd. Këto raporte vendosen mbi bazën e natyrës së punës që ke dhe rezultateve të punës. Natyrisht, Kryeministri është një person që jo vetëm vëzhgon dikasteret, por edhe mat punën e ministrave të tij. Nga kjo anë, unë nuk mund të them nëse ai kishte ndonjë mendim pozitiv apo negativ ndaj meje, por kisha vënë re se, pavarësisht nga rreptësia me të cilën ai drejtonte, vlerësonte mendimet dhe propozimet e mia. Ai kërkonte që çdo ministër t’i dilte për zot punës së tij dhe të mos ia delegonte të tjerëve.
Keni pasur përplasje apo kundërshti në këtë marrëdhënie jo të shkurtër?
Ashtu është, ka qenë një marrëdhënie disavjeçare dhe ka pasur nga të gjitha. Unë kam pasur një natyrë që nëse nuk isha e bindur për atë që më kërkohej, nuk mund ta pranoja dhe të thosha dakord. Unë nuk kisha fuqi të vendosja, por unë e shprehja mendimin tim kundër për atë gjë që nuk shkonte. Kishim një diskutim në qeveri për ndërtimin e një strukture në ministrinë e Bujqësisë që t’i përgjigjej nevojave të bazës poshtë. Unë kisha bërë një material si ministri dhe e kisha çuar në qeveri për ta diskutuar. Kryeministri nuk ishte dakord me propozimin tonë. Ne këmbëngulëm tek ideja jonë dhe në fund u vendos sipas propozimit tonë. Edhe Mehmet Shehu u shpreh dakord me ne. Edhe njëherë tjetër kishim një debat në lidhje me një ndërhyrje teknologjike që ne kishim bërë në sera, duke hedhur një material lart në xham për të zbutur rrezatimin e diellit, i cili mund t’i dëmtonte domatet.
Kryeministri e kishte parë këtë dhe na tha që ta heqim nga xhamat. Patëm goxha përplasje me Kryeministrin Mehmet Shehu. Një moment më tha: Unë të urdhëroj që t’i fshish xhamat e serave nga ky material! Unë i thashë se nuk i fshij, sepse është element teknologjik që lidhet me prodhimin. Nga përplasja më tha: Unë do propozoj që të të heqin si deputete të Kuvendit të Shqipërisë dhe si ministre! Unë i thashë se ishte e drejta e tij që të më hiqte, por edhe sikur të më hiqni mua, problemi i domates në ato sera nuk do të zgjidhet. Ato do dëmtohen, nëse hiqet elementi teknologjik.
Ai u nxeh shumë nga këmbëngulja ime dhe e mbylli mbledhjen e qeverisë për të bërë një pushim. Unë zbrita në kafen e godinës së qeverisë, kur më vjen shoqëruesi i Mehmet Shehut dhe më thotë se të kërkon Kryeministri në zyrën e tij. Kur shkova në zyrë, buzëqeshi dhe më tha: Dole më kokëfortë se unë! Unë i thashë se s’kishte të bënte me kokën time, por sera e kërkon këtë gjë, prodhimi. Pas debatit, ai e pranonte mendimin e tjetrit, pasi bindej nga argumentet. Mendoj se kjo mund të ketë qenë dhe një taktikë e tij për të parë, nëse një ministër e njeh mirë, e zotëronte situatën në ministrinë e tij apo i ke të mësuara dhe të thëna nga të tjerët. Këtë gjë e bënte dhe me ministra të tjerë.
Ishte tip i vështirë Mehmet Shehu që të punoje me të?
Ishte tip i vështirë dhe i ashpër, por e njihte shumë mirë ekonominë. Por, unë mendoj se drejtuesi, kudo qoftë në administratën shtetërore pa një kërkesë të fortë, nuk mund të ecë përpara, sepse kemi të bëjmë me zbatimin e ligjit, jo të kapriçove personale.
Si e morët vesh dhe si e pritët vetëvrasje/ vrasjen e Mehmet Shehut?
E kam marrë vesh në mbledhjen e Komitetit Qendror, ku u lexua një material ku thuhej se Mehmet Shehu kishte vrarë veten dhe kaq.
Nuk kishit informacion se çfarë debatesh ishin bërë në Byronë Politike dy ditët e fundit?
Jo, të paktën unë jo. Nuk kisha informacione.
Kur e morët vesh, meqenëse ju kishit 5 vjet që punonit me Mehmet Shehun si Kryeministër, ishte e besueshme për ju kjo vetëvrasje, apo patët dyshimet tuaja që nuk mundët t’i shprehnit kurrë?
