PROF.ASSOC.DR. HELGA VUKAJ
Në kushtet kur ligji për tra jtimin e pronës u kontestua me aq bujë nga shumë grupe interesi për antikushtetueshmërinë e tij, dhe sot po synohet të nisin “strategji të reja për trajtimin e pronës”, natyrisht që analiza e riskut ligjor konsiderohet domosdoshmëri, pasi retorikat nuk ia zënë dot vendin dhe tashmë konsiderohen të ezauruara! Risku qëndron përtej parimeve e dispozitave ligjore të shkelura e të pasojave negative që duken, të cilat asnjëherë askush nuk ia ka qasur subjekteve të ligjit.
Ndoshta nga padija tekniko-ligjore, ndoshta nga mungesa e interesit për të qenë transparentë e të balancuar me subjektet dhe interesin publik (!!?) Por edhe mungesa e transparencës pas gjetjes së formulës për zgjidhjen e problemit të pronësisë përbën risk! Risku në këtë fushë shumë komplekse, por edhe nga më sensitivet e së drejtës, spikat dhe është i shumanshëm ndaj edhe në meritë të palëve që cenohen, interesit të ish-pronarëve apo interesit publik në emër të të cilëve bëhen shumë ndërhyrje dhe barazisë së palëve para ligjit, duhet analizuar:
Së pari, që me atakimin e ligjit të ri për antikushtetueshmëri, risku që solli ky ligj i ri ishte perceptim pasigurie ligjore nga palët. Pikërisht me këtë u kuptua mungesa e garancive për të zgjidhur ligjërisht, drejt dhe në mënyrë të barabartë e të balancuar kthimin e pronësisë së përvetësuar në mënyrë të padrejtë, ndreqjen e gabimeve të së shkuarës dhe arritjen e reparacionit përmes një shpërblimi të drejtë. Minimalisht ai ligj i “RI” duhet të vazhdonte të ruante burimin – nenin 41 të Kushtetutës.
Jo vetëm që nuk e ruajti, por as nuk ishte në përputhje me kërkesat thelbësore të tij e për rrjedhojë është haptazi në kundërshtim me vetë dispozitën bazë për mbrojtjen e të drejtave të pronësisë të KEDNJ, nenin 1, protokollin 1. Këtë e dëshmon vetë objekti i ligjit, i cili ngrihet mbi bazë papajtueshmërie absolute me vetë përmbajtjen e nenit 41 të Kushtetutës dhe të Nenit 1, Protokolli I të KEDNJ.
* * *
Në këto kushte, kur objekti i ligjit nuk i përmbahet aspak thelbit dhe qëllimit kushtetues në lidhje me këtë kategori të drejtash, vetë qëllimi i ligjit në tërësi ka dështuar. Konkretisht:
1. Ligjvënësi në pikën a) të nenit 2, citon se: ka si qëllim përfundimin, në përputhje me këtë ligj të procesit të trajtimit nëpërmjet njohjes dhe kompensimit. Në referim të sa citohet, ky ligj haptazi del jo garantues pasi nuk merr përsipër të kthejë pronën, por – E zhduk si koncept – kthimin e pronës, – çfarë do të thotë kjo??! – krijim pabarazie absolute mes subjekteve, të cilët janë disponues të një akti/ vendimi që i ka njohur e kthyer pronën më parë, ndoshta janë edhe bashkëtrashëgimtarë përpjesëtimorë, ndoshta kufitarë të ndërsjelltë, ndoshta pjesëtarë realë të së njëjtës pronë, ndoshta të shpronësuar, shtetëzuar apo konfiskuar me të njëjtin akt.
Kjo do të thotë risk ligjor potencial = (e barabartë me) rimarrje e ligjëruar sërish e së njëjtës pronë, e cila mund të rezultojë edhe juridikisht e fizikisht e lirë dhe mundësisht e kthyeshme. Ndërkohë, e kthyeshme do të thotë jo vetëm t’i japësh mundësinë ligjore që pronarët të gëzojnë dhe disponojnë edhe një herë të njëjtën pronë, por mbi të gjitha mosshtim kostoje në faturën financiare, e cila duhet të konsiderohet si e tillë vetëm kur prona është e pamundur ligjërisht për t’u kthyer.
Pra, në vijim të një risku të avancuar, kjo do të thotë shtim artificial i faturës financiare dhe pabarazi mes të njëjtës kategori subjektesh të shpronësuar (janë me qindra rastet kur kthimi i pronës nuk është ezauruar tërë- sisht, por pjesërisht, në varësi të rrethanave mes bashkëtrashëgimtarëve, që d.m.th një pjesë e trashëgimtarëve mund të kenë përfituar kthimin e pronës dhe një pjesë tjetër e saj ende nuk ka përfituar për shkak të dokumentacionit të cunguar, munguar, papëlqimit ose pasivitetit të bashkëtrashëgimtarëve të tjerë etj., etj).
