Në një kohë kur varfëria, korrupsioni, mungesa e standardeve dhe e ardhmja e paqartë, e mbuluar gjithnjë me një vel zymtësie i bën njerëzit të largohen nga vendi, ajo ka vendosur të kundërtën; të qëndrojë për të punuar e të përpiqet t’i bëjë gjërat të funksionojnë më mirë. Dhe një vendim i tillë erdhi pas një jetese shumëvjeçare në perëndim.
Një prej gazetareve të para të pas viteve ’90, kur Shqipëria dhe intelektualët e saj u përkushtuan me pasionin për të ndërtuar një media të lirë e të pavarur, Jonila Godole do të largohej drejt Gjermanisë për të kryer studime të mëtejshme në shkenca sociale e politike.
E shoqëruar gjithnjë nga bindja se një ditë do të kthehej në Shqipëri për të jetuar, sot rrëfen se nuk është penduar për këtë zgjedhje, duke shtuar se jetesa në një kulturë tjetër veçse e ka pasuruar. “Nuk do të isha i njëjti person pa këtë përvojë”- thotë ajo, ndërsa qysh nga dita kur vendosi të kthehej përfundimisht e ndan përvojën e saj për të kontribuuar në ndryshimin e vendit. E bën me brezat e rinj në Institutin për Demokraci, Media dhe Kulturë, të cilin edhe e drejton, duke u mësuar të shkuarën komuniste –e cila duket se në 26 vite tranzicion priret të duket e largët dhe e harruar –përmes projekteve si “Born in the 90s”, “Pyet Gjyshërit” ka hapur dialog mes brezave apo vizitat në me nxënës e studentë në vendet e kujtesës, ish-burgun famëkeq të Spaçit, në kampet e internimit në Tepelenë, Lushnjë apo Berat. “Ballafaqimi me të shkuarën nuk është vetëm “punë” e ish të përndjekurve nga regjimi, por duhet të ishte në interesin e të gjithëve, të shpluhuronim të shkuarën dhe të kuptonim se çfarë ka ndodhur”, thotë Jonila duke shtuar se të prekur nga ai regjim kanë qenë të gjithë shqiptarët.
Përvojën e saj akademike, por edhe si profesioniste e ndan me studentët e degës së gazetarisë në Universitetin e Tiranës, ku Godole prej vitesh është pedagoge. “Kur i pyes studentët e vitit të parë përse kanë zgjedhur degën e gazetarisë, shpresoj gjithmonë të dëgjoj nga ata se është pasioni për fjalën, për mendimin kritik”- thotë ajo.
Pasioni për fjalën e konkretisht për letërsinë është një tjetër angazhim i saj dhe IDMC-së, ku prej disa vitesh organizon festivalin e letërsisë “Det i Bardhë” dhe nismën “Tirana lexon” për të ngjizur një traditë të mirë e për ta kthyer leximin në një festë të përbashkët.
Kur e sheh Shqipërinë nga koha kur e la për të ikur drejt Gjermanisë thotë se ndryshimet e dy dekadave, edhe pse të pamjaftueshme, janë të mëdha dhe ajo i mbetet fort mendimit se ky vend, një ditë do të bëhet…
Prej katër vitesh jeni në krye të Institutit për Demokraci, Media dhe Kulturë, i cili ndër objektivat kryesorë ka edhe kulturën e kujtesës. Në një vend si Shqipëria, ku e shkuara nën regjimin diktatorial është ende e pazgjidhur e ku paqtimi me të është çështje e qenësishme, ç’rol ka luajtur IDMC gjatë këtyre viteve?
