NGA ANILA DEDEJ/Sharkinë, ku përkund e qetëson psherëtimat e mundimshme të shpirtit, e mban pranë vetes. Herë pas here, përkëdhel librat e tij e sapo ata marrin udhën për te lexuesi, një buzëqeshje e lehtë i përshkon fytyrën.
Çun Lajçi këtë fillim shtatori ka mbërrit në Tiranë, pas 6 muajsh mungese fizike. Qëndron i ulur modestisht përballë Muzeut Historik Kombëtar për të shitur librat e tij e këmbyer dy fjalë me dashamirësit. Makinat luksoze që i kalojnë përbri për të mbërritur në hotelin 15-katësh aty pranë, jo rrallëherë fshehin pas xhamave të zi portrete të njohura, edhe për të. Në pamje të parë duket sikur mes këtyre dy botëve… asaj të politikës sqimatare dhe artistit të rrugës vështirë të ketë pika takimi. Ose, së paku, në rrugë ato kryesisht shmangen. “Kjo është protesta ime”, tregon Lajçi, ndërsa sistemon me kujdes librat e tij. Duart i bëhen më të dobëta ndërsa në dorë merr “Bubulinë, t’i letër e pashkrueme”, një valë zemërimi del në breg mes fjalësh e mimike të shqetësuar, ndërsa flet për “Bastardët”. Ndërsa të tjera krijesa, ndër 11 botime të tij, zgjojnë kërshërinë e lexuesve.
Me Shqipërinë, siç tregon, lidhjet i ka të kahershme, që në zanafillë të karrierës së tij, që shënjon një gjysmë shekulli. Në ato vite talenti i Lajçit të sapodiplomuar pati tërhequr vëmendjen e kolosëve të teatrit shqiptar, si Naim Frashëri, Mario Ashiku apo Sandër Prosi. Ndonëse sot numëron afro 200 role në teatër e kinematografi, e një sërë çmimesh kombëtare e ndërkombëtare, bashkëpunime si ato me Kadri Roshin te “Kolonel Bunker” i kujton me nostalgji. Po aq edhe këshillat e Roshit për të mos krijuar pauza në punë, sepse “arti që ikën nuk kapet më”. Trazirat në Kosovë disa herë ia kanë imponuar shkëputjen e marrëdhënieve me institucionet, por siç tregon ai, ka ditur të rikrijojë vetveten duke mbajtur artistin gjallë. Vargjet poetike, madje edhe shkrimet, për të cilat frymëzimin e gjeti te daja i vet Azim Shkreli, sot i janë bërë të pandashme, bashkëshoqëruese, edhe në dhimbjet më të mëdha, si ajo e humbjes së fëmijës. “Më ka bërë mirë, për të mos e ndrydhur dhimbjen në shpirt”, tregon, teksa për “Panoramën” rrëfen grimca të jetës së tij të pazakontë…
E lajmëruat ardhjen tuaj në sheshin “Skënderbe” mes vargjeve. Lexuesve të Shqipërisë i sillni librat, por edhe performancat tuaja të çastit në sharki, që mbartin emocione artistike e humane. Mirëpo, cilat janë ndjesitë që ju vetë përjetoni ndërsa gjendeni në Tiranë?
Është e kuptueshme që e dua fort këtë vend. E kam shkelur për herë të parë në vitin 1972. Atëherë isha çun i ri dhe kisha luajtur vetëm dy role: “Halilin dhe Hajrien”, kur isha ende student, si dhe “Hamletin”, që u realizua gati si një aventurë e një regjisori serb. Mbërrita në Shqipëri me gëzimin më të madh, sepse do të shkoja në Teatrin Popullor, ku do të luhej shfaqja “Erveheja”, të cilën e sillnim ne të Kosovës. Unë nuk isha pjesë e saj, por mysafir. Ndonëse në atë epokë mund të thuhej se kisha vetëm një rol, kam pasur fatin që përmes tij të më njihnin aktorë si Sandër Prosi, Mario Ashiku apo Naim Frashëri. Po ashtu, admirimi im ndaj këtyre figurave ishte i kuptueshëm. Naim Frashërin e kisha parë tek luante në vitin 1961. Më pat përpirë me lojën e tij, saqë më bëri të harroj se unë isha spektator në karrigen e parë.