Gjithashtu, ky shtim i faturës financiare rriskon interesin publik – (pse?) sepse para të tilla mund e duhej të përdoreshin në dobi të publikut; por në fakt do të jenë në dëm të taksapaguesve, sepse burimi gjenerues i përballimit të kësaj fature janë xhepat e secilit shtetas shqiptar – madje të përfshirë këtu edhe ata të cilëve prona iu mor në mënyrë të padrejtë, të cilët në këtë marrëdhënie ende të pazgjidhur dashur pa dashur duhet të “paguajnë sërish” pse etërve dhe gjyshërve ua morën pronën në mënyrë të padrejtë, edhe pse shteti ishte cenuesi i vetëdijshëm, aktualisht “borxhli”, joriparues dhe as dëmshpërblyes.
– E zëvendëson kthimin e pronës me formën “kompensim brenda së njëjtës pronë”, duke zëvendësuar me këtë rast kthimin maksimal të pronës tek i zoti, por sipas përllogaritjeve me formulën “njëlekëshe” – sipas çmimit të 1944 e pasues – meqenëse prona zhvleftësohet, do të thotë që ripërvetësohet sërish nga shteti, i cili bëhet bashkëpronar me të zotët e pronës brenda dimensioneve dhe kufijve të asaj prone, që me këtë rast të ketë mundësinë që këtë “arnë” të re, të padrejtë që krijoi përmes kësaj rimarrjeje (përvetësim antikushtetues), ta shesë, ta japë në zotërim ose kompensim te dikush tjetër, pra të krijojë RISKUN e një konflikti shoqëror e ligjor me të tretin që do të fusë si i kompensuar (i privilegjuar) brenda asaj prone, duke anashkaluar deri parimin që në një shtet të së drejtës e në një demokraci çdo akt është i atakueshëm në të gjitha shkallët e gjyqësorit dhe ky vendim arbitrar do të goditej pa dyshim…..ndoshta edhe për një antikushtetueshmëri të re – gjë që në tërësi do të thellonte e përforconte riskun, sepse prona nuk do të kthehej ashtu siç parashikon as neni 41 i Kushtetutës, por as edhe do të gëzohej e qetë, e do të merrte vlerë në kushtet e një ekonomie tregu….. ku efektet e rrudhjes së të drejtave janë jo vetëm me pasoja ligjore, por ekonomike e sociale.
* * *
Të nxitur nga sa sipër, çfarë tjetër ligjërisht duhet të mendojmë? A-priori mendojmë dhe a-posteriori konstatojmë: 1. Cenim i ri i së drejtës së pronësisë private: Ligji aktual po të ishte në përputhje me nenin 41 të Kushtetutës, nuk do të diferenconte brenda kategorisë së subjekteve të shpronësuar (ish-pronarëve) qoftë edhe në terminologji duke konfonduar rëndë procesin e njohjes dhe kthimit të pronës me atë të kompensimit përgjithësisht dhe duke e barazvleftë- suar atë me kompensimin fizik.
Kuptimi i termit kompensim është përcaktuar dhe definuar që në fillim të njohjes dhe respektimit të të drejtave themelore të njeriut dhe me këtë rast marrjes përsipër nga shteti shqiptar të zbatimit dhe respektimit të procesit të njohjes, kthimit dhe kompensimit të subjekteve të shpronësuar.
* * *
Mediatikisht u tha se me rastin e ligjit “Për trajtimin e pronave” prona merret vetëm me 2 dokumente, pra kjo nënkuptonte që mjafton të disponoje një dokument, i cili në atë logjikë nuk priret t’i nënshtrohet hetimit dhe nëse arrin njohjen, kthimin e pronës e bën ATP përmes kompensimit fizik brenda pronës tënde. Këtu natyrshëm lind pyetja. Po në rast se subjekti vjen me një vendim gjykate për njohje pronar/pa palë kundërshtare, pa fillim procesi me dokument të bazuar mbi të dhëna arkivore/ose me një vërtetim fakti juridik… – si do të vepronte kjo agjenci….(?)
A do ta merrte të mirëqenë për efekt të ekzekutimit të kthimit të pronës përmes kompensimit fizik, kur edhe vetë vendimi i gjykatës në një procedim të rregullt administrativ, me qëllim sigurinë juridike e garancinë e sigurimit të së drejtës së pronësisë, vjen në një procedim administrativ si provë e barabartë me gjithë aktet e tjera. Në këto kushte, ky organ në bazë të këtij ligji shndërrohet në administrator dhe shpërndarës i aseteve shtetërore (tokave të kategorive e zërave të ndryshëm) pa marrë përsipër e pa garantuar respektim parimesh e të drejtash etj. Në rrethana jo thellimi, mund të mendojmë që ligji aktual i ATP ka defiçenca në kushtet e teknikës specifike të fushës. Ai arrin vetëm qëllimin e barasvleftësuar të një akti të KM, por jo të një ligji specifik e që zgjidh çështjen e pronësisë.
Në fakt, analiza e tij me gjithë defiçencat e dukshme të bën të konkludosh jo vetëm për parregullsinë, paligjshmërinë e tij, por edhe për efektet negative komplekse që sjell si në aspektin ligjor, ashtu edhe ekonomiko-financiar. Përmes këtyre shkeljeve thelbësore, ligji qartazi shuan memorien institucionale të këtij procesi të datuar që në vitin 1993 përmes ligjeve, të cilët në rend vlerësimi kanë qenë në rendin e akteve të miratuara me shumicë të cilësuar e që për rrjedhojë prevalojnë në kushtet e prodhimit të padiskutueshëm të pasojave, e që aktet e të cilëve mbeten tituj ekzekutivë të padi skutueshëm.
