Nuk ka komb pa art. Por krijimtaria e njohur e shqiptarëve për një kohë para demokracisë ishte nën stres të jashtëzakonshëm në situatën tonë politike.
Në një shoqëri të mbyllur, shprehja e lirë është e dyshimtë dhe vetështypëse. Por estetika, pjesë e identitetit njerëzor, përsiston dhe përshtatet. Në atë epokë, liria artistike varej nga qeveria me një tolerancë të dobët ose lejohej deri në njëfarë mase të nevojshme në skulpturën kombëtare dhe median vizuale të sponsorizuar nga regjimi. Ndërkohë, shumë art dhe kulturë, veçanërisht monumentet dhe ikona me rëndësi fetare të kahershme, u zhdukën.
Si duhet të mendojmë tani për efektet e asaj periudhe kufizimi dhe humbjeje në artin shqiptar? Dhe a e kuptojmë mënyrën se si u ringjallën artet? Eksplorimi i pyetjeve të tilla na çoi tek Agli Sefa, një artizan i shquar nga Tirana për ndërtim. Agli ka një lidhje të veçantë me këtë trashëgimi dhe me procesin e rishfaqjes së arteve në Shqipërinë demokratike. Këtu janë pikat kryesore të bisedës sonë, të pak modifikim.
Agli, faleminderit për kohën tuaj. Cilat do të thoshit se kanë qenë traditat kryesore të artit në Shqipëri?
Një nga zhanret më të vlerësuara kanë qenë monumentet. Pra, skulptura, baza për këtë, është shumë e rëndësishme.
Pse ekziston kjo preferencë?
Skulptura mund të manifestojë mënyrën se si e shohim veten. Monumentet në Shqipëri kanë qenë referencë për ne si popull, e heronjve dhe luftërave tona. Janë projeksione domethënëse dhe të përpunuara. Ata zakonisht janë më të mëdhenj se jeta dhe shpesh kanë shkallë të madhe. Ky është menduar të jetë art që ndikon njerëzit dhe shoqërinë me fuqi dhe prani të madhe vizuale. Një art i tillë shfaqet natyrshëm si pjesë e veprimtarisë së historisë.
Historia prodhon art?
Po. Meqenëse qeniet njerëzore janë krijuese dhe kanë nevojë për art, ne i shprehim ato tipare gjatë periudhave të jetës sonë. Koha na jep një kanavacë për idetë dhe përvojat tona.
Ju thoni që artet bashkëjetojnë me ne, kështu që gjoja ka gjithmonë arte. Por si mund të jetë e vërtetë kjo duke pasur parasysh shtypjen komuniste të artit në shekullin e njëzetë?
Edhe në kohën e regjimit ka pasur art. Shumë ishte për propagandë, por gjithsesi bazohej në krijimtarinë njerëzore.
Pra, siç e shihni “historinë”, a ka një pikënisje domethënëse për artet shqiptare?
Në kohën e Ilirëve, popullit tonë në lashtësi, kishte një krijimtari të jashtëzakonshme. Arkeologjia ka gjetur ikona, portrete, mozaikë, qeramikë, vazo dhe media të tjera të artit. Kjo po ndodh në Durrës të Butrintit. Bukuria e grave është një temë e zakonshme. Po ashtu, edhe betejat brenda Shqipërisë. Dashi është një motiv popullor, një simbol i fuqisë dhe pasurisë, dhe ka të tjera. Shumë studiues besojnë se Ilirët kanë ndikuar shumë dhe ndofta ishin origjina e mitologjinë se perëndive dhe perëndeshave që zakonisht shihen si greke. Pra, do të ishte ai manifestim dhe simbolikë. Sigurisht që kishte monumente. E gjithë kjo është shprehje njerëzore e kohës dhe vendit. Kështu funksionon historia, se prodhimi njerëzor nuk mund të ndalet. Letërsia, forca tjetër shumë e drejtpërdrejtë e shprehjes sonë, është e njëjta.
Por kaq shumë art i lashtë shqiptar u shkatërrua gjatë komunizmit. Dhe artet u shtypën.