Të merrje vesh që Kryeministri i vendit, njeriu që t’i kishe punuar për vite, kishte vrarë veten, nuk ishte një gjë e gëzueshme. Por, ishte një fakt i kryer dhe do ta pranoje. Ato ishin gjëra që nuk kalonin fare nga ne…
Patët hije dyshimi te materiali që u paraqit për këtë vetëvrasje, ku Mehmet Shehu tregohej si poliagjent që donte të eliminonte Enver Hoxhën dhe do rrëzonte pushtetin popullor…?
Me thënë të drejtën nuk më ka shkuar mendja tek analiza që i bënin të tjerët, nuk kam qenë e futur te këto biseda dhe ishin shumë të largëta për mua. Unë e përfytyroja Mehmet Shehun Kryeministër.
Por, një pikëpyetje ju ka lindur besoj, kur dëgjonit tërë ato akuza, për Kryeministrin që kishte drejtuar për mbi 20 vjet qeverinë shqiptare?
Ishte një version zyrtar që u dha, po mendja të thoshte se duke qenë kaq vjet në drejtimin e vendit, si nuk qenka zbuluar një ditë, apo të kishte pasur një dyshim për këtë veprimtari të tij armiqësore?! Por, Mehmet Shehu ishte një njeri që kishte luftuar në Luftë, kishte qenë në Luftën e Spanjës, Kryeministër për një kohë të gjatë, bashkëpunëtori më i afërt dhe më besnik i Enver Hoxhës, ai nuk ka duruar që ta kritikonin, duke njohur natyrën dhe karakterin e tij të fortë. Megjithatë, ato ishin versione zyrtare që na u dhanë dhe mua nuk më është dashur t’i hyj t’i analizoj apo të ngre dyshime për to. Nuk kisha dijeni se çfarë ndodhte në drejtimin e partisë. Unë kam qëndruar korrekte brenda ministrisë sime në marrëdhënie me vartësit dhe bashkëpunëtorët.
Po aq gjatë kishit punuar në një kabinet edhe me Kadri Hazbiun. Sa i besueshëm iu duk etiketimi i tij si armik i partisë dhe i popullit?
Ishte e njëjta logjikë që u ndoq edhe me Kryeministrin Mehmet Shehu. Ne ishim larg këtyre zhvillimeve, sidomos ministri i Bujqësisë që s’kishte lidhje fare. Mundet ministri i Jashtëm të kishte ndonjë informacion se çfarë po ndodhte, apo ministri i Brendshëm apo ministri i Mbrojtjes, mund të kishte dijeni, por ministri i Bujqësisë merrej vetëm me prodhimin. Kështu ishte ndërtuar.
Pas Mehmet Shehut ju keni punuar me Adil Çarçanin. Ishte më komode të punoje me të, sesa me Mehmet Shehun?
Adil Çarçani nuk krahasohet me Mehmet Shehun, ishte një natyrë krejt tjetër. Adil Çarçani ishte njeri shumë komunikues, dëgjonte shumë, nuk e ngrinte kurrë zërin, por kërkonte, punonte shumë. Me të kam pasur marrëdhënie të mira që kur ishte zëvendëskryeministër dhe e njihte mirë qeverinë. Adili merrej më shumë me Bujqësinë dhe kur ishte Mehmet Shehu Kryeministër. Por, të jepte mundësi të punoje mirë. Në kohën që kam ardhur unë në ministri, përveçse isha e re në moshë dhe vështirësitë e sektorit, kam pasur shumë mbështetje nga Hysni Kapo. Më thërriste shpesh, më pyeste, më dëgjonte, më inkurajonte, më jepte mendime për çështje të punës.
Duke reflektuar sot për ato që kanë ndodhur në atë kohë dhe pse keni qenë larg kupolës së partisë, mendoni se ka qenë një luftë e egër për të zënë vendin e pasuesit të Enver Hoxhës, mes Mehmetit, Hysniut dhe Ramizit?
Me thënë të drejtën mua nuk më ka shkuar mendja se në krye të PPSH-së, një organ i konsoliduar dhe solid, bëhej një luftë për pasuesin e Enver Hoxhës. Kam menduar se jeta është biologjike, një ditë të gjithë vdesin, por pa menduar se kishte një luftë të brendshme për pasuesin.
Pas Mehmet Shehut, Ramiz Alia dukej i çliruar se tashmë nuk kishte pengesa për të qenë ai pasuesi i Enver Hoxhës, ju është dukur kështu? Si keni punuar me Ramizin pas vitit 1985?
