ALBINA DEDA
Më 21 maj 1973, në bur gun famëkeq të Spaçit kulmoi revolta më e madhe e të burgosurve. Në legjislacionin penal të Republikës së Shqipërisë të regjimit diktatorial komunist, tortura gjoja ndalohej me ligj, por, në fakt, ajo është përdorur vazhdimisht gjatë gjithë periudhës së diktaturës me urdhra verbalë, ose me shkresa zyrtare tepër sekrete.
Dhuna ushtrohej që në çastin e arrestimit, gjatë hetuesisë, dhe në vendet e vuajtjes së dënimit. Po t’i hedhim një sy kalimthi historisë së dhimbshme gjysmëshekullore të burgjeve dhe të kampeve me punë të detyruar, nuk do të gjejmë asnjë të dënuar politik, mbi të cilin të mos jetë ushtruar dhunë dhe torturë fizike ose psikike.
Dhuna dhe torturat në vendet e vuajtjes së dënimit ishin në raport të drejtë me acarimin politik të gjendjes në vend, ose në arenën ndërkombëtare. Kur situatat acaroheshin, si në rastet e prishjes me Jugosllavinë, e revolucionit hungarez, e prerjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, e daljes nga Traktati i Varshavës, e prishjes me Republikën e Kinës etj., jo vetëm që shtoheshin arrestimet, por edhe dhuna e terrori ndër kampe dhe burgje, ndaj të dënuarve politikë, kishte rritje të konsiderueshme.
Si përgjigje ndaj kësaj dhune dhe torture të pajustifikueshme ndaj fajtorëve pa faj, kanë ndodhur me dhjetëra raste kur ish-të dënuarit bënin tentativë arratisjeje, me shpresa shumë të pakta për të fituar lirinë dhe që, në fakt, përfundonin me vrasjen e tyre, ose me dënime shumë të rënda burgimi.
Po kështu, ka pasur me dhjetëra raste të tjera që ish-të dënuarit bënin vetëvrasje, duke u hedhur në telat e rrethimit, si pasojë e streseve psikike, për shkak të torturave të përdorura mbi ta. Një mjet tjetër për të protestuar kundër dhunës ishin grevat e urisë, greva këto individuale dhe kolektive, ku disa herë përfundonin me vdekje, si psh., Prof. Xhevat Korça, Ing. Zef Curri etj.
* * *
Edhe në kampin-burg të Spaçit, të ngritur në vitin 1968, në një vend të zymtë, ku shihej vetëm një kupë qielli dhe në dimër temperatura zbriste në 10 gradë nën zero, dhuna dhe torturat ishin të vazhdueshme. Rreth 1000 të burgosur punonin në kushte mesjetare në thellësitë e tokës, për të nxjerrë pirit dhe bakër.
Kushtet e banimit dhe ato higjienike-sanitare ishin të vajtueshme. Të burgosurit që nuk plotësonin dot normën e detyruar, rriheshin barbarisht nga gardianët dhe lidheshin me kavo çeliku nëpër shtylla betoni, si Krishti në Golgotë, gjersa humbnin ndjenjat. Të njëjtin fat pësonin edhe ata të dënuar, që kundërshtonin urdhrat e padrejta të gardianëve injorantë dhe shpirtkazmë. Një tjetër mjet torture që ushtrohej mbi të gjithë të burgosurit e Spaçit për çdo ditë, ishte qëndrimi në këmbë me orë të tëra, gjatë daljes dhe hyrjes në kamp, me pretekst numërimi.
Kështu, orari i punës nga 8 orë, shkonte në 10-11 orë. S’kishte ditë që gardianët dhe oficerët e kampit të mos u thoshin të burgosurve se nga Spaçi s’kishin për të dalë as të gjallë e as të vdekur. Kufomat e të dënuarve, që vdisnin nëpër burgje ose në kampe me punë të detyruar, nuk u jepeshin familjeve të të dënuarve. Birucat e kampit ishin gjithmonë plot me të dënuar për shkaqe nga më absurdet.