E vërtetë. U hoq shumë nga fillimet e arteve tona, ikonografia Ilire, aq artefakte sa mundi të eliminonte regjimi. Njerëzit që kundërshtonin ndikimin e së kaluarës sonë artistike dhe mënyrën normale të historisë, i vështirësuan shumë gjërat.
Kjo duket se shkon kundër idesë suaj në mënyrë tragjike.
Historia ende ndodh në mënyrën se si unë e përshkruaj. Shkatërrimi i artefakteve ilire ishte tragjik dhe kufizimi i shprehjes ishte një ide e keqe fatkeqe, por e ndryshme nga fakti kryesor.
Si krijues, si ndiheni për atë që ndodhi?
Për shumë artistë ishte një periudhë shkëputjeje. Por disa artistë mundën të përshtateshin me tema më të reja, edhe në propagandën e kërkuar nga regjimi. Një pjesë e kësaj vepre arti ishte e rëndësishme dhe e veçantë.
Si mund të jetë kjo, duke pasur parasysh dëmtimin qeveritar dhe kontrollin e artit atëherë?
Një sërë artistësh shqiptarë u trajnuan në BRSS ku mësuan metodat më të avancuara krijuese. Cilësia e dizajnit dhe e fabrikimit kishte rëndësi sepse prodhimi krijues superior legjitimonte regjimin. Thanas Papa ishte një artist i dërguar për të mësuar sistemin e Moskës. Ai bëri komisione për regjimin në NRVA [Ndërmarrja e Realizimit të Veprave të Arteve], por ai krijoi një art tjetër pa politikë dhe trajnoi artistë të tjerë teknikisht. Babai im, Agim Sefa, u trajnua nga Papa në NRVA, fillimisht në artet e fonderisë me disa artistë të tjerë të rinj. Ata ishin gjeni dhe bënë mjetet e tyre dhe disa nga inovacionet më të mëdha në metoda dhe materiale. Ata fituan specializim dhe kompetencë të madhe në shumë disiplina për të bërë art. Kjo ishte historia e tyre kryesore, pavarësisht regjimit.
Pra, ishe ky art i ndikuar Sovjetik apo Shqiptar?
Teknologjia e artit monument është huazuar nga sovjetikët, por jo stilet. Ndikimi tjetër i madh komunist, Kina, me murale të pikturuara, nuk ishte mbresëlënëse apo praktikuar me regjimin. Në fund ishte vizioni shqiptar.
A po thua se me programin kombëtar të artit të regjimit kishte një diçka të mirë?
Artet përparuan ende gjatë regjimit. Kishte energji krijuese dhe zgjuarsi. Historia nuk mund të përmbahej. Edhe shkrimtari i madh Ismail Kadare vazhdoi të prodhonte libra.
Mendoni se komunistët kishin debulesë për artin?
Për sa kohë qe ata kishin propagandën e tyre, kjo ishte ajo që u interesonte. Artet sidoqoftë avancuan. Në vitet tetëdhjetë, deri dhe kur Hoxha vdiq, kontrolli i regjimit po lirohej. Pak nga pak kishte një çlirim të arteve, sidomos në Kinostudio, Ndërmarrja Kombëtare e Filmave.
Çfarë ndodhi atje?
Babai im ishte butaforist, krijues kryesor i skenografive për filmat shtetërorë. Atij dhe ekipit të tij i kërkohej nga një regjisor filmi që të riprodhonin një pamje të një periudhe për një film, dhe ata do ta bënin atë siç e shihnin të arsyeshme. Nga fotografitë dhe burime të tjera, ata rikrijuan ambientet e brendshme dhe të jashtme, duke përfshirë të gjithë dekorin, me piktura, skulptura, punime druri, oxhaqe, madje edhe ndërtesa të tëra. Në punishtet ku gjithçka bëhej ne vend, ata ishin të pakufizuar dhe riprodhonin qëllimisht gjëra për t’u dukur autentike, Shqiptare, duke përfshirë edhe kostumet. Audienca mund të shihte përtej politikës dhe të përjetonte artin e tyre. Kryesisht ata ishin thjesht krijues në punë, edhe pse ishte nën regjim.
