Anila Dedaj/ Guri Pani, arkitekt-restaurator, me më shumë se 35 vite punë pranë Institutit të Monumenteve të Kulturës, ku është marrë me studimin dhe mbrojtjen e vlerave kulturore, thotë se shembja e objekteve të trashëgimisë ka ndodhur edhe gjatë diktaturës. Ai sjell në vëmendje rastin e kishës së Vaut të Dejës, për të bërë diferencën sa i përket qëndrimit të organeve kompetente.
“Asokohe, institucionet e kulturës nuk u bënë palë me pushtetin lokal, përkundrazi e denoncuan atë”, shton më tej specialisti për “Panoramën”.
Pani sjell në vëmendje iniciativën e të ashtuquajturit “baba” të trashëgimisë kulturore, Gani Strazimirit, për të denoncuar në ’67-ën kryetarin e Bashkisë së Shkodrës, në një kohë që rreziqet ishin më të mëdha dhe ligjet më të vakëta.
“Është për të qeshur po të krahasojmë ligjin që ekzistonte në atë kohë, vetëm me 17 nene, ndërsa ligji i ri, i miratuar para 2 vjetësh, ka 147 nene dhe rreth 150 faqe. Pra, ligji duhet respektuar, jo vetëm të qëndrojë në letër”, thotë ai.
Sa i përket vorbullës së moszbatimit të ligjeve dhe zbehjes së funksionit të IMK-së, Pani sjell në vëmendje rolin e Edi Ramës, ministër Kulture në ’98-ën. Ndërsa sot, për Teatrin, peshën kryesore, sipas tij, e ka drejtoresha e IMK-së, ndaj së cilës duhet të nisin hetimet.
“Pastaj duhet vazhduar me kryetarin e Bashkisë, që ka shkelur me dashje ose pa dashje të gjitha kompetencat e tij”, thotë arkitekti.
Zoti Pani, prej 17 majit kemi një kryeqytet pa Teatër Kombëtar. Si e keni perceptuar/përjetuar shembjen e dy teatrove si arkitekt-restaurator, që për dekada ka kontribuar për mbrojtjen e vlerave të trashëgimisë, por edhe si qytetar?
Si qytetar e kam përjetuar si një ngjarje tragjike. Këto kanë ndodhur edhe më parë, kam parasysh shembjen e Kishës së Vaut të Dejës, në vitin 1967, por institucionet e kulturës nuk u bënë palë me pushtetin lokal, përkundrazi e denoncuan atë. Për mua është e pakonceptueshme fakti që shteti po mundohet të argumentojë shkatërrimin e pasurive kulturore, pjesë të historisë së saj. Është tragjike, sepse në një kohë kur në vendin tonë po shkatërrohen banesa historike, objekte të kultit paleokristian, kala dhe rrënoja antike, shteti ose bën sehir, ose është pjesë e kësaj vale shkatërruese. E them këtë sepse këto ditë pashë edhe një foto ajrore të punimeve që kanë filluar pranë xhamisë dhe Kullës së Sahatit. Më besoni, e gjitha kjo ishte e paimagjinueshme dhe e pakonceptueshme për mua.
Periudha që unë kam punuar, për rreth 35 vjet të jetës sime si arkitekt-restaurator në Institutin e Monumenteve të Kulturës, ka qenë e lidhur ngushtë me studimin dhe mbrojtjen e vlerave kulturore. Jo çdo njeri ka perceptime të njëjta me mua, sepse është e kuptueshme se ajo lidhet me angazhimet që ka çdo qytet në jetën e përditshme, që e lidhin atë më shumë me ekonominë, politikën, artin apo shkencat e ndryshme. Por një gjë nuk duhet të harrojmë, se ndërgjegjja jonë shoqërore duhet të jetë e njëjtë kur bëhet fjalë për ruajtjen e vlerave të traditës. Graene Shankland, arkitekt anglez, thoshte: Një qytet pa banesa të vjetra është si një njeri pa kujtesë. I përmenda gjithë këto, sepse nuk dua të bëj me faj apo të gjykoj ata që mendojnë ndryshe nga unë, por dua të theksoj se Monumentet e Kulturës janë objekte të historisë sonë të gdhendura në gurë, kolona ose në themelet e rrënojave, që ne trashëgojmë prej shekujsh.
