Po bëhet një shekull qysh atëherë. Shumë elemente të jetës zakonore shqiptare i ka fshirë koha tashmë, por ka të tjera që kanë mbetur si të ngrira.
Edhe sot përbëjnë kuriozitet për europianët, për të mos folur se çfarë e panjohure e madhe mund të ishte në fillimet e shek. XX për ta. Një vend tërësisht i panjohur në një kënd të veçuar të Europës, që udhëhiqej nga ligje mesjetare, ku njihej kanuni, gjakmarrja, martesat që në djep…
Shkrimtari dhe gazetari holandez, A. Den Doolaard (1901-1994), pseudonim i Cornelis Johannes George Spoelstra, udhëtoi nëpër Ballkan në vitet ’30. Do të shkelte malet e ashpra shqiptare, do të takonte njerëz po aq të ashpër që fshiheshin maleve nga xhandarmëria. Do të fiksonte në celuloid portrete malësorësh, veshjet e grave me xhubletat dhe zbukurimet e rënda.
Përmes fotografive të Den Doolaard vijnë edhe shitësit e limonadave, me një brez të lidhur në mes, ku mbanin gotat. Gjithçka ishte kaq ekzotike, saqë do ta nxiste holandezin që të shkruante edhe libra me subjekte shqiptare. Vetëm tetë fotografi kanë mbetur nga udhëtimi i Den Doolaard-it në Shqipëri, të cilat bëhen të njohur për publikun shqiptar nga albanologu Robert Elsie.
Sipas Elsie, prezantimi i këtij koleksioni modest u mundësua falë bashkëpunimi me znj. Gerda Mulder e Muzeut holandez të Fotografisë (Nederlands Fotomuseum) në Roterdam dhe znj. Branda Hedel-Spoelstra.
SHKRIMTARI
A.Den Doolaard ka lindur në Zwolle në Holandë. Bir i një predikuesi protestant, pasi kaloi disa vjet në Afrikën e Jugut, mbaroi shkollën në Hagë.
Aty gjeti një punë si llogaritar për një firmë nafte (1920- 1928), por prirja e tij ishte për të shkruar dhe për të shëtitur botën. Në vitin 1928 dha dorëheqjen nga puna dhe u nis për në Francë, dhe më vonë për në Ballkan. Financoi udhëtimet e tij me punë të ndryshme dhe me udhëpërshkrimet për gazeta holandeze, shpesh me fotografi. A. Den Doolaard ishte autor i më shumë se 50 librave, botuar mes viteve 1926 dhe 1982. Në Ballkan ai udhëtoi kryesisht në Jugosllavi dhe në Greqi.
UDHËTIMET NË SHQIPËRI
Në fillim të vitit 1932 u nis nga Selaniku për në Sarajevë, duke kaluar Shqipërinë. Nga Struga shkoi në Shkodër, kryesisht duke ecur në këmbë për dy javë. Prej andej vazhdoi për në Theth në malet e Dukagjinit.
Sipas Robert Elsiesë, Den Doolaard ishte shumë i interesuar për fenomenin e gjakmarrjes, për të cilin kishte mësuar nga një udhëtar gjerman. Prej udhëtimeve nëpër Shqipëri lindi edhe romani i tij “De herberg met het hoefijzer”, Amsterdam 1933 (“Bujtina me patkua”, Tiranë 2005), i cili rrëfen mbi vrasjet dhe gjakmarrjen në Veri të Shqipërisë.
Librin e shkroi në fillim të vitit 1933, kryesisht në Shkup dhe në Hanet e Mavrovës (Mavrovi Hanovi) në Maqedoninë Perëndimore, ku jetonte me gruan e tij franceze Daisy Roulôt. Ndër vepra të tjera të Den Doolaardit me frymëzim ballkanik janë: “Quatre mois chez les comitadjis”, Paris 1932 (“Katër muaj me komitët”); “Orient Express”, Amsterdam 1934 (“Orient Ekspres”), “Van vrijheid en dood”, Amsterdam 1935 (“Mbi lirinë dhe vdekjen”); “De bruiloft der zeven zigeuners”, Amsterdam 1939 (“Dasma e shtatë ciganëve”); “Het land achter Gods rug”, Amsterdam 1956 (“Vendi prapa kurrizit të Zotit”), dhe “Joegoslavië: kaleidoscopisch reisland”, Amsterdam 1956 (“Jugosllavi vend udhëtimi kaleidoskop”).
Den Doolaard paralajmëroi herët për rrezikun e fashizmit në Europë dhe u arratis në Angli gjatë Luftës së Dytë Botërore. Më vonë, u kthye në Jugosllavi, veçanërisht Maqedoni, e cila iu bë si vendlindja e dytë. Në maj të vitit 2006 në qytetin e Ohrit u ngrit një përmendore kushtuar atij. Vdiq në Hunderlo (Hoenderloo) pranë Arnhemit.
VRASJA E TË DASHURIT TË GRUAS
Një biografi në holandisht (Dronken van het leven), botuar kohët e fundit nga Hans Olink, ka zbuluar se më 1 mars 1933, gjatë kohës së hartimit të romanit shqiptar, “Bujtina me patkua”, shkrimtari holandez Den Doolaard vrau dashnorin e gruas, një oficer serb të këmbësorisë.
Vrasja rrëfehet haptas në romanin e mëvonshëm, “Samen is twee keer alleen”, Amsterdam 1976 (“Bashkë është dy herë vetëm”), por askush nuk kuptoi se romani mbështetej mbi një histori të vërtetë.
Nuk dihet nëse ka qenë atmosfera gjysmë mitike mes njerëzve të maleve, që nuk përfillnin ligjet e shtetit, por vetëm Kanunin, që kanë ndikuar në këtë veprim ekstrem të shkrimtarit, pikërisht teksa shkruante për gjakmarrjen.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
