Ai do të mbahet mend gjatë për shprehjen bombë “Kemi edhe 6 ditë bukë”. Nuk mund të mos krijonte panik kjo thënie, kur dilte nga goja e kryeministrit të vendit. Dhe që u përdor jo pak politikisht nga Partia Demokratike. Ish-kryeministri, Ylli Bufi, tregon në librin “Pesha e pushtetit” si drejtoi Qeverinë e Stabilitetit në vitin e vështirë 1991. Si u ndërmorën reformat e para, marrëveshjet dhe bashkëpunimi me PD-në.
Reforma fillon në ekonomi që me krijimin e strukturave të nevojshme nga Qeveria e Stabilitetit për shpërndarjen e ndihmave në 1991.
Ylli Bufi: Stabilizimi nuk mund të bëhej mbi strukturat e vjetra, duhet të fillonte ngritja e strukturave të reja. Por ato duheshin ngritur me ligje dhe ajo që unë e vlerësoj shumë dhe i kthehem edhe mbas kaq vitesh është sesi ne u importuam në çështjen e reformës. Do të të them vetëm një gjë- ja do vinin ndihmat ushqimore, po ku do vinin? Si do shpërndaheshin? Rrjeti i tregtisë ishte tërësisht i shkatërruar. Ndërmarrje shtetërore s’kishte. Duhet të ktheheshin në private, po si bëhej që të ktheheshin kaq shpejt në private? Atëherë ne nxorëm në mënyrë të shpejtuar një ligj që është i diskutueshëm, disa thonë edhe i gabuar, pse jo, të privatizimit të dyqaneve në mënyrë që t’i merrnin shitësit dhe të fillonin të shisnin, të shpërndanin në të gjitha mënyrat. Ndihmat i merrnin ndërmarrjet tregtare, rezerva e shtetit që si rrjet shpërndarjeje kishte dyqanet, s’kishte gjë tjetër. Nuk ekzistonin strukturat që janë krijuar sot për rastet e emergjencave. Njerëzit s’kishin paga. Shteti s’kishte buxhet në vitin 1991, ishte pa buxhet. Kjo na detyroi të futemi në çështjen e reformës, për të ngritur strukturat e ekonomisë së tregut. Nuk mund të fillonim të stabilizonim disa gjëra në strukturat e shtetit të vjetër. Pra u detyruam të paraqesim në Parlament një program të reformës ekonomike dhe një paketë ligjesh. Ligji bazë, që ekziston edhe sot mbi ekonominë e tregut, iniciativën e lirë dhe pronën private, është ligji që kemi propozuar ne si qeveri në vitin 1991. Ai ligj gjithnjë amendohet, pasurohet, por vazhdon të jetë edhe sot në fuqi dhe është ligj bazë i gjithë reformave që ndodhën më pas me PS-në apo me PD-në. Ligji i 1991-shit që i lejonte gjithkujt të hapte një dyqan, të shiste, të blinte, të kishte aktivitet tregtar. Elementet e para të ekonomisë së tregut filluan të kristalizoheshin aty. Filluam edhe me ligjin e privatizimit të banesave, por nuk e zbatuam ne, u përfundua më pas. Pra, anuluam të gjitha ligjet e sistemit të vjetër ekonomik. Sot nuk ka më nevojë të bëj vlerësime superlative për atë periudhë, por kur e mendoj, në fakt habitem me atë volum pune që atëherë është bërë pa asnjë ekspert ndërkombëtar. Sot, për çdo vendim, ka ekspertë, ka konkurrime… atëherë s’kishim asnjë ekspert për asgjë. Natyrisht, po t’i shikosh sot shumë gjëra mund të ishin bërë më mirë. Por u bë një volum i madh legjislativ për të hedhur elementet e para të shtetit që do të vinte. U bë nga nevoja se duhej administruar shteti dhe jo nga idealizmi, sepse ishim koshientë që nuk do arrinim realisht ta stabilizojmë vendin.
Ligji i përdorimit të tokës, propozimet e para të Partisë Socialiste dhe doktrina e Partisë Demokratike mbi dhënien në pronësi të fshatarëve.