Është e qartë se epoka e regjimit, pavarësisht se ende hedh hije, nuk e përcakton artin shqiptar. Si e shihni artin shqiptar brenda tablosë së madhe të artit ballkanik?
Unë nuk e shoh Shqipërinë si pjesë të artit ballkanik në mënyrën si e thoni ju
Vërtet? Pse jo?
Arti ballkanik është pjesë e kulturës lindore ose sllave. Shumë prej këtyre kombeve janë të orientuar në këtë mënyrë. Është më se e vërtetë se Ilirët ndikuan në rajonin e Ballkanit sesa anasjelltas. Gjithashtu, Shqipëria është një vend mesdhetar dhe është më i orientuar nga Perëndimi, veçanërisht me Italinë dhe ne ndajmë më shumë me ta në rajon. Kjo filloi me Perandorinë Romake. Kemi afërsi në gjeografi, klimë, kuzhinë, arkitekturë dhe gjëra të tjera.
Vendet janë të bazuara në det, me tregti, shkëmbime kulturore dhe të tjera për shekuj. Këtë lidhje e shohim në arkitekturë, me theks të madh te dekori i ndërtesave. Për shembull, Bulevardi i Heronjve të Kombit, duke filluar nga sheshi “Nënë Tereza” e deri te sheshi “Skenderbej”, është shumë i italianizuar. Është ndikuar nga arkitektura fiorentine nëpërmjet një arkitekti/inxhinieri italian, Bosio. Ka shumë shembuj të tjerë të kësaj vëmendjeje ndaj arteve të ndërtimit. Ndikimi italian është pjesë e arteve mesdhetare, po ashtu edhe ai shqiptar. Vendet e tjera të Ballkanit nuk janë aq të vendosura në gjeografi apo kulturë dhe nuk pasqyrojnë të njëjtën estetikë. Mendoj se disa shtete ballkanike nuk do të ishin dakord me ndarjen tuaj të Shqipërisë në këtë mënyrë. Çdo komb beson në rëndësinë e tij. Por ka shumë marrëveshje të ditura për identitetin kryesisht mesdhetar të Shqipërisë.
A ndikuan turqit, që sunduan Shqipërinë për rreth 500 vjet, në artet dhe arkitekturën?
Shumica e ndikimit të tyre është i bazuar në fe, i kufizuar kryesisht në xhami.
Çfarë ndodhi me artin e ndërtimit gjatë regjimit?
Mos harroni se gjatë komunizmit kishte një shkëputje në traditat e artit, duke përfshirë edhe arkitekturën. Projektimet dhe ndërtimet gjatë regjimit ishin të zbehta, pa zbukurime, thjesht struktura funksionale. Në vitet nëntëdhjetë, kur më në fund ishim në gjendje të ecnim përpara, investitorët filluan t’i përgjigjen kërkesës për ndërtime të reja. Ata donin që gjuha amtare të ripërtëritej duke i dhëne rëndësi estetikes. Theksimi perëndimor është thelbësor në dizajnin tonë.
Pse është e rëndësishme të bësh një ndërtesë tërheqëse?
Ka përfitime të mëdha. Së pari, është shenjë e veçantë e kompanisë që qëndron pas projektit ose që zë hapësirën dhe e bën atë kompani të dallohet. Së dyti, përmirëson marrëdhëniet njerëzore me mjedisin e ndërtuar. Në fund, vlera e pronës është më e madhe.
Nga intervista juaj me miqtë tanë te revista “Bordo”, e dimë se ju që nga fëmijëria juaj jeni zhytur në art dhe jeni ndikuar nga shumë mjeshtër krijues shqiptarë. A ndiheni kryesisht të lidhur me ato ndikime dhe këndvështrime, apo jeni diku ndryshe nga ana krijuese?