Edhe para vdekjes së Enver Hoxhës, Ramizi si natyrë ishte i komunikueshëm. Ai merrej me një sektor krejt ndryshe dhe nuk kishte lidhje me bujqësinë, merrej me propagandën. Por kur u bë Sekretar i Parë, kam pasur takime me të por dhe përplasje.
Dëgjonte, bindej apo këmbëngulte tek e vetja?
Në fund bindej dhe më thoshte që kjo punë që bën është shumë e vështirë. Por, unë ia argumentoja çdo gjë.
Për çfarë jeni përplasur me Ramizin?
Një herë më kishte thirrur mua dhe zëvendësministrat dhe më tha se ti nuk do flasësh. Diskutimi kishte të bënte me metodën e punës dhe të drejtimit në ministri. Por, i gjithë diskutimi i tij ishte me ton ndaj zëvendësministrave. Çfarë bën ti me këtë punë, ç’të duhet ty të merresh me plehun e të tilla si këto. Unë ndërhyra, duke i thënë se përgjegjësinë më të madhe në ministri e mbaj unë, jo zëvendësministrat.
I thashë se kjo temë më ka interesuar gjithmonë dhe kam menduar se çfarë duhet të bëjë më shumë ministria që të jetë më efikase dhe më produktive. Por, kur kam parë që në ministri sa ikën një grup kontrolli vjen tjetri, një grup nga partia, pastaj një grup nga qeveria dhe nga aparate të tjera dhe ne nuk bëjmë punë tjetër, por u japim përgjigje grupeve të kontrollit. Megjithatë ne e kemi bërë mirë punën tonë dhe kemi specialistë të aftë për ta bërë punën sa më mirë.
Përderisa ministrisë i kërkojnë vazhdimisht specialistë që të marrin pjesë në konsulta, tregon se kemi njerëz të aftë. I thashë se burokracinë e pjell kjo godinë, KQPPSH, (në atë kohë Ramizi ishte Sekretar i Parë i KQPPSH). Rregullojeni ju këtë dhe na lini ne të bëjmë punën tonë. Ramizi e ndërpreu debatin dhe më tha mua: Dëgjo, nëse më autorizon mua, ta zbardhim këtë bisedë dha t’ua dërgojmë të gjithë rretheve! Por biseda nuk u zbardh kurrë.
Kur keni punuar pas 1994, jeni takuar, ju kanë thirrur për mendim nga ndonjë ministër Bujqësie apo Kryeministër?
Jo, nuk më ka thirrur askush. Përveç Hasan Halilit, i cili më emëroi tek Enti i Farërave.
Si e vlerësoni Kryeministrin Edi Rama, ngjason më shumë me Mehmet Shehun apo me Adil Çarçanin?
Nuk mund të them se i afrohet Mehmetit apo Adilit, Edi Rama ka personalitetin e vet si Kryeministër. Më pëlqen këmbëngulja e tij për të kryer detyrat, më pëlqen dhe vizioni me të cilin ai shikon gjërat, i sheh me një perspektivë më të largët nga e sotmja. Ndoshta disa njerëzve kjo edhe nuk i pëlqen, sepse të kërkosh më shumë, duhet dhe më shumë punë dhe më shumë privacione. Unë them se Edi Rama duhet mbështetur për këmbënguljen që ka, duhet mbështetur nga intelektualët dhe specialistët, sepse mendoj janë bërë gjatë mandatit të tij qeverisës shumë gjëra të mira, janë bërë ndryshime, por duhen çuar deri në fund.
Nuk ju duket arrogant?
Jo aspak, që të drejtosh një qeveri duhet të ketë kërkesë llogarie, ndryshe nuk bëhet puna, jo të gjithë njerëzit e bëjnë punën vetë, pa u kërkuar llogari. Pa kërkesë llogarie nuk krijohet edukata e punës. Kërkohet llogari që nga hapja e derës së një ministrie, që nga përpilimi i një shkrese, referimi i një ligji, kontrolli i detyrave që ke lënë dhe zbatimi i tyre. Këtu nuk shoh ndonjë gjë të keqe kur kërkon të bëhet puna. Nëse nuk ka kërkesë llogarie, atëherë tregon se nuk ndjen përgjegjësinë për të kryer këtë detyrë.
*Ky artikull është ekskluzivisht për “Panorama.al’. Riprodhimi i tij nga media të tjera në mënyrë të pjesshme ose të plotë pa lejen e kompanisë do të ndiqet në rrugë ligjore.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