Objekti i Teatrit Kombëtar, duke qenë në zonën historike të aksit qendror të qendrës së Tiranës, bënte pjesë në zgjidhjen arkitektonike/urbanistike të qytetit. Teatri i transmetonte brezit tonë një emocion të veçantë të një epoke të caktuar. Ai kompleks, i kompozuar me godina të veçanta, por të lidhura në mënyrë harmonike me njëra-tjetrën, ishte bërthama e parë kulturore dhe artistike, e ndërtuar në kryeqytetin e sapoformuar. Aty, në godinën në krah të kinoteatrit “Savoja” u hodhën dhe hapat e para të Qendrës Shkencore për Historinë, Artin dhe Kulturën, që mbas viteve ’48 krijuan Institutin e Historisë, Etnografisë, Arkeologjisë dhe Akademinë e Shkencave.
Pra, institucionet e mbrojtjes së vlerave historike dhe të kulturës duhet të kishin bërë një punë më të madhe sensibilizuese për të parandaluar shkatërrimin e tij.
Me aq sa ju jeni në dijeni, a ishte e mundur që dy godinat, ajo e Teatrit Kombëtar dhe atij Eksperimental “Kujtim Spahivogli”, të restauroheshin?
Pa dyshim që ato dy objekte ose kompleksi në tërësi mund të restaurohej. Raste të tilla të ndërhyrjeve në strukturë njihen shumë mirë në Institutin e Monumenteve, madje specialistët e Institutit kanë kryer punë edhe më të vështira se kjo që paraqitej në strukturën e Teatrit.
Restaurimi do të ishte shumë më i lehtë po të ishte bërë me kohë. Më kujtohet një intervistë që ka dhënë drejtoresha e Institutit të Monumenteve, në vitin 2005 mos gabohem, ku ajo thekson se, “specialistët e Institutit kanë inspektuar strukturën konstruktive të Teatrit dhe ajo është në gjendje të mirë”. Gjithashtu, kujtoj se një projekt për të restauruar teatrin nga ing. Fatos Pashko rezultoi i mundshëm dhe u bë edhe preventivi i punimeve (1998), që zinte në atë kohë rreth 1 milion dollarë.
Gjithashtu, po të ishte bërë restaurimi në atë kohë që ne po diskutojmë, duke qenë se të gjitha elementet origjinale të ndërtimit ekzistonin, do të ishte më e lehtë për specialistët restauratorë të studionin dhe të gjenin metodat dhe mënyrën më efikase për të kryer restaurimin. Kuptohet që restaurimi është një punë shkencore, që bëhet me studime të vazhdueshme, që lidhet edhe me problemet që mund të dilnin gjatë heqjes së shtresave. Por kjo zgjidhet me diskutime të vazhdueshme dhe me ndryshime në projekt, që miratohet nga Këshilli Shkencor i Institutit, deri në projektin përfundimtar.
Dua të theksoj se është Instituti i Monumenteve i ngarkuar me ligj, që bën ekspertizën në një monument kulture. Është pikërisht ky institucion, që është ngarkuar për mbrojtjen e vlerave të kulturës, dhe që për to përgjigjet para ligjit. Unë mendoj se analiza dhe konkluzioni që dhanë ekspertët e ardhur nga një institucion tjetër ku nxorën strukturën e teatrit në rrezik shembjeje, ishte jo i vërtetë dhe i përgatitur për qëllime të caktuara.
Dini raste kur janë restauruar objekte po kaq problematike apo edhe më shumë të dëmtuara?
Në botë ka plot raste të tilla, ku ndërhyrjet kanë qenë të suksesshme. Mund të përmend dhe objekte që janë ngritur nga rrënojat, siç është shembulli i Varshavës, e cila u rindërtua mbas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore.
Në këtë fazë që rrënimi i kompleksit teatror kombëtar është fakt i kryer, janë të shumtë specialistët që kërkojnë rindërtimin e tij. A e mendoni njësoj? Dhe nëse po, çfarë do t’i risillte Tiranës ringritja e godinave që u shembën?