Kur mendon se kanë kaluar 27 vjet nga rënia e regjimit komunist, në pamje të parë të duket sikur shoqëria shqiptare është shumë e vonuar në procesin e përballjes me këtë periudhë. Por nëse shikon si ka ecur ky proces në vende të tjera, me të kaluar të ngjashme, vëren se shoqëritë njerëzore në përgjithësi e kanë të vështirë të përballen me etapat e errëta të historisë së tyre. Për më tepër ato shoqëri, ku popullsia në një mënyrë apo një tjetër ka bashkëpunuar me sistemin e mëparshëm ca prej frikës nga represioni, ca nga mungesa e informacionit dhe ca nga interesat e ngushta personale. Në këtë mjedis, ku shumica dëshiron të harrojë, është e vështirë të luftosh për kujtesën. Pikërisht për këtë, misioni i IDMC ka qenë dhe mbetet i qartë në zgjimin e ndërgjegjes publike për atë që përfaqëson regjimi komunist dhe trashëgimia e tij. Një popull që synon të hyjë në BE dhe të merret seriozisht, nuk mund të mbyllë sytë para së vërtetës. Zbardhja e saj vështirësohet edhe më tepër nga mungesa e një “inventari” të saktë të krimit dhe përndjekjes për 45 vjet. Diku shkruhet se janë ekzekutuar kaq e aq persona, diku tjetër më shumë apo më pak, për të mos folur për numrin e të internuarve që nuk dihet sa ka qenë saktësisht meqenëse jo gjithmonë shënoheshin të gjithë fëmijët, etj. Të gjithë aktorët që merren me kujtesën operojnë me shifra të përafërta që datojnë nga fillimi i 1990-ës, përpiluar nga administrata e vjetër në largim e sipër dhe kjo është e papranueshme. Jemi duke punuar për një dokument përmbledhës sistematik të të dhënave dhe përpjekjeve ligjore deri më sot për këtë çështje, duke shpresuar se do të kontribuojë sadopak në qartësimin e situatës.
Personalisht çfarë ju ka shtyrë t’i dedikoheni çështjes së kujtesës, vuajtjeve të regjimit diktatorial?
Në rrafshin personal, siç ka ndodhur me një pjesë të madhe të shqiptarëve, edhe ne kemi pasur njerëz të persekutuar që kanë vuajtur nën regjimin komunist dhe pasojat kanë qenë të prekshme deri në rrethin e ngushtë familjar. Por dedikimi ndaj një çështjeje kaq të rëndësishme mendoj se duhet t’i kapërcejë kufijtë e personales. Ballafaqimi me të shkuarën nuk është vetëm “punë” e ish të përndjekurve nga regjimi, por duhet të ishte në interesin e të gjithëve, të shpluhuronim të shkuarën dhe të kuptonim se çfarë ka ndodhur. Jo arratia, por përballja me problemin do sillte paqen dhe shërimin. Ndaj nuk më vjen mirë, kur në debate televizive ende i drejtohemi njëri-tjetrit me frazat: “Ti ke qenë i prekur, ndaj reagon sot kundër sistemit!” Të prekur kemi qenë të gjithë, – dhe kush nuk e sheh këtë është i verbër ose cinik -por nuk duhet të harrojmë se disa kanë humbur jetën, ëndrrat dhe të ardhmen e tyre, janë torturuar shpirtërisht dhe fizikisht në emër të një ideologjie që koha tregoi se jo vetëm ishte kryekëput e gabuar, por mbi të gjitha kriminale, duke shënuar mbi njëqind milionë viktima gjithandej ku i shkeli këmba.
Konkretisht cilat janë projektet kryesore të IDMC në lidhje me kujtesën dhe çfarë impakti kanë pasur ato në opinionin publik?
Synimi ynë ka qenë dhe mbetet mbi të gjitha ndërgjegjësimi i brezit të ri për periudhën e diktaturës. Përmend këtu përfshirjen mbarëkombëtare të tyre në konkurset “Born in the 90s”, “Pyet Gjyshërit” që janë zhvilluar nga viti 2015, dhe bënë për herë të parë të mundur një dialog dhe ballafaqim mes brezave në familje dhe në shoqëri. Një vend të rëndësishëm zënë vizitat me nxënës e studentë në vendet e kujtesës, ish-burgun famëkeq të Spaçit, në kampet e internimit në Tepelenë, Lushnjë apo Berat. Trajnimi i mësuesve të historisë mbetet gjithashtu thelbësor, sepse pa ndihmesën e tyre nuk mund të kemi ballafaqim me të shkuarën. Tekstet e historisë, edhe pse kanë pësuar ndryshime pozitive, janë ende shumë larg reflektimit serioz të periudhës historike 1940-1990. Prandaj IDMC është përpjekur të ndihmojë mësuesit me trajnime dhe botime profesionale si seria “Komunizmi përmes dokumenteve arkivore të kohës”, të pajisura me aparat didaktik për orën e mësimit. Sot nuk pi më ujë shprehja “sa i keq ishte regjimi”. Vetëm prezantimi i fakteve dhe dokumenteve do të tregojë fytyrën e vërtetë të atij regjimi. Dhe kjo do na detyrojë të gjithëve të ndryshojmë më në fund narrativën e historisë së këtij vendi.
Si e perceptojnë të rinjtë komunizmin, meqë kanë lindur pas 1990-ës dhe e njohin atë vetëm përmes prindërve?