Ata mbaheshin atje deri në 1 muaj me bukë thatë, duke i lënë vetëm me 1 batanije. Para revoltës së Spaçit, në burgjet dhe kampet e diktaturës komuniste kishin shpërthyer edhe revolta të tjera, si ajo e kampit për ndërtimin e aeroportit të Kuçovës, ajo e Gjadrit dhe, mbi të gjitha, shpërthimi i burgut të Burrelit më 2 gusht të vitit 1967 nga trimat guximtarë: Adem Allçi, Dhori Gërnjoti dhe Sazan Hadëri, e tronditën thellë aparatin shtypës të diktaturës komuniste në Shqipëri. Të burgosurit e Spaçit i ishin drejtuar shumë herë komandës, MP të Brendshme dhe organeve më të larta të Partisë- shtet për ndalimin e dhunës që ushtrohej mbi ta. Kërkesat e tyre legjitime binin në vesh të shurdhër e dhuna vazhdonte të ushtrohej si më parë.
* * *
Preludi i revoltës së Spaçit fillon pikërisht më 21 maji 1973 me shpërthimin e birucave nga ish-i burgosuri guximtar, Hulusi Pashollari. Ai me një levë hapi katër birucat, duke lëshuar prej tyre 12 bashkëvuajtës që vuanin dënimin. Atje filloi edhe përleshja me rojet e brendshme të kampit, të cilët u zmbrapsën të tmerruar nga të burgosurit dhe u detyruan të dilnin jashtë kampit. Kampi ra në duart e të burgosurve të revoltuar.
Revolta shpërtheu si një erupsion vullkanik. Ajo ishte kulmi i protestës për marrjen nëpër këmbë të dinjitetit njerëzor dhe e para revoltë me karakter të pastër politik. Puna e detyruar skllavëruese, dhuna dhe torturat e përditshme që ushtroheshin mbi të dënuarit, e kishin çuar në kockë thikën e diktaturës së proletariatit. Nuk durohej më. Më mirë një vdekje e menjëhershme, sesa një torturë pa fund.
Në kamp shpërthyen si një gjëmim prej qiellit thirrjet: Rroftë liria! Poshtë komunizmi! Poshtë diktatura! Në mesin e kampit u ngrit flamuri i kuq me shqiponjën e zezë, pa yllin e komunizmit, kompozuar nga piktori Mersin Vlashi. Byroja Politike, e zënë në befasi nga kjo revoltë, e padëgjuar deri atëherë, për madhësinë dhe karakterin e saj politik, urdhëroi shtypjen e saj me çdo mjet, sa më parë që të ishte e mundur.
Më datë 23 maj 1973, disa qindra forca speciale, të pajisura me shkopinj hekuri dhe të mbrojtur nga repartet e MP të Brendshme dhe Korpusi ushtarak i Burrelit, që qëllonin me zjarr në hapësirën e kampit, u vërsulën si të tërbuar brenda kampit, duke rrahur mizorisht të burgosurit e rraskapitur që rezistuan heroikisht pa bukë dhe pa ujë. Operacionin për shtypjen e Revoltës së Spaçit e drejtonte drejtori i Sigurimit të Shtetit, krimineli i mirënjohur, gjeneral Feçor Shehu.
Pas një dekade, edhe ai do të ekzekutohej me një plumb pas kokës, nga ajo diktaturë që i kishte shërbyer me aq zell për 30 vjet me radhë. U riarrestuan 115 të burgosur, 4 prej të cilëve: Hajri Pasha, Dervish Bejko, Pal Zefi dhe Skënder Daja, u dënuan me vdekje dhe u ekzekutuan brenda pak ditëve. 110 të tjerët u dërguan në burgun e ri të Tiranës, ku iu nënshtruan torturave nga më mizoret.
Mbas dy muajsh, ata i nxorën në gjyqin e inskenuar, në Rrëshen të Mirditës, të ndarë në katër grupe, duke i dënuar, në total, me 1700 vjet burgim! Ky ishte epilogu fatal i revoltës së Spaçit, revolta më e madhe e shënuar në historinë e burgjeve dhe të kampeve me punë të detyruar të regjimit komunist shqiptar, kundër dhunës dhe terrorit që ushtrohej vazhdimisht mbi të dënuarit politikë.
Në “Kongresin për Llogaritjen e Krimeve të Komunizmit”, që u mbajt në Vilnius të Lituanisë, në qershor të vitit 2000, revolta e Spaçit u klasifikua si revolta më e madhe me karakter politik që ka ndodhur në vendet e Europës Lindore nga të burgosurit antikomunistë. Revolta e Spaçit erdhi si një kulm i revoltave të tjera të vogla, për kundërshtimin e dhunës shtetërore, që ushtrohej ndaj ish-të dënuarve politikë.