Rindërtimi i Teatrit është i mundshëm, edhe për faktin se ekziston një material i gjerë, që përfshin jo vetëm projektin origjinal, por edhe të gjitha ndërhyrjet e kryera në kohë. Ndërtimet e kryera në faza të ndryshme në njëfarë mase kanë ndihmuar ose kanë krijuar probleme, jo vetëm në strukturë, por edhe probleme që lidhen me lagështinë, ajrimin, ngrohjen apo sistemin hidraulik. Janë të gjitha elementet e strukturës, eksterierit dhe të interierit, si dhe instalimeve, p.sh. mënyra si ishte zgjidhur sjellja e ajrit të ngrohtë dhe të ftohtë në sallën e shfaqjes. Ajo ishte realizuar shumë mirë, nëpërmjet disa hapjeve të lëna në kolonat anësore, që nuk shqetësonin aspak spektatorët. Ajri i ngrohtë kalonte gjithashtu edhe nën dysheme. Ndërhyrjet e mëvonshme për ngrohjen kishin krijuar probleme për qarkullimin e lirë të spektatorëve në rast zjarri, sepse ishin vendosur pa kriter në korridoret e kalimit.
Sa i përket ringritjes, mendoj se ky proces duhet të kalojë përmes një diskutimi të gjerë qytetar në mënyrë që të mos deformohen faktet. Po ashtu, grupi i arkitektëve dhe restauratorëve duhet të paraqesin projektin përfundimtar të miratuar jo vetëm nga Instituti i Monumenteve, por edhe nga Këshilli Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore.
Unë mendoj se ngritja e godinës së shembur të Teatrit, me të gjitha detajet arkitektonike të saj, do të sjellë përsëri atë imazh të prishur të atij sheshi, që lidhet në mënyrë organike me vlerat urbanistike dhe arkitektonike të aksit qendror të qendrës së Tiranës dhe qendrës historike. Është shkelje e Ligjit për Pasuritë Kulturore dhe Muzeale ngritja e një objekti të ri, me volum tri herë më të madh se ndërtimi i mëparshëm i Teatrit, që bie ndesh me siluetën e godinave që përbëjnë zonën historike.
Gjithashtu, Teatri është kthyer në një simbol të vullnetit të shoqërisë civile për të mbrojtur trashëgiminë e tyre dhe vlerat e paprekshme, që lidhen me historinë e kryeqytetit. Unë e shoh këtë si një moment, i cili duhet të ngrejë ndërgjegjen kombëtare për ruajtjen e vlerave të kulturës. Le të shërbejë Teatri si një nismë e re, e cila do të ndihmojë dhe institucionet e kulturës që të kryejnë më mirë funksionin e tyre dhe qëllimin përse ato janë ngritur.
Në rast se dakordësohet për rindërtimin e godinave që ishin, për të pasur jo thjesht një objekt muze, por teatër funksional, cili do të ishte propozimi juaj edhe për një qasje më moderne?
Rindërtimi i Teatrit, jo vetëm që është i mundshëm, por gjithashtu do të ulë tensionet e krijuara ose do të shfajësojë sadopak pushtetin lokal, i cili, me veprimet e nxituara dhe të paligjshme, cenoi rëndë ndërgjegjen qytetare.
Rindërtimi i Teatrit duhet të bëhet me një diskutim të gjerë me specialistë të fushave të ndryshme, duke përfshirë edhe artistë, të cilët mund të sugjerojnë dhe ndihmojnë për rivënien përsëri të Teatrit në shërbim të qytetarëve. Teatri fillestar, me gjithë lozhat, kishte një kapacitet rreth 600 spektatorë, që mendoj se është i mjaftueshëm për qytetin e Tiranës. Dhe kjo është plotësisht e mundshme, sepse ndërtimi i ri do të zgjidhë edhe shqetësimet që ata kishin për problemet e lagështirës apo sistemin e ngrohjes dhe ventilimit. Gjithashtu, edhe skena mund të sillet me kushtet që kërkon koha, pra, me një qasje më moderne.
Megjithatë, në qoftë se mendimet do anojnë më shumë për të krijuar një muze, ajo do të rriste shpenzimet sepse do të kërkohet të ngrihet një teatër tjetër, i cili do kërkojë fonde shtesë.
Zoti Pani, a e mbulon ligji për trashëgiminë kulturore Teatrin Kombëtar, dhe nëse po, referuar këtij ligji, si duhet të ishte trajtuar çështja?