Kur të rinjtë takohen me të mbijetuar të burgjeve famëkeqe janë shumë të prekur nga historitë e tyre dhe pjesa më e madhe tregon hapur se nuk kanë pasur informacione për padrejtësitë e asaj kohe, aq më pak për krimet e kryera, persekutimin e padrejtë. Ndryshe reflektojnë të rinjtë në zonat veriore si Shkodra, Mirëdita, Peshkopia etj., ku persekutimin e kanë njohur në familje. Por në përgjithësi mund të themi se kemi rritur deri tani breza pa kujtesë. Regjimi komunist është mjaft i largët për të rinjtë, por pasojat e shtrembërimit që ai i bëri individit ndihen të gjalla deri më sot. Të rinjtë janë rritur në demokraci dhe liri, por shpesh kanë frikë të shprehen lirisht përpara mësuesit a një autoriteti tjetër. A thua se frika e gjyshërve, e prindërve të tyre është përcjellë gjenetikisht deri te ata: “Mos e zgjat kokën para, se ta presin (mos dil nga rreshti)!”, “Bindju të madhit!”, “Mos e thuaj atë që mendon, nëse nuk është mendimi i shumicës, përndryshe të tregojnë me gisht!”, etj. Me pak fjalë, shoqëria shqiptare po kalon post-traumën e diktaturës pa kurrfarë kurimi. Fakti se kemi më shumë liri për të folur që nga 1990-a nuk na bën automatikisht më të lirë, sepse edhe sikur gjithë lirinë e botës t’ia dhurosh dikujt, nëse ai nuk është mësuar të mbajë përgjegjësi për veten, mendimet dhe pasojat e veprimeve të tij, nuk do të dijë ç’të bëj me këtë liri, përveçse do abuzojë me të. Dhe ja ku jemi!
A mendoni që përmes edukimit të brezit të ri do të përshpejtohen edhe më shumë proceset për stabilizimin dhe demokratizimin e vendit, luftimin e fenomeneve negative që e përfshijnë shoqërinë në çdo hallkë, deri në ato më të lartat, qeverisëse?
Personalisht besoj shumë te energjia e brezit të ri dhe forca e tij ndryshuese, prandaj duhet më tepër përkushtim, më shumë seriozitet për arsimin dhe edukimin e tyre. Pa këtë investim paraprak te rinia, e ardhmja e një shoqërie i ngjan një kështjelle të ngritur në rërë. Por vetëm edukimi i brezit të ri nuk mjafton. Procesi i demokratizimit të vendit do vullnet politik, edhe mbështetje të gjerë popullore, por do edhe një përqafim masiv të një kulture të re politike, ku individi të jetë i ndërgjegjshëm për rolin e tij në shoqëri, për rolin e politikanëve që nuk janë veçse “menaxherë” që përzgjidhen për t’i dhënë drejtim punëve dhe jo për të ngrohur kolltukun dhe xhepat. Kam frikë se do të duhen edhe disa dekada që ne të fillojmë të mendojmë se jemi futur në rrugën e duhur, por në trasetë që kemi hapur deri tani, mirë apo keq, duhet të paktën të shtrojmë shina afatgjata; pa to nuk mund të kalojë treni i zhvillimit. Jeta politike deri tani na ka treguar se mosha nuk është domosdoshmërisht kriter pozitiv, dhe as garanci për një vizion ndryshe. Përkundrazi, prandaj puna me të rinjtë duhet marrë shumë më seriozisht dhe të shtrihet në shumë drejtime. Po jap një shembull: në ciklin e trajnimeve që kemi pasur me të rinj, studentë e aktivistë të forumeve politike në mbarë vendin, mbi të majtën dhe të djathtën në politikat publike, na ka rënë në sy se sa pak i njohin ata këto koncepte, dhe aq më pak i dallojnë diferencat ideologjike apo i kuptojnë programet e partive. Kontributin e tyre në politikë e kuptojnë si nënshtrim ndaj lidershipit. Kjo, fillimisht, mund ta kënaqë lidershipin politik, por në terma afatgjatë sjell erozion të elektoratit të vërtetë, atij ideologjik që të mbështet edhe në momente të vështira sepse beson te kauza jote. Ringjallja e “njeriut të ri” të komunizmit – një tufë delesh pas bariut – nuk ka ç’na duhet. Të rinj që sa mbarojnë studimet, bëjnë të pamundurën të punojnë “në shtet”, ndërkohë që bashkëmoshatarët e tyre në perëndim turren drejt iniciativave private?! Këtu ka diçka që nuk shkon. Aq e fortë është lidhja psikike e shoqërisë me “shtetin” sa më duket si një foshnjë e sapolindur, të cilës nuk i kanë prerë ende kërthizën. Ky mentalitet i lënies së përgjegjësisë te “shteti”, te “tjetri” është transmetuar edhe te brezi i ri dhe e ka dëmtuar atë. Të shpresojmë që ekonomia e tregut dhe sukseset individuale të arritura në këto dy dekada do të sjellin herët a vonë ndryshimin.