Ylli Bufi: Në vitin 1991, 60% e popullsisë dhe më shumë se gjysma e ekonomisë ishte në fshat. Ndërkohë, gjithë kooperativat u shkatërruan, u plaçkitën. Element i rëndësishëm i ekonomisë së tregut ishte pra privatizimi i tokës bujqësore. Ne si qeveri vendosëm që tokën bujqësore, t’ua jepnim në përdorim anëtarëve të kooperativave. Është një gjë esenciale, e më vjen mirë që ndodhi ashtu, sepse me vonë pati pasoja të mëdha. Kur kaloi në Parlament, Partia Demokratike e kundërshtoi, Saliu (Berisha) vetë tmerrësisht. Ata në atë kohë kishin idenë që për të marrë pushtetin politik, duhet të marrim pushtetin ekonomik dhe pushtetin ekonomik e kanë komunistët. Kooperativat bujqësore duhet t’i shkatërrojmë me çdo kusht dhe pronat t’ua japim në pronë private fshatarëve. Saliu personalisht ka milituar për këtë edhe e ka pranuar se janë në arkivat e Parlamentit. Gramoz Pashko punoi goxha fortë për ligjin e iniciativës së lirë dhe ligjin e tokave. Ai vetë ishte dakord me propozimin e Qeverisë së Stabilitetit që të jepej toka në përdorim. Por ishte e pamundur, sepse PD-ja nuk e pranonte dhe reforma duhej të ishte konsensuale. Nga ana e PS-së ka qenë zv.ministër Zydi Pepa, që e njihte mjaft mirë bujqësinë. Ai këmbëngulte se duke qenë qeveri e përkohshme, ne nuk mund të fillonim të shpërndanim tokë bujqësore, sepse nuk do ta bënim dot dhe do të krijonim konfuzion. Ne këtë ide shkuam në Parlament. Atje pastaj Partia Demokratike rezistoi. Mbaj mend që më në fund u bë një kompromis siç bëhet në Parlament tek kafeneja dhe u kalua nga përdorimi në pronësi, me ligjin 7501 që është edhe sot aq i diskutueshëm. Toka iu dha në pronësi anëtarëve të kooperativave bujqësore. Ligji u pasua pastaj me gabime të tjera në kohën e qeverisjes së PD-së. Sepse pas kësaj që po e quaj fillimi i mbrapshtë, mbrapshtia më e madhe ishte që gjithë tokat e ndërmarrjeve bujqësore iu falën qytetarëve, atyre që punonin në NB-të, që ishin kryesisht punëtorët e periferive të qyteteve.
Fundi i vitit 1991: Pushteti lokal ndahet ndërmjet partive me metoda krejtësisht origjinale, por që dukeshin gati normale në atë kohë të çuditshme, në vitin e parë të ekzistencës së Parlamentit pluralist.
Ylli Bufi: Ka ngelur ende disi e paqartë që marrëveshja politike dha Qeverinë e përkohshme të Stabilitetit, por ama pushteti vendor ishte krejtësisht i Partisë së Punës. Ndaj, Qeveria e Stabilitetit bëri një marrëveshje tjetër shumë të rëndësishme me të gjitha partitë. Ne vendosëm ta ndajmë përkohësisht pushtetin vendor, përsëri në bazë të një marrëveshjeje politike. Për shembull, Tiranën, Elbasanin, Fierin ia dhamë PS-së që përcaktoi përfaqësuesit e vet, gjithnjë të përkohshëm deri në zgjedhje. Vlorën, Shkodrën e mori PD-ja. Unë u konsultova me kryetarët e partive, bëra një projekt dhe pastaj kjo ndarje u bë nga qeveria. Një zgjidhje që po ta shikosh sot nga ana e kushtetueshmërisë është vërtetë shumë e diskutueshme, bile nga disa atëherë u gjykua si shkelje e kushtetutës. Por ama kjo tregon hapjen që bëri realisht PS-ja, tolerancën e saj. Partia Socialiste mund edhe të thoshte: Doni zgjedhje, dakord shkojmë në zgjedhje.
Por të shkosh në zgjedhje me pushtetin tënd vendor, është avantazh i madh. Ishte tolerancë e madhe, por në ishim shumë të qartë për atë që duhej bërë për të lejuar një kalim të butë të pushtetit. Sigurisht për këtë pati shumë reagime nga PS-ja, nga militantët, nga shumë deputetë: Pse e lëshoni? Ç’është kjo?!