Për sa i përket mbulimit ligjor të Teatrit Kombëtar, dua të përmend se ligji i fundit nr.27, miratuar më dt. 17 maj 2018 (pikërisht dy vjet më parë) në nenin nr 1, përcakton qëllimin:
“Qëllimi i këtij ligji është ruajtja, mbrojtja, vlerësimi dhe administrimi i trashëgimisë kulturore kombëtare, trashëgimisë kulturore muzeale, peizazhit, si kontribuues në ruajtjen e kujtesës kombëtare, përfaqësimit material dhe të dukshëm të identitetit kulturor, si shprehje e vlerave kulturore dhe nxitje e zhvillimit kulturor në vend, duke siguruar edhe parandalimin e trajtimit të paligjshëm të objekteve të Kulturës”
Neni 4, paragrafi 2 “Vlerat kulturore janë ‘pasuri publike’ dhe gëzojnë mbrojtje nga strukturat e qeverisjes qendrore dhe vendore në interesin më të mirë të qytetarëve të Republikës së Shqipërisë”.
Neni 5, paragrafi 2, “Ansambli historik urban” është një strukturë e dallueshme urbanistiko-arkitekturore, pjesë e trashëgimisë kulturore të paluajtshme, elemente të së cilës janë në lidhje të caktuara, të rëndësishme, hapësinore dhe estetike ndërmjet tyre dhe me mjedisin përreth”.
Paragrafi 8, “Dëmtimi” është tërësia e veprimeve, të qëllimta ose jo, në pasurinë kulturore, që cenojnë tërësinë ose elemente të veçanta të këtyre pasurive.
Paragrafi 25, “Kompleksi historik arkitektonik” është një tërësi ndërtimesh të periudhave të njëjta, por edhe të ndryshme historike, pjesë të trashëgimisë kulturore të paluajtshme, të cilat kanë një lidhje të ngushtë funksionale dhe kulturore ndërmjet tyre.
Më poshtë, neni 37 përcakton organet kolegjiale të trashëgimisë kulturore:
- a) – Këshilli Kombëtar i Trashëgimisë së Kulturës Materiale (KKTKM)
- b) – Këshilli Kombëtar i Trashëgimisë së Kulturës jomateriale (KKTKJ)
- c) –Këshilli Kombëtar i Menaxhimit të Pasurisë Kulturore (KKMPK)
- d) – Këshilli Kombëtar i Muzeve (KKM)
Siç e shikoni, ligji përcakton qartë se cilat janë pasuri publike, ruajtjen e lidhjeve hapësinore dhe estetike etj. Pra, çështja nuk duhej trajtuar nga njerëz pa kualifikimin dhe kompetencat e caktuara. Në ligj përcaktohet shumë qartë se kush ka të drejtë të vendosë për ndërhyrjen në monument. Dhe më keq akoma, ligji nuk përmend asgjëkund që një pasuri kulturore duhet shembur, por vetëm masat si duhet mbrojtur dhe nga kush duhet mbrojtur.
Në këtë mënyrë, Bashkia e Tiranës ka humbur legjitimitetin mbi këtë objekt dhe Ministria e Kulturës duhet të përgatisë dokumentacionin ligjor për të pezulluar kontratën që kaloi në pronësi të bashkisë këtë objekt.
Sa të përshtatshëm e shikoni konceptin e Bjarke Ingels për Teatër Kombëtar, në truallin ku ishte kompleksi prej më shumë se 8 dekadash, edhe për sa i përket raportit që do të krijonte me objektet e tjera përreth?
Në bazë të ligjit, projekti i arkitektit danez bie ndesh me volumet dhe estetikën e zonës historike në përgjithësi. Më lart kam shpjeguar se objekti i ri është jashtë çdo kriteri për t’u ndërtuar në qendrën historike.
Krahas Teatrit Kombëtar, së fundmi janë shembur edhe disa objekte të tjera historike, si Vila e Toptanëve apo ndërhyrjet që janë bëre pranë Kullës së Sahatit. Në perceptimin tuaj, me nisma të tilla a rrezikon që Tirana të humbasë lidhjet me të shkuarën? Për objektet që mbeten, si mund të shmanget kjo?
Mund të përmend vetëm një rast, që u bë evident vite më parë kur u ndërtua “Kulla Drini”. Ndërtimi i saj krijoi çedime në strukturën e Teatrit. Pra, ndërtimi i kullave mund të krijojë problem edhe në objektet e tjera të qendrës historike. Nga ana tjetër, ndërtimi i këtyre kullave ka prishur siluetën e qendrës historike, sepse ato janë lejuar të ndërtohen në shkelje të ligjit, duke mos respektuar distancat që përcaktohen rreth zonave historike.