Mbase shkollimi jashtë dhe jetesa mes Shqipërisë dhe Gjermanisë ju ka bërë të jeni më kritike në lidhje me ecurinë e zhvillimeve demokratike në vend. Çfarë ju bëri të ktheheshit në Shqipëri pas studimeve për shkenca politike dhe si ju ndikon lidhja me këtë vend në mënyrën si punoni dhe si i qaseni gjërave këtu?
Padyshim që jetesa ime 20-vjeçare mes dy vendeve më ka bërë më të ndjeshme ndaj aspekteve që nuk funksionojnë siç duhet te ne. Pas studimeve dhe jetesës për shumë vite në Gjermani nuk kam pasur as dyshimin më të vogël që do të kthehesha të jetoja në Shqipëri, dhe për këtë vendim nuk jam penduar asnjëherë. Jeta mes dy vendeve dhe kulturave të ndryshme është një pasuri e pallogaritshme për njeriun, një riformatim i vazhdueshëm i vlerave dhe prioriteteve. Nuk do të isha i njëjti person pa këtë përvojë. Natyrisht edhe një vend si Gjermania ka problemet e veta, nuk është fushë me lule siç mund të mendohet kur e sheh nga larg. Por problemet tona janë të ndryshme, më ekzistenciale. Nepotizmi, korrupsioni, arroganca e pushtetit zgjojnë te një pjesë e popullsisë dëshirën për t’u larguar nga Shqipëria, të zhgënjyer nga mungesa e besimit te rigjenerimi i elitës politike, te zgjidhja e problemeve jetike, te shteti i së drejtës. Ndërsa te disa të tjerë zgjojnë pikërisht dëshirën për të qëndruar, për të punuar dhe luftuar që gjërat të funksionojnë, pavarësisht se për momentin mund të duket sikur në fund të tunelit nuk ka dritë. Një ndër këta persona jam edhe unë, që beson se ky vend do të bëhet një ditë! Ndryshimet e dy dekadave të fundit janë jashtëzakonisht të mëdha, edhe pse të pamjaftueshme, dhe do të duhen të paktën po aq dekada të tjera, në mos më shumë që të kapim shtetet me demokraci shekullore. Për ne vdekatarët kjo mund të duket një kohë e gjatë, por është vetëm një thërrime në historinë e një kombi.
A ndikon lidhja juaj e fortë me Gjermaninë edhe në punën e IDMC mbi trajtimin e së shkuarës komuniste?
Patjetër, përvoja e tyre në ballafaqimin me totalitarizmin, si me nazizmin, ashtu edhe me diktaturën në Gjermaninë Lindore, është e pakrahasueshme me asnjë vend tjetër. Gjermanët në përgjithësi kur bëjnë diçka, e bëjnë atë “gründlich”, katërcipërisht, dhe në mënyrë sistematike – në të mirë dhe në të keq (qesh). Respekti ndaj viktimave, ish të përndjekurve politikë, ndaj disidentëve të sistemit është në qendër të politikave të tyre të kujtesës. Kjo i përçohet edhe brezit të ri, gjen vend në filma artistikë, dokumentarë, botime pa fund për trajtimin e të shkuarës, ngritjen e memorialëve anembanë Gjermanisë. Kurse ne nuk e kemi nisur ende “maratonën”, jemi në fazën e nxehjes. Pa mbështetjen e institucioneve gjermane për projektet në fushën e kujtesës si Fondacioni Konrad Adenauer (KAS), situata mund të ishte edhe më keq. KAS mbështet prej vitesh jo vetëm punën e IDMC, por edhe botimin e enciklopedisë shumëvëllimëshe mbi viktimat e diktaturës (ISKK). Mendoj se nuk mund të ketë politika kujtese pa nderuar viktimat dhe individët që i rezistuan sistemit. Ndaj ne i kemi bërë ish të përndjekurit pjesë e aktiviteteve të IDMC në takimet në shkolla me të rinjtë dhe së fundi edhe në projektin “Unë dëshmoj”, i cili synon të mbledhë dëshmitë e të mbijetuarve të regjimit dhe t’i vendosë ato në funksion të studiuesve, ekspertëve dhe mësuesve të historisë. Këto dëshmi mund të ndiqen në faqen e Observatorit të Kujtesës (www.observatorikujteses.al). Ato janë një ndihmë e mirë jo vetëm për orët mësimore, por edhe për kujtesën tonë kolektive që të mos ushqejmë harresën. Në këtë mënyrë ata na japin një mundësi për t’u kërkuar ndjesë për gjithë këto vite të humbura. Më e pakta që mund të bëjmë për ta dhe familjet e tyre.