Në atë kohë nuk mendohej mandati lokal për interesa konkrete, por ata duheshin zgjedhur nga populli. Askush nuk donte të linte mandatin. Natyrisht, naivë nuk kishte as atëherë, se kuptohej që për në zgjedhjet e ardhshme parlamentare duhet të kishim pushtetin vendor për të fituar. Megjithatë, PS-ja e lëshoi pjesërisht, tregoi shumë hapje. Ky ishte një moment shumë i rëndësishëm, sepse krijoi mundësi që PD-ja të mos e ndiente më veten si të goditur nga diktatura, por një parti si gjithë forcat politike. Natyrisht, prapë sistemi ishte larg të qenurit perfekt, por ishte një hap shumë i rëndësishëm. Partia Demokratike pastaj erdhi në pushtet me idenë: “Unë do t’ju bëj atë që më ka bërë Partia e Punës, nuk e lëshoj më pushtetin, jam e përjetshme”. Kishte disa arsye që duhet t’i njohim, por jo t’i pranojmë, sidoqoftë. Mbas diktaturës së egër ishte e pritshme. Një pjesë kishin akoma mllefin që vazhdon edhe sot “Këta na kanë futur në burgje, këta na kanë pirë gjakun”. Pavarësisht se PP-ja u shndërrua në PS, debati mbetej midis ish-komunistëve dhe demokratëve. Ka të bëjë shumë edhe se si e frymëzon lideri politikën. Edhe kjo ka analizën e vet që lidhet me karakterin, por edhe me presionet, me njerëzit që ishin atëherë në opozitë.
Bashkëpunimi i mirë mes ministrave të palëve të ndryshme ishte baza e Qeverisë së Stabilitetit, por mund të kthehej në shqetësim për partitë e tyre respektive…
Ylli Bufi: Ministrat nuk shikonin thjesht interesin e partisë, vërtetë konsultoheshin me partitë, por kishin gjykimin e vet të fuqishëm. Unë vërtet edhe sot në radhë të parë i vlerësoj, i mbaj mend si profesionistë të mirë edhe si patriotë. Edhe ministrat e PD-së, Gramoz Pashko, Genc Ruli, Emin Mysliu apo Agim Mero ishin njerëz me autoritet, me peshë, nuk ishin lepe peqe ndaj çdo gjëje që thoshte partia ose Saliu vetë. Në mbledhjet e qeverisë mbronin pozicionet e PD-së, por sillnin në shumë raste argumentet e tyre profesionale. Kjo ishte një gjë shumë pozitive, ndihmonte mjaft. Është për t’u përmendur se Saliu kishte një lloj druajtjeje nga këta njerëz, se çfarë mund të bënin. Ishte gjithashtu një shqetësim edhe në qarqet e tjera, që të mos formohet një qeveri që del mbi partitë. Bile ne e kishim të ndaluar të krijonim një forcë politike. Kjo ndodh shpesh edhe në vende të tjera, në raste të tilla një pikë e marrëveshjes është që qeveria ndalohet të krijojë forcë politike. Për arsye se po të bënim një forcë politike, kjo sjell ristrukturim të gjithë spektrit politik. Pastaj, duke qenë se qeveria është në pushtet, po të kthehet në forcë politike mund të marrë pushtetin politik. Kishte një lloj meraku pra, që qeveria të mbështetej, por këta njerëz që janë në qeveri të varen nga partitë, nuk duhet të jenë të pavarur. Ndërkaq, në një moment ne arritëm të gjithë të shihnim që sidoqoftë s’qenkemi dhe kaq të ndryshëm, paskemi shumë gjëra të përbashkëta. Në sistemin partiak shqiptar, forcat politike janë shumë të afërta, nuk kanë diferenca të mëdha në programet e tyre. Kur shkoja të shpjegoja në Parlament vendimet e qeverisë në grupin e PS-së, apo të PD-së, nuk ndodhte të më thoshin: “Ore prit se ne kemi këtë program politik dhe bie ndesh me të”. Kjo afërsi politike normalisht duhet të kishte lehtësuar bashkëpunimin midis forcave politike, ndërsa tek ne, ndoshta edhe për shkak edhe të liderëve, ka bërë të kundërtën.
Kontaktet e para me organizmat ndërkombëtare dhe roli i tyre në rënien e Qeverisë së Stabilitetit.