Problemi i mbrojtjes së vlerave kulturore dhe historike të Tiranës nuk është hera e parë që preket nga specialistë të ndryshëm të kulturës. Unë nuk dua të përsëris ata, por vetëm të theksoj që shkelja e ligjit nga pushteti lokal krijon si pasojë një vazhdë të gjerë dëmesh të pakthyeshme për kulturën dhe historinë e qytetit. Prandaj theksova më lart që, ringritja e Teatrit Kombëtar duhet të shërbejë si nisje për luftën kundra korrupsionit në kulturë dhe më gjerë.
Si e shikoni rolin e Institutit të Monumenteve dhe të Ministrisë së Kulturës, në shkatërrimin që po u bëhet objekteve historike?
Me pak fjalë, dua të theksoj që fajin më të madh e ka Instituti i Monumenteve, sepse me ligj, drejtori i Institutit është konsulent i ministrit të Kulturës për problemin e monumenteve. Hapi i parë që duhet marrë është hapja e procedurave hetimore për drejtoreshën e Institutit të Monumenteve. Ajo ka detyrën të mbrojë me ligj pasurinë kulturore, pra, ajo nuk ka zbatuar ligjin dhe për këtë duhet të japë llogari. Pastaj duhet vazhduar me kryetarin e bashkisë, që ka shkelur me dashje ose pa dashje të gjitha kompetencat e tij. Po kështu, me radhë duhet të pyeten të gjithë kryetarët e bashkive ku janë bërë shkelje. Më kujtohet që në kohën kur ishte drejtor i Institutit të Monumenteve të Kulturës, z. Gani Strazimiri, ai i pari shkoi dhe procedoi kryetarin e Bashkisë në Shkodër, kur u shemb kisha e Vaut të Dejës. Është për të qeshur po të krahasojmë ligjin që ekzistonte në atë kohë, vetëm me 17 nene, ndërsa ligji i ri i miratuar para 2 vjetësh ka 147 nene dhe rreth 150 faqe. Pra, ligji duhet respektuar, jo vetëm të qëndrojë në letër për t’i treguar Europës se ne kemi ligje… Në këtë formë gënjejmë veten, qytetarët shqiptarë dhe për pasojë, dëmtohen pasuritë kulturore.
Çështja e Teatrit Kombëtar përbën një debat të mbartur në kohë. Është diskutuar shumë herë lidhur me fatin e asaj godine, përmendim këtu debatet e 1998-ës, ku po Kryeministri aktual kërkonte shembjen. Çfarë kujtoni prej tyre? Çfarë qëndrimi është mbajtur në Institutin e Monumenteve dhe nga ana e specialistëve?
Po ju përmend vetëm një rast dhe ju nxirrni konkluzionet vet. Kur Edi Rama ishte ministër i Kulturës, ai solli si drejtor të Institutit një arkitekt që nuk ishte restaurator, nuk kishte gradë shkencore dhe nuk kishte punuar kurrë me monumentet. Kjo u kundërshtua në atë kohë, sepse në legjislacionin e brendshëm të Institutit, drejtori i Institutit të Monumenteve duhet të ishte me gradë shkencore. Në këtë mënyrë, u dëmtua edhe puna e këshillave shkencorë që ekzistonin në atë kohë, deri sa ato u shuan fare. Pra, ju keni të drejtë kur thoni se kjo është një vazhdë e mbartur në kohë, prandaj duhet dëshirë e mirë për të ndrequr çfarë është bërë keq.
Zoti Pani, si mendoni se do të trajtohej një objekt mbi 80-vjeçar si Teatri Kombëtar në Amerikë, ku ju edhe jetoni?
Së pari, do të thosha se këtu në Amerikë nuk do guxonte njeri të bënte gjithfarë pehlivanllëqe, pasi unë kështu mund t’i quaj ato që po ndodhin aty te ju. Ndofta disa në Tiranë do më keqkuptojnë, ose edhe do më hedhin batuta për ato që shpreha më lart, por unë jam i ndërgjegjshëm dhe si unë gjithë shokët e mi, që e keqja luftohet vetëm duke e thënë hapur.
Do të jem i lumtur sikur edhe 10% të kem kontribuar për mbrojtjen e pasurive kulturore.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