Mbetemi te të rinjtë, por ndryshojmë temë… Ju jeni pedagoge në Departamentin e Gazetarisë, në UT. Me zhvillimet në teknologji, ku media po transformohet me shpejtësi, duke e braktisur në një farë mënyre “shkollën e vjetër”, çfarë i shtyn të rinjtë të studiojnë gazetari? A mund të bëhet kushdo gazetar apo duhet ta ketë “të lindur” talentin?
Kur i pyes studentët e vitit të parë përse kanë zgjedhur degën e gazetarisë, shpresoj gjithmonë të dëgjoj nga ata se është pasioni për fjalën, për mendimin kritik. Studentët, duke mos pasur orientim të mirë në gjimnaz për degët dhe profesionet që mund të zgjedhin, konkurrojnë shpesh në fusha që mund t’u duken fillimisht interesante, trendy. Gazetaria nuk më rezulton të jetë gjithmonë zgjedhje e parë, megjithatë disave dikur u pëlqen. Personalisht mendoj se gazetaria është një profesion që mund të mësohet dhe përsoset përmes punës dhe rutinës së përditshme, por mbase jo çdokush mund të jetë reporter. Kush nuk ka asnjë interes të analizojë në mënyrë kritike realitetin ku jeton, nuk mund të jetë një gazetar i mirë. Mbase moderator (qesh)… ose menaxher programi, etj. Ndaj edhe ne mundohemi përmes kurrikulës sonë që të zgjerojmë fushën e studimeve duke iu përgjigjur edhe interesave të tregut. Një lloj testimi paraprak i të interesuarve që duan të ndjekin studimet për gazetari do të ishte ideal, por këto varen nga politikat arsimore dhe jo nga dëshira e njërit apo tjetrit pedagog. Fakt është që brezat e parë të gazetarëve që ndoqën studimet pranë departamentit nga viti 1992 dhe që u pranuan atëherë përmes një testimi të shumëfishtë, përbëjnë ende sot elitën profesioniste në media.
Ju jeni një prej gazetareve të para të Shqipërisë post-komuniste, le të themi, dhe i keni parë dhe dëshmuar jo vetëm transformimet në vend, por edhe transformimet që ka pësuar media sot, madje edhe keni shkruar një monografi kushtuar pikërisht medias shqiptare në periudhën e tranzicionit. Si kanë qenë zhvillimet e medias në Shqipëri? Sa ka ndikuar jo vetëm si pasqyruese, por edhe si aktore në proceset që ka kaluar vendi?
Zhvillimi i medias shqiptare nuk mund të ishte i ndryshëm nga ai i hallkave të tjera që kanë shoqëruar procesin e demokratizimit. Gazetarët e viteve 1990, pjesë e të cilëve kam qenë edhe unë, kishin fillimisht pasionin për një media të lirë dhe të pavarur në shërbim të interesit të publikut, pavarësisht se nuk ia dolën dhe u vunë në shërbim të politikës. Nuk kishte si të ndodhte ndryshe, tradita e një gazetarie të pavarur nuk ekzistonte. Për një kohë të shkurtër, në vitet 1930, gazetaria shërbeu si një dritare pozitive, sidomos për qasjet intelektuale që sillte në një shoqëri thuajse analfabete, por ajo gjithsesi nuk ishte e pavarur. Propaganda që pasoi në diktaturë e zhveshi profesionin nga çdo kriter profesional. Kështu që modeli që duhej të aplikonim pas 1990-ës do të ishte ose i importuar nga jashtë ose një sajim. Terreni, ku ne si gazetarë të rinj punuam pas rënies së sistemit, ishte dyfish i vështirë, prej mungesës së traditës dhe mungesës së infrastrukturës që media e pavarur kërkonte në dispozicion. Me gjithë dobësitë e medias në Shqipëri, e ashtuquajtura demokraci do të ishte akoma më e brishtë dhe e padepërtueshme pa kontributin e gazetarëve nga vitet 1990 deri më sot.