Erdha përsëri më vonë për të parë “Vdekjen e Dantonit” dhe për mua qe ëndërr të shikoja ata artistë të mëdhenj që interpretonin në kushte aspak të favorshme. Në këtë rikthim, pas 6 muajsh, mund të them se mbart të njëjtat ndjesi. S’di pse hera-herës më duket se do të më presin Rikard Llarja, Bujar Lako apo Agim Qirjaqi.
Nuk e fshihni nostalgjinë e as respektin për këta kolosë, që i dhanë jetë teatrit e kinematografisë në Shqipëri. Çfarë do të veçonit nga takimet që keni pasur me ta?
Kujtoj se kur Sandër Prosi dhe Naim Frashëri më panë të interpretoja në shfaqjen “Hamleti”, më përgëzuan. Në veçanti kujtoj fjalët e Naimit, kur më tha: “Ti qenke një çun shumë disident. Shfaqja ishte deri në dërrasa disidente”. Mandej kur ai u kthye në Tiranë, unë dhashë shfaqjen në një prej teatrove të Serbisë, ku mbahej festivali më i madh i teatrit. Aty u përzgjodha si “Aktori më i mirë”. Më tej shkuam në Festivalin e Filmave Jugosllav në Pulla dhe unë i shkruaj Naimit një kartolinë.
“Mora çmimin e parë për rolin e disidentit”, i them. Ai më ktheu përgjigje përmes një letre që kaloi dorë pas dore, ku shkruante: “Të përgëzoj për çmimin, por nuk e ndryshoj mendimin”. Po ashtu, kujtoj një moment tepër të veçantë me Kadri Roshin. Kemi qenë në sheshxhirim për “Kolonel Bunkerin”. Skena kur duhet t’i vendosja këmbën në qafë me dhunë. Dhe unë fillimisht druhesha, më dhimbsej… pastaj kisha përballë Kadri Roshin, që ishte figurë. Ai në këto momente kërkon të më nxisë, tërheq këmbën dhe e vendos dhunshëm në qafën e tij. “Kështu duhet të bësh, siç e kërkon roli. Harro kush jam unë. Këtu jemi të barabartë, pavarësisht asaj që kemi arritur.
Mos e nënçmo kurrë veten ndaj kolegut… pastaj se sa të mëdhenj jemi, e thotë populli”, më tha Roshi. Kurrë nuk i harroj porositë e tij. Bëhet fjalë për vitin 1996, kur për shkak të masave serbe, mua më kishin nxjerrë nga teatri me dhunë dhe ai më jepte kurajo. Më tha: “Çun, bëj çmos edhe luaj. Ktheju teatrit, krijo monologë, sepse në art pauza njëvjeçare është e barabartë me dhjetë vjet. Arti që ikën, nuk kapet më”. Këto fjalë më kanë shoqëruar gjithë jetën. Qenë këshilla të vyera të një kolegu, që skenës i kishte dhënën gjithçka.
Dhe në fakt porosia e Roshit duket se është bërë udhërrëfyese e punës suaj. Jeni gjithmonë aktiv, në mos me teatër e kinema, me poezi e rapsodi. Instrumentet ju janë bërë gjithashtu bashkëshoqëruese, si sharkia që keni marrë edhe në këtë rast me vete. Sa e hershme është lidhja juaj me të?
Aq e hershme, sa mund të them se kam lindur me sharki…Kur unë kam ardhur në këtë botë, sharkinë e kam gjetur në odë. Bashkë me lahutën e kavallin, m’i mësoi im atë. Ishte e pazakontë për një shtëpi në Rugovë që të mos i kishte këto instrumente. Lahutën e tim eti e ruaj edhe sot me xhelozi. Është punuar në Dragobi, në shpellën e Bajram Currit, në vitin 1924. Plot dhjetë ditë para se të vritej Bajram Curri. Ai e pati sjellë në Rugovë.
Rapsoditë si i keni mësuar?