Unë jam kudo ku kompania ime ose klientët kanë nevojë që unë të jem! Klasike, moderniste, një përzierje, dhe kjo duket në gamën time të punës. Unë isha pjesë e ekipit të fonderisë që krijoi statujën e bronzit të Nënë Terezës, që kombi ynë i dhuroi Brazilit. Por kohët e fundit kam projektuar edhe elemente vere betoni postmoderne. Megjithatë, e vlerësoj pyetjen tuaj.
Kur u futa në art në moshë shumë të re, u trajnova nga babai dhe mjeshtra të tjerë, kështu që m’u dha mundësia t’i bashkohem historisë së tyre. Sërish, faktori kryesor për artizanët gjatë regjimit në fakt ishte zgjidhja e problemeve dhe interesimi për metoda të reja. Kjo tendencë vazhdoi në stërvitjen dhe karrierën time. Artizanët e epokës komuniste, pavarësisht nga propaganda, u përqendruan në avancimin e metodave të projektimit dhe fabrikimit të artikujve të artit. Babai im ishte novator në teknika dhe stile edhe gjatë regjimit. U trajnova dhe punova me të dhe me artizanë të tjerë. Ata kanë ndarë histori dhe mënyra për të parë atë kornizë kohore. Unë do të thosha se ndaj një vazhdimësi me ta. Si artizanë, ne respektojmë dhe praktikojmë dizajnin klasik, por i duam teknologjitë e reja dhe çfarë mund të bëjmë me to.
A është ky ndryshimi midis një artisti dhe artizanit?
Një artizan është një artist shumë, shumë pragmatik. Unë jam një piktor, artist skicash, dizajner. Bëj skulpturë, formoj, modeloj, derdh bronz. Unë fabrikoj beton dhe objekte arti dhe dekore arkitekturore në materiale të shumta. Unë zhvilloj dhe aplikoj materiale ndërtimi për qëllime të veçanta.
Unë mund të punoj AutoCad dhe Photoshop dhe mjete të tjera dixhitale për planifikimin dhe specifikimet e projektit. Unë bëj këtë dhe çdo gjë tjetër për të përmbushur nevojat e klientit. Mendoj se është një avantazh si krijues të mos jesh një artist i specializuar në një lloj zhanri. Për mua, hileja është krijimi i lidhjes njerëzore përmes artit, si dhe lidhjes me vendin. Me pune me porosi, një ide e caktuar duhet të zhvillohet dhe të shfaqet, duke thirrur imagjinatën e artistit. Ky proces është vërtet sfidues dhe emocionues. Një artizan mund të bëjë gjëra të reja në këtë mënyrë dhe bën kështu vazhdimisht. Një artist i pastër është më mbrojtës ndaj një gjëje dhe mund të kufizohet.
Pra, cili është ekuacioni këtu? Një artizan është më i madh apo i barabartë me një artist?
Nëse ka një artist që mund të bëjë diçka që një klient apo publik dëshiron, atëherë artisti është më i madh, po? Nëse është artizani, atëherë ai, apo jo? Kushdo që dorëzon punën. Unë jam pjesë e diçkaje që filloi me babain tim, i cili ishte një krijues gjatë largimit me forcë dhe mbytjes së artit dhe kulturës shqiptare. Ai u përball me një hendek, por ndërtoi rrugën e tij përtej saj. Imagjinata duhej të funksiononte në shumë specialitete në këtë proces. Përvetësimi i materialeve ishte thelbësor. Betoni u bë një medium artistik. Unë u linda dhe jam zhytur në këtë, për t’u përshtatur në metodat për të krijuar në nivelin më të lartë, pavarësisht nga rrethanat sfiduese. Kjo është historia jonë, baza e forcës sonë jetësore dhe ishte një periudhë dhe rrethanë unike nga e cila fituam disa avantazhe.
Ka qenë interesante biseda me ju. Ndonjë mendim për ta mbyllur?
Kur mendoj për Shqipërinë dhe artet e saj për shkak të regjimit, kthehem tek e njëjta gjë. Historia manifeston identitetin krijues dhe vullnetin e qenieve njerëzore në një kohë dhe vend. Letërsia gjithashtu i lejon ata të shprehen, shumë drejtpërdrejt. Këto mbizotërojnë, sido që të jetë.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