A mendoni se media shqiptare luan rolin e pushtetit të katërt dhe a është ajo e përgatitur ndaj sfidave të zhvillimit teknologjik etj.?
Gazetaria shqiptare ia ka dalë të kthehet pa dyshim në një forcë më vete, edhe pse me pushtet dhe imunitet të kufizuar. Peizazhi i larmishëm mediatik na lejon të krahasojmë informacionet dhe të krijojmë një ide se ku fshihet “e vërteta”. Gazetaria online që u mendua fillimisht si një çlirim, nuk e tejkaloi dot median tradicionale, përkundrazi, ende ushqehet prej saj. Shqetësim i madh mbetet uniformiteti, gazetari që përtyp e ripërtyp deklaratat për shtyp të partive dhe cicërimat në rrjetet sociale të liderëve politikë. Gazetaria cilësore e terrenit, me investigim, reportazhe, programe dedikuar temave të caktuara, kërkon staf, financim dhe mbi të gjitha kohë dhe mjete për të hulumtuar. Debatet në studio mbeten formati më i lirë për të mbushur programin. Shumë kolegë profesionistë me të cilët ndaj këto shqetësime nuk shohin rrugëdalje nga kjo krizë identiteti që ka përfshirë median. Edhe ata vetë e pranojnë se janë viktima të sistemit mediatik, po aq sa edhe bashkautorë të këtij deformimi. Kanë ngecur!
Kriza duket qartë te kalimet e shpeshta të gazetarëve të karrierës nga njëra media te tjetra, pasigurinë e reporterëve për vendin e punës. Media shqiptare ka nisur më në fund rënien (pikiatë) pa kthim të modeleve tranzitore që ka eksperimentuar nga vitet 1990 deri më sot. Me gjithë përpjekjet pozitive, mediat nuk mundën dot as të emancipoheshin vetë profesionalisht dhe as të emanciponin publikun e pragshekullit të 21-të. Mbetën në dorën dhe vizionin e pronarëve, lidhja organike e të cilëve me median ka qenë ose rastësore, ose e detyruar nga kushte të tjera, kryesisht për mbrojtjen e bizneseve të tyre parësore. Brenda pak vitesh, të gjitha këto media, me të cilat jemi mësuar të jetojmë sot, do të bien, për t’u zëvendësuar me vizionin e pronarëve të rinj të krijuar në dekadën e fundit që me gjasë do të sjellin më shumë komercializim të programacionit, do të sjellin “ikonat” e tyre në përputhje me shijen e kohës, por mbase tek-tuk edhe ndonjë program më të guximshëm, si imperativë e konkurrencës së tregut dhe sfidës së web-it!
Para pak muajsh ju organizuat edhe një trajnim për gazetarët sesi të raportojnë apo interpretojnë dokumentet e Shërbimit Sekret (Sigurimit) gjatë regjimit komunist. A ju duket se është nga ata të llojit “shumë zhurmë për asgjë” apo fillimi i një procesi të thellë katarsisi për shoqërinë shqiptare?
Procesi i hapjes së dosjeve është një mundësi e artë për gazetarët që duan të investigojnë në këtë drejtim, të njohin jetën e personave të përndjekur, por edhe të strukturës përndjekëse. Duke njohur nga afër si funksiononte persekutimi, ballafaqimi me të shkuarën do të ishte më i lehtë dhe më i pranueshëm nga të gjithë. Këtu ndihmon sjellja e përvojave të vendeve të tjera, si Gjermania, Rumania apo Polonia, të cilat i kanë kaluar këto procese para nesh. Hapja e dosjeve nuk është shkopi magjik që do na çlirojë nga “mëkatet” e së shkuarës. Por ky është absolutisht hapi i duhur në rrugën e transparencës kundrejt atij regjimi, që do t’i hapte rrugë më pas vendosjes së drejtësisë aty ku ajo është shkelur qëllimisht për mijëra e mijëra shqiptarë. Kjo do të thoshte respekt për kujtimin e atyre që nuk jetojnë më dhe për pasardhësit e tyre. Interesi i gazetarëve për trajnime të këtij lloji është shumë i madh, sidomos i atyre më të rinj dhe shpresoj të kemi së shpejti studimet e para në këtë fushë.
Edhe kultura zë një vend të rëndësishëm në aktivitetet e IDMC. Si lindi festivali i letërsisë “Deti i Bardhë” dhe nisma “Tirana lexon”?