Kjo e sanksionuar edhe me vendim të Gjykatës Kushtetuese 2010, çka garanton dhe siguron juridikisht fuqinë e akteve të mëparshëm të njohjes së pronë- sisë dhe vazhdimësinë e funksionimit të tyre sipas përmbajtjes së shprehjes së vullnetit të organit kompetent të kohës.
2. Lind pyetja sërish (?) Kur qëllimi i këtij ligji ndalet vetëm në njohjen dhe zbatimin e kompensimit të kësaj njohjeje pronësie pa parë mundësinë e kthimit, atëherë çfarë do të ndodhë me kërkesat në pritje për njohje e kthim të mundshëm pronësie të mbetura pezull pa asnjë trajtim që nga viti 2013?
3. Domosdoshmërisht përsëri lind pyetja (?) Se ç’do të ndodhë me ato vendime gjyqësore të formës së prerë, të cilat kanë shprehur vullnetin për vlera konkrete monetare me të cilat duhet të shpërblehen subjektet e shpronësuar e që pas ezaurimit të procesit administrativ i janë drejtuar gjykatës për shterimin e së drejtës së tyre ose për përmirësimin e saj deri në fund.
4. Subjektet e shpronësuar (ish-pronarët) për efekt të njohjes dhe kompensimit të pronës së tyre, i nënshtrohen atributit të këtij organi administrativ jo vetëm të zbatojë këto vendime, por edhe t’i rivlerësojë ato!!! Mos vallë ky organ i krijuar rishtazi kapërcen kufijtë e një organi administrativ të thjeshtë?
5. Pra, sipas këtij ligji, ky organ administrativ “duhet të marrë” edhe kompetencë me qëllim baraspeshimin e barazinë e trajtimit të palëve për të rivlerësuar edhe vendimet e gjykatave që janë shprehur për masën konkrete financiare që subjekti i shpronësuar duhet të shpërblehet? A nuk cenon kjo rëndë sigurinë juridike të pushteteve dhe njëherazi kolapsin e degradimit të vetë procesit, i cili detyrimisht do të rixhirojë përsëri në vorbullën e sistemit gjyqësor, i cili do të marrë në vlerësim jo vetëm atributet e këtij organi administrativ për pasjen ose jo të juridiksionit e të kompetencës së legjitimuar e në përputhje me parimet kushtetuese, por do të rishikojë edhe dëmin e sjellë si rrjedhojë e ndë- rhyrjes në atë vendim gjykate apo vendim KKKP apo AKKP. Pra, vetëm me këtë rast parashikojmë që procesi të mos ezaurohet kurrë……
6. Përsëri nevojshëm lind pyetja. A mundet një organ administrativ të superojë kufijtë e juridiksionit të tij lëndor apo kufijtë e kompetencës, aq sa të një organi administrativ që nuk i kapërcen dot kufijtë e një prodhuesi të një akti administrativ, i cili automatikisht është i kundërshtueshëm në gjykatë administrative. (?) A mundet një gjykatë administrative të gjykojë një vendim të GJEDNJ? A nuk do të përbënte kjo një përshtjellim dhe kolaps procesi? Për rrjedhojë, a nuk do të gjendeshim në kolapsin e cenimit të një konvente dhe protokolleve të saj? A nuk do të passillte kjo një ndëshkim tjetër në rang shtetëror e financiar?
7. Si mund të pretendosh se ke një fond fizik pronash shtetërore në momentin kur shteti ka qenë ME STATUSIN E “rojtarit” të pasurive private që deri në restituim konsiderohen pasuri shtetërore, por jo publike (sepse ende nuk është ezauruar kërkimi i së drejtës sipas nenit 41 të Kushtetutës kthimin dhe garantimin e gëzimit të tyre nga pronari legjitim privat). Pra, shtetit po i legjitimohet çdo ndërhyrje (që në analizën e këtij ligji ndë- rhyrje është edhe atributi i ri dhënë ATP për rivlerësim të vendimeve dhe rillogaritje) vetëm në emër të interesit publik, i cili duhet të shoqërohet absolutisht me një shpërblim të drejtë, që edhe në rast se nuk mendohet të ketë qenë i tillë, mund të rishikohet vetëm nga gjykatat.
Lindin sërish pyetjet: A nuk është ky një dështim konkret (?) me rezultante zero vendime njohjeje pronësie e kthim pronësie, zero vendime kompensimi të qëndrueshme? A e dini ç’do të thotë që në disa vite të mos jepet asnjë vendim njohjeje pronësie?! Ky është boomi i një dëmi edhe më të madh sesa i faturës aktuale të ditur/ paditur dhe apo të imagjinuar… – është risku i regresit ekonomiko-juridik i ekzistencës së ndërlidhur të të drejtave pasurore të trashëguara.
*Ish-Ministër i Financave.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