* * *
Mbas kësaj revolte, dhuna dhe torturat u shtuan edhe më tepër, jo vetëm në kampin e Spaçit, por edhe në burgjet dhe kampet e tjera, në të gjithë Republikën. Gjashtë vjet mbas kësaj revolte, me të burgosurit e Spaçit u inskenua edhe një gjyq tjetër, ku u dënuan me vdekje dhe u ekzekutuan intelektualët: Vangjel Lesho, Fadil Kokomani dhe Xhelal Koprëncka. Burgu me punë të detyruar i Spaçit, që vazhdoi për një çerek shekulli, hyri në historinë e Shqipërisë si vendi më rrëqethës për ish-të persekutuarit politikë dhe familjet e tyre, ku u ushtrua dhuna më e egër nga shteti diktatorial komunist, por edhe si vendi ku shpërtheu revolta më e madhe kundër dhunës shtetërore gjatë 45 vjetëve të diktaturës komuniste.
Qeveritarët e sotëm shqiptarë, pinjollët e atyre që shtypën me zjarr dhe me gjak revoltën e Spaçit, pasi na vodhën me hipokrizinë e tyre dashurinë tonë për vendet e Botës së lirë, me në krye SHBA-të, vazhdojnë sot të na mohojnë vitet e vuajtjeve në burgjet e komunizmit dhe refuzojnë të na dëmshpërblejnë për miliona tonë mineral kromi, bakri dhe piriti, të nxjerrë nga thellësitë e tokës nën kamxhikun e policëve dhe për 100 vepra madhore të ndërtuara anekënd Shqipërisë me djersën dhe gjakun e të burgosurve politikë.
Kjo është vetëm një nga vuajtjet dhe sakrificat e pafundme njerëzish që nuk u përkulën, por qëndruan, që ruajtën dinjitetin dhe nderin deri në sekondat e fundit të jetës së tyre. Janë ata që luftuan për të qenë njerëz atëherë kur i trajtonin si kafshë. Në asgjë nuk provohet njeriu më shumë se në vuajtje dhe nuk ka fisnikëri më të pastër se ajo që fitohet prej saj. Shumë prej tyre u shuan, shumë të tjerë sot jetojnë në mjerim.
Por nëse ka diçka të drejtë dhe të vërtetë, diçka njerëzore dhe burrërore gjatë gjysmëshekulli shtazërie, janë pikërisht ata dhe vuajtja e tyre. Sot ata kërkojnë dëmshpërblim për vitet e burgut, nuk kërkojnë të burgosen ata që u vodhën jetën. Kërkojnë minimumin e asaj që iu takon, mundësinë për të shtyrë të qetë ditët që iu kanë ngelur.
Por sa vend zë në historinë shqiptare, konkretisht në tekstet shkollore, qëndresa, vuajtja, sakrifica dhe dinjiteti i tyre. Sa flasin këto tekste për pushkatimet, internimet, varjet, burgosjet, kushtet çnjerëzore dhe kalvarin ku kaluan këta njerëz. Nëse ka një gjë që ne mund të bëjmë sot për ta është të mos harrojmë sepse ndryshe do të bëhemi palë me ata që i vranë.
Gjithashtu mbetet për t’u theksuar se pjesë e vuajtjes dhe persekutimit ishte dhe Mirdita, që mund të thuhet pa frikë që e pranoi e fundit regjimin komunist, ku pas vrasjeve masive, persekutimeve në emër të ndjekjes “së bandave kriminale dhe armiqve të popullit” u vranë dhe u persekutuan dhjetëra njerëz dhe u internuan familje të tëra vetëm e vetëm që komunizmi të ulte në gjunjë krenarinë mirditore si një qendër e qëndresës ndër shekuj.
Pikërisht për ta shtypur dhe për t’i lënë vazhdimësinë e këtij persekutimi u zgjodh Spaçi për burgosjen e fjalës së lirë, për ndërtimin e kampit famëkeq, aty ku shqiponja fluturonte e lirë dhe i vetmi vend ku duhej të mbahej nën terror dhe nën presion u zgjodh ndërtimi i burgut famëkeq.
*Deputete e PD
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