Gjithçka që ne bëjmë, në fakt, është pasurim kulturor. Konkretisht, festivali ndërkombëtar i letërsisë “Deti i Bardhë” (TILF) organizohet si një bienale që nga viti 2013 dhe sa herë që përfundon them me vete “kjo ishte hera e fundit”, por ja që po vazhdon ndër vite. Festivalet letrare konsiderohen produkte elitare dhe janë në kohën e sotme gjithandej të rrezikuara, nëse nuk kanë mbështetje të fortë institucionale. Në rastin e festivalit kjo mbështetje ka ardhur nga Ministria e Kulturës dhe Fondacioni gjerman Allianzkulturstiftung – ata e kanë kuptuar sa e rëndësishme është për Shqipërinë dalja nga izolimi kulturor, njohja e kulturave të ndryshme në një vend që kaloi një mbyllje gjysmëshekullore. Kryesisht në ditët e festivalit publikut shqiptar i prezantohen autorë të mirënjohur ndërkombëtarë, në gjuhët origjinale me përkthim simultan, dhe këtë e shohim si një mundësi të mirë për pasurim kulturor dhe shpirtëror. Kurse nisma “Tirana lexon” është menduar si një maratonë masive leximi me qytetarë pa dallim moshe duke e kthyer librin dhe aktin e të lexuarit në qendër të vëmendjes. Të dyja këto aktivitete kanë krijuar traditë dhe kanë pasur kaq shumë sukses sa tashmë po kopjohen dhe përshtaten në forma të tjera nga aktorë të ndryshëm, gjë që personalisht më gëzon sepse tregon se impakti i tyre ka qenë mbase më i madh nga sa duket në pamje të parë.
Meqë jemi te kultura… në një debat televiziv ju keni shprehur hapur mendimin tuaj rreth kinematografisë së realizuar gjatë regjimit komunist duke thënë se ata nuk kanë asnjë vlerë artistike. Mendoni se këta filma nuk duhen shfaqur më në ekrane? A kanë ata fuqi propagandistike edhe në ditët e sotme?
Nuk është puna te fuqia e tyre propagandistike në ditët e sotme. Natyrisht ka nostalgjikë të asaj periudhe që mendojnë se këta filma janë pasuria më e madhe kulturore që kemi sepse tregojnë një Shqipëri me rrugë të pastra, me njerëz më të mirë, më të dashur dhe jetë më të qetë e të tjera si këto. Por duhet të jemi realistë. Nuk ka nostalgjikë për sistemin, nuk mund të ketë. Të mirat e sistemit të sotëm nuk krahasohen me privimet e sistemit të djeshëm. Nëse do të bënim një referendum, të jeni e sigurt se askush nuk do të zgjidhte të jetonte më në atë epokë. Por njerëzit janë nostalgjikë për rininë e tyre, për dashurinë e parë, për fëmijërinë që kanë kaluar në atë periudhë e kështu me radhë, kjo është siç duket pjesë e natyrës njerëzore që nuk duhet ngatërruar. Për të qenë të saktë, meqë ai debat është përmendur shumë, unë jam shprehur se personalisht nuk shoh ndonjë vlerë në këta filma, duke qenë se çdo detaj i tyre ka qenë i kuruar për t’i shërbyer makinerisë propagandistike të pushtetit që nga loja e aktorëve deri te skenografia. Fakti që nuk kemi pasur produkte më të mira filmike nga 1990-a deri sot nuk e justifikon shfaqjen e tyre dhe është një argument i dobët. Vazhdoj të jem e mendimit se këta filma nuk mund të transmetohen pa vendosur një shënim përkatës se kur janë krijuar dhe se cilës ideologji i kanë shërbyer. Kurse në rastet kur fyejnë, banalizojnë dhe shtrembërojnë me dashje personalitete, ngjarje historike dhe grupe të tëra popullsie, këta filma nuk duhet të shfaqen fare. Kur i takon dhe bisedon me pasardhësit e familjeve që janë bërë objekt talljeje në këta filma, dhe mëson historinë e tyre të vërtetë, e sheh se ç’do të thotë “art në shërbim të propagandës dhe diktaturës” dhe ndikimin e tij të jashtëzakonshëm në shpëlarjen e trurit të popullsisë. Qazim Mulleti apo ballistët me Sali Protopapën (për të përmendur vetëm dy prej tyre) do të vazhdojnë për një kohë të gjatë të ekzistojnë në kujtesën kolektive si karikatura, pavarësisht kontributit real të gjithsecilit në historinë e kohës.
A ju lënë angazhimet e përditshme t’i kushtoheni letërsisë si krijuese apo përkthyese? Kush janë autorët tuaj të preferuar?