Ylli Bufi: Muri izolues i këtij vendi ra pikërisht sapo u bë Qeveria e Stabilitetit. Më parë muri nuk kishte rënë edhe mbasi u bënë zgjedhjet e para pluraliste, sepse Shqipëria nuk qe pranuar akoma në asnjë institucion ndërkombëtar. Sapo u bë zgjidhja politike, nuk qe meritë e qeverisë, por e zgjidhjes politike, menjëherë Shqipëria u bë anëtare e BB-së, e FMN-së, e BERZH-it, e gjithë strukturave ndërkombëtare. Menjëherë filluan të vijnë gjithë ministrat e jashtëm, francezi, gjermani, italiani, që në dy javët e para të Qeverisë së Stabilitetit. Pra të gjithë na njohën si vend që po aspironte të hynte në demokraci dhe në ekonominë e tregut. Ministrat e jashtëm vinin për një gjest politik, për të përshëndetur zgjidhjen politike, për të mbështetur qeverinë, iniciativën e lirë, pronën private, për të filluar ndihmat. Ky ishte fjalori politik. Por ka një episod interesant në fund fare të asaj periudhe. Unë bëra një vizitë në Amerikë, gjatë së cilës bisedova me gjithë kanalet. Kjo vizitë s’kishte ndonjë mbështetje të fortë politike, por unë e bëra sepse doja të kuptoja se si do vinin gjërat në Shqipëri. Mbasi mbarova gjithë vizitat, kur po largohesha në aeroport, Departamenti Amerikan i Shtetit më solli një studim, një parashikim të parë se si do të ndodhte në Shqipëri, si ishin pikët e liderëve në prag të zgjedhjeve parlamentare. Kishin krahasuar fillimin e vitit 1991 kur ra sistemi dhe Sali Berisha kishte shumë pikë, edhe Fatosi (Nano) edhe Ramizi (Alia). Tani, në fund të vitit 1992 kishte ndryshuar në mënyrë të çuditshme. Në krye isha unë dhe zv.kryeministri Gramoz Pashko, pra dy përfaqësues partish, por që ishin në qeveri, pastaj vinin të tjerët. Njerëzit nuk mund të thuhet se ishin të kënaqur, kishte shumë probleme, por Qeveria e Stabilitetit jepte njëfarë shprese. Se mirë sistemi i vjetër paska qenë tmerr, por erdhën këta të tjerët e po shkatërrojnë vendin. Atëherë shyqyr që erdhi kjo qeveri, që po marrim frymë, po ushqehemi, në këtë kuptim ishin të kënaqur. Pra ishin rritur shumë sondazhet. Ndërkohë, mesazhi që Departamenti i Shtetit Amerikan më dha me këtë studim ishte që kjo qeveri duhet të ikte. Sepse duheshin përgatitur zgjedhjet e ardhshme ku duhet të fitonte opozita. Edhe kanceleritë e huaja këtë donin, të vinte opozita që si të thuash reformat të ishin të besueshme, sepse nuk mund ta qeveriste përsëri Partia e Punës këtë vend. Megjithëse PPSH-ja ishte reformuar, kishin ardhur të moderuarit, ikën të vjetrit e Byrosë Politike, por sidoqoftë duhej bërë cikli i plotë, rotacioni i plotë i pushtetit. Unë isha në fund të nëntorit në Amerikë. Sapo i ktheva këtu u larguan nga qeveria ministrat e Partisë Republikane. Ishte natyrisht diçka e konsultuara me Partinë Demokratike. U bë ajo mbledhja e famshme e qeverisë deri natën vonë, ku mbahen mend ato fjalët e mia “Kemi 6 ditë bukë”. U bë një debat i fortë atje, ku veçanërisht Sali Berisha dhe Sabri Godo ishin të palëkundur, donin që të prishej qeveria, pavarësisht nga presionet që bënë të tjerët.
PD-ja në opozitë bashkëpunon për njëfarë kohe në Qeverinë e Stabilitetit, por më pas kërkon të përshpejtojë zgjedhjet parlamentare.