I kam mësuar lehtë, pasi për një kohë shumë të gjatë kam qenë bari. Kur u regjistrova në degën e dramës në Prishtinë, i kisha mësuar të gjitha këngët baritore, pa i rënë fare çiftelisë. Ato këngë edhe sot herë i këndoj në sharki e herë në lahutë. Pra, është edhe kjo një formë për të improvizuar, për t’i krijuar vetes “skena”. Për të “mos e lënë artin të ikë”, siç thoshte Roshi. Kështu, unë shpesh poezitë e mia apo të Fishtës i inskenoj, qoftë në lahutë, sharki apo recitim. Janë këngë që i mbart prej vegjëlisë, kur isha bari. Edhe sot në librat e mi me poezi i gjen këto këngë baritore, që unë i kam shndërruar në varg… Mirëpo tash duket se kjo traditë po humbet. Poshtë zonës së Vermoshit e Kelmendit, s’i bie më kush lahutës. Janë shumë pak në Rrafshin e Hotit, në zonën e Tuzit, në Malësinë e Madhe, në Rugovë. Duket se u vjen keq që të shohin një djalë a vajzë të re me lahutë, por harrojnë se edhe Amerika e ka muzikën “country”, që është muzikë e çobanëve, e kaubojsave dhe e ruajnë atë me xhelozi. Muzika e tyre “country” është si tradita e lahutës dhe çiftelisë sonë që luhen nëpër bjeshkë e që ne po e lëmë të zhduket krejt…
Vargjet tuaja janë bërë një tjetër pikë lidhëse e fortë me publikun. E kujtoni poezinë tuaj të parë apo atë çka ju nxiti të shkruani?
Nuk e kujtoj poezinë time të parë, por mund të them se kush më frymëzoi. Jam rritur me Azem Shkrelin, kemi qenë nip e dajë, me një dallim të vogël moshor. Të gjitha poezitë e tij unë i lexoja në dorëshkrime. Ai më kërkonte që përpara se t’i botonte, t’ia lexoja me zë. Kur e pyesja pse e bënte këtë, ai më thoshte: “Dëshiroj ta dëgjoj poezinë, vargun tim, që të kuptoj se si do të tingëllojë kur të lexohet nga të tjerët. Kështu kuptoj më lehtë nëse ka nevojë për ripunim. Nëse duhet të shtoj a heq diçka, a mos vallë e kam rënduar vargun”. Shkreli ka qenë padyshim një gdhendës i jashtëzakonshëm i poezisë, por njëherazi edhe “kasap” i saj. Nuk i dhimbsej poezia e vet. Kur nuk e bindnin, i hidhte. Madje me humor i thosha: “Këto që po krasit janë të jashtëzakonshme, a m’i jep mua t’i bëj poezi në librin tim?” “Nuk bëjnë”, thoshte, edhe i hidhte. Pastaj, vite më vonë vdekjes së tij të gjitha ato që më ishin grumbulluar në shpirt, nisa t’i hidhja në letër. Edhe skena ndihmonte, por aty, s’mundesh të thuash gjithçka. Është shfaqje kolektive… si të thuash “Hamleti” duhet të vdesë në sinorë. Pra, në skenë s’mund të zbrazësh gjithçka që të ka shqetësuar gjithë jetën… Baresha, përrojet, shtigjet në Rugovë… ajo bukuri idilike që të shtyn të krijosh. Kështu unë nisa të shkruaj të vërtetën poezi dhe besoj se e kam bërë mirë.
Poezitë tuaja shpesh mbështeten në aktualitetin e kombit shqiptar. Më pak se një vit më parë ju shkruat për tërmetin në Durrës e më tej të tjera ngjarje. Por mbi të gjitha, duket se ajo është bërë edhe për një lloj ngushëllimi për dhimbjet tuaja të mëdha. Sa ju ka ndihmuar në këtë aspekt?
Më ka ndihmuar shumë. Nuk kam mundur ta frenoj dhe kam bërë mirë që nuk e kam ndrydhur dhimbjen në shpirt. Si të thuash, e kam shkarkuar shpirtin, por e kam ngarkuar letrën me vargje dhimbjeje. Dhimbje ndaj çështjeve të atdheut, apo ndaj vetë vajzës sime… Kam thurur vargje idilike apo për heronjtë e trimat që i kemi. Pra, ka ndodhur si me atë gurin që është mbushur e është mbushur derisa në fund kam shpërthyer në varg. Ndodhi kështu edhe me rastin e poezisë “Shqipnisë sime t’luhatun”, që shkrova fill pas tërmetit. Ishte një klithmë rrëqethëse, që duket se preku mbarë shqiptarët, të cilët e bën gati si himn të dhimbjes, duke e shpërndarë, recituar e kënduar. Ajo që mund të them për vargjet e mia është se janë tejet origjinale.