Autorët e mi të preferuar janë përgjithësisht zotërinjtë (e vdekur) klasikë që kanë shkruar në gjuhën gjermane si Platoni, Kafka, Kleist, Rilke, Hesse, Musil, Nietzsche, Broch, E.T.A Hoffmann, Hölderlin, dhe që më frymëzojnë në krijimet e mia personale. Një pjesë të tyre edhe i kam përkthyer. Por edhe autorë më bashkëkohorë si Thomas Bernhard, Daniel Kehlmann, Alice Munro, Christoph Ransmayr, Youval N. Harari, Daniel Kahneman, Hannah Arendt etj., të cilët më japin shpresë se njerëzimi në çdo epokë prodhon mendje të ndritura vizionare duke na treguar se nuk ka humbur as nuhatja dhe as shija e mirë e artit të rrëfimit.
Cili do të ishte libri që do të donit ta përkthenit nëse do të kishit më shumë kohë në dispozicion?
Dikur kam përkthyer më shumë, por tani ky aktivitet është përqendruar më së shumti gjatë pushimeve të verës dhe të dimrit. Të fundit ishin dy drama të autorëve austriakë Arthur Schnitzler dhe Werner Schwab. Por libri që do të doja ta përfundoja së përkthyeri një ditë është “Der Mann ohne Eigenschaften” (Burri pa cilësi), një vepër monumentale mbi 1 500 faqe që ka mbetur në fragment nga shkrimtari Robert Musil. Shtëpia botuese që e porositi përkthimin 5 vite të shkuara e la në mes të rrugës, kështu që nuk dihet si do shkojë fati i tij. Shqipëria është vendi i vetëm europian ku kjo vepër akoma nuk është botuar. Ua kam propozuar disa shtëpive botuese, por interesi për letërsi klasike të fillimshekullit 20-të nuk është i madh, edhe pse Musil ka qenë bashkëkohës me Joyce dhe mbahet ndër shkrimtarët më të rëndësishëm dhe me ndikim në historinë e letërsisë së shekullit të kaluar.
Cilat janë zakonet tuaja të leximit? Cilën kohë të ditës zgjidhni për t’u zhytur në lexim? Si janë të ndarë në bibliotekën tuaj librat fiction nga ato studimore, apo të një karakteri më sociologjik e filozofik? Kush e zë vendin më të madh?
Zakonet e leximit kanë ndryshuar me kalimin e moshës. Nëse dikur lexoja kryesisht letërsi, sot raporti është përmbysur. Më tërheqin më tepër libra historikë, biografitë e personaliteteve politike, por edhe studime në fushat e religjionit, filozofisë dhe natyrisht medias, si në letër, ashtu edhe në format e-book apo audio. Kurse në letërsi jam bërë shumë konservatore, në kuptimin që nuk eksperimentoj me autorë të panjohur, nëse nuk kam rekomandime nga miq profesionistë, ose kureshtje të nxitur nga recensione apo kritikë letrarë që i respektoj. Lexoj më shumë në gjuhë të huaj dhe më pak në shqip, edhe pse e detyroj veten disa herë në muaj të futem në librari dhe të shfletoj për një kohë të gjatë të gjithë titujt e rinj që prezantohen, për të parë gjuhën, formimin dhe qasjen e autorëve. Ne si vend i vogël që jemi, prodhojmë shumë, por cilësia çalon. Sidomos kur jeton mes dy kulturave të ndryshme, nga cilësia e produktit kulturor të bie në sy megalomania dhe guximi i tepruar për të shkruar mbi gjithçka “me pasion”, por pa u thelluar; një letërsi me sytë e kthyer nga vetja, si terapi për shkrimtarin dhe jo si një produkt në shërbim të lexuesit. Vihet re një ndryshim këto kohët e fundit nga autorë të rinj, për një lloj letërsie të bazuar te hulumtimi në arkiva dhe trajtimi i ngjarjeve që shkojnë përtej përvojës personale të autorit, por është herët për të nxjerrë konkluzione.
Dhe pyetja e fundit, ku e shihni veten pas 4-5 vjetësh? Cilat janë planet tuaja?
Nuk di të them me saktësi se çfarë ka planifikuar e ardhmja për mua. Por nga ana ime, gjithë puna që unë bëj, në të gjitha nivelet dhe, me njerëzit që më rrethojnë, i shërben së ardhmes. Planet e mia janë të jetoj jetën, të gëzoj familjen, të shkruaj dhe të bëj më të mirën për brezat e rinj dhe për Shqipërinë.
Marre nga Madame Mapo
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