Ylli Bufi: Partitë qëndronin larg Qeverisë së Stabilitetit, sidomos PS-ja. PD-ja fillimisht ishte më e afruar, jo se dinte çfarë donte të bënte, por sepse i duhej të fitonte përvojën e nevojshme për të qeverisur nesër, për të depërtuar në strukturën e shtetit. Në fillim PD-ja e ndiente veten gati-gati si ilegale, e frikësuar nga sistemi i mëparshëm komunist. Pasi u fut në Parlament dhe pastaj në qeveri, ishte më tepër e interesuar për të kuptuar strukturat shtetërore, sesa realisht e preokupuar për të mirëqeverisur vendin. Ne si qeveri ndienim një përgjegjësi të plotë për të drejtuar dhe qeverisur. Qeveria ishte e plotfuqishme, votat i kishte në Parlament ose do të qeveriste, ose do të shkonte në zgjedhje. Opozita nuk na atakonte, sepse ishte pjesë e qeverisë, por natyrisht nuk kishte preokupacionin e qeverisjes së vendit, por preokupacionin e përgatitjeve të ardhshme parlamentare. Në nëntor-dhjetor të vitit 1991, opozita donte të kalonin në zgjedhje, këmbëngulte që na duhej një qeveri teknike, sepse qeveria ka ngarkesë. Konkretisht arsyet që ngrinte ishin rendi i dobët, probleme me ndihmat etj., por thelbi ishte që donte të përshpejtonte zgjedhjet. Instabiliteti kishte filluar të rritej që në fund të nëntorit 1991. Trazirat që ndodhën në fund të qeverisjes së Nanos ishin fashitur për një kohë të gjatë… në fakt vetëm disa muaj, por dukej kohë e gjatë në atë periudhë. Kur nuk ndodhte gjë për një javë, sesi dukej. Në fund të nëntorit 1991 filluan trazirat e Veriut, që pastaj Saliu i lidhi me fjalët e mia “Na mbetën edhe 6 ditë bukë”. U bënë djegie, veçanërisht këtej nga Mamurrasi, Laçi që ka qenë zona më e përdorur nga PD-ja për manifestime kundra policisë. Ishin thjesht manifestime destabilizuese. Fjalët e mia u përdorën si justifikim për t’u futur panikun njerëzve për të destabilizuar vendin. Në të vërtetë unë atëherë isha shumë i shqetësuar dhe mblodha me kujdes të dhënat, u bë një komision parlamentar. Po ta shikosh me kujdes, djegiet e prishjet kishin filluar që në nëntor, jo në 6 dhjetor.
Ylli Bufi takon rregullisht Presidentin Alia, ndonëse ai nuk ndërhyn në qeverisje. Qeveria e Stabilitetit përqendron gjithë pushtetet.
Ylli Bufi: Ramiz Alinë e takoja vazhdimisht, ishte gjithmonë korrekt. Asnjëherë nuk kam ndierë atë merakun që kishim në fillim, që meqenëse Alia ka qenë kryetar i PPSH-së, i fuqishëm, mbase do të ketë ndikim mbi këtë kryeministër, djalë të ri. Ai ishte më tepër vëzhgues i vendimeve të qeverisë, por në asnjë rast nuk ka penguar asnjë lloj dekretimi, nuk kemi pasur asnjë lloj përplasjeje. Ndarjet e kompetencave midis Presidentit dhe qeverisë ishin të qarta, sepse vazhdonte kuadri ligjor i mëparshëm, u bënë edhe dispozitat kryesore kushtetuese. Veç meje Alia thërriste edhe ministra të veçantë, sepse atëherë qeveria i raportonte Presidentit për situatën dhe ai nuk ishte kaq honorifik sa tani, kishte më shumë kompetenca. Alia nuk ishte asnjëherë bllokues, nuk donte ta kishte ai timonin, pushtetin. Sikur mendonte: Shyqyr që në këtë qeveri janë bashkë PS-ja dhe PD-ja, e mori pushtetin, le ta mbajë. Kjo na e rriti më shumë peshën, sepse është ndryshe kur ke një Parlament të përgjegjshëm, një President që mban peshë, qeveria mund të ndihet më e lehtësuar. Ndërsa ne kishim peshën e të tre institucioneve. Pa asnjë kundërpushtet, pa pesha-kundërpesha, s’kishte gjë fare. I gjithë pushteti ishte aty, por edhe e gjithë pesha ishte aty. Dhe u përballua për dy arsye. E para se kishte marrëveshje shumë të mirë. E dyta sepse ministrat ishin profesionistë shumë të zotë dhe dinin që presionet e partive t’i moderonin në njëfarë mënyre kur i sillnin në qeveri. Ishin njerëz me autoritet dhe indipendencë.
MILENA HARITO
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