Asnjëherë s’kam kërkuar që të krijoj poezi me stil e metafora, poezi që varen në qiell e kurrë nuk zbresin në tokë… Përkundrazi, kam kërkuar t’i ther mirë këmbët duke ecur ferrave edhe duke u përgjakur trotuareve, që poezia ime të jetë sa më tokësore. Ndonëse, jam i vjetër për nga stili, më vjen mirë kur e gjej veten te Martin Camaj, vepra e të cilit është kryevepra e të gjithë poetëve. Sikundër ai, edhe unë e kam ruajtur mirë atë frymë të poezive të shkrepave, të rrufeve, të bjeshkëve, të deleve, të fëmijës që kënaqet me jetën baritore. Prej atij fëmije, që një ditë u bë artist skene e filmi, mbeti një shpirt që u mbush dita-ditës e që këto emocione e përvoja i derdhi në poezi. Poezia ime vjen ëmbël në lexim të parë, thjesht. Nuk ka nevojë ta shpjegojë kurrkush. Është si pasqyra ku lexuesi shikohet e gjen veten. Është poezi e prekshme, e imja dhe e jotja.
Fati i poezive, artit tuaj, duket se nuk është i varur nga institucionet. Edhe sot, keni zgjedhur që t’ia çoni vetë lexuesit shqiptar librat tuaj…
Unë prej shumë vitesh merrem me vetveten. Prej rinisë, idhull kam pasur Bekim Fehmiun, sepse kujtoj që sa herë vinte në Prishtinë, e pyeste secilin prej nesh: “Me çfarë po merreni? A jeni duke punuar me vetveten, duke mësuar ndonjë monolog a duke bërë ndonjë recitim? Duhet të jeni të përgatitur, të mësoni, sepse nesër a pasnesër mund të ndodhë të gjendeni në rrugë dhe duhet të keni audiencën tuaj. Për të treguar se jeni artistë, duhet të shpërtheni menjëherë në varg, në monolog”. Kështu, unë kam qenë tepër i ndikuar nga Fehmiu dhe mund të them se e kam çuar deri në fund porosinë e tij.
Edhe këtë vit, ndonëse kam qenë edhe i angazhuar në shfaqje, kam shpërthyer sa e sa herë në monologë. Herë me lahutë, herë me kavall a sharki kam krijuar skena në shtëpi të vjetra, në Odat e Drenicës deri edhe në kullat e rrënuara. Mirëpo unë sot i kam 73 vite mbi supe, ndër të cilat 50 karrierë… e kam një emër, e prapë dal e shes libra. Kuptohet që nuk hahen as shkronjat e fjalët. Njeriut i duhet të jetojë. Dhe menjëherë mendja më shkon te të rinjtë sot. Pse të mos krijohen mundësitë, që edhe ata të realizojnë ëndrrën: Të jetojnë përmes zanatit që kanë zgjedhur.
Si e shikoni të ardhmen e gjeneratës së re të artistëve në këto kushte që ofrohen qoftë në Kosovë a Shqipëri?
Sot po dalin prej dyerve të Akademisë së Arteve një numër i konsiderueshëm artistësh. Shumicën prej tyre nëse i pyet se çfarë je, të përgjigjen “jemi artistë”, ndonëse nuk luajnë kurrkund. Ndodh kështu, jo prej dëshirës së tyre, por sepse në vit bëhen dy a tre filma, regjisorët e të cilëve marrin një numër të vogël artistësh, që i kanë më të afërt. Nga ana tjetër, të tjera shfaqje të reja vështirë se po vihen. Teatri Kombëtar nuk është, po ashtu as ai Eksperimental. Teatri i Kukullave ka pak aktorë të punësuar, njësoj si dhe Metropoli. Atëherë Ministria e Arsimit dhe Kulturës, që rrinë në heshtje, duhet të reagojnë, të thonë: “U thye ky teatër, çfarë do bëjmë me këta artistë?” Në rregull teatrot kanë trupat e tyre të punësuar, por duhet menduar edhe për aktorët e rinj. Nëse më parë ekzistonte mundësia për t’i angazhuar në ndonjë shfaqje, tani situata duket e zymtë. Aktorët janë lënë jo vetëm pa teatër, por edhe pa punë…
