NGA SHPENDI TOPOLLAJ
Kanë kaluar plot 21 vjet qysh kur Sh. B. “Onufri” nxori nga shtypi romanin e shkrimtares Mira Meksi “Frosina e Janinës”. Jo vetëm pse e lexova atë me shumë vonesë, por edhe pse librat e mirë janë të gjithkohshëm, po jap përshtypjet e mia rreth tij. Përvoja më ka mësuar se në fushën e krijimtarisë letrare do të dallosh këto tri kategori: libri, ku të tërheq e bën për vete protagonisti, libri, ku mendja fokusohet te talenti i autorit dhe libri, ku bashkohen të dyja këto cilësi. Në rastin e këtij romani, ndodhemi te ky konstatimi i fundit, shkrimtarja mjaft e mirë, Mira Meksi është shkrirë e bërë njësh me heroinën e saj. Është bërë alteregoja e saj. Duke folur rreth kësaj dukurie, Johan Gëte ka thënë se “Çdo shkrimtar në njëfarë mase paraqet në veprat e tij vetveten, shpesh edhe kundër vullnetit të vet”.
Pa dyshim që Mira është njëra nga shkrimtaret tona më të shquara. Kudo që do të konkurronte, suksesin do ta kishte të garantuar. E lexon librin e saj dhe nuk mund ta dallosh nga magjia e stilit të vetë Kadaresë. Erudicion superior, harmoni e thellësi gjykimi, mjeshtëri në ndërthurjen e ngjarjeve, alternim i reales me fantastiken, ilustrim i rafinuar me mitologjinë, leksik i pasur me krijime pafund fjalësh të reja, përshkrime të gjalla e plot jetë, atmosferë e besueshme e kohës të mbi dy shekujve më parë, gjendje emocionale të besueshme, personazhe kontroverse, ide të mëdha të dhëna fare thjeshtë – ja disa nga tiparet dalluese të prozës së kësaj autoreje, pak ta quash, të mrekullueshme. Mira Meksi, si një aktore teatri është shndërruar në sytë e lexuesve në një Frosinë (gr. Gëzime), të vërtetë. E bukur siç është, e mençur, mendjehapur, e shpenguar nga paragjykimet, besnike ndaj bindjeve të veta, e guximshme në të drejtën për të mbrojtur dashurinë e sinqertë, ajo është shndërruar në atë Frosinën që deri dikur ishte për ne e pa njohur. Dinim që një figurë e çuditshme dhe tekanjoze si ajo e Ali Pashait, e kishte futur në një thes dhe e kishte mbytur në liqen, atje në Lucëz. Edhe vetë, kur jam ndodhur atje, në ishullin e Pandalejmonit, instinktivisht tresja shikimin thellësisë së liqenit, se mos e shihja atë bukuri pa formë.
Pastaj përmendesha dhe kujtohesha se ajo ishte kthyer në legjendë dhe nuk mund ta gjeje jo në ujërat e liqenit, por as në Qimiterin e vjetër, as brenda një karroce aristokratësh, as rreth mureve të sarajeve të Muktarit brenda qytetit të Janinës, dhe as te kioska e ndonjë hebreu a indiani, ku e çonte romani. Ajo ishte askund dhe kudo njëkohësisht; endej aty rrotull, duke vajtuar në heshtje për fatin e saj të zi, ku ja prenë gëzimin e jetës në mes, duke paguar shtrenjtë dashurinë që ndjente për birin e Pashait të madh. Por Mira i dha jetë asaj, e ringjalli dhe ashtu të kulturuar e solli në përfytyrimin tonë: “Në prag të martesës, Frosina pat nxënë njohuri të filozofisë elementare të Lockeut dhe Kant – it, njohuri të matematikës së Mezbpourg – ut, njohuri të fizikës dhe kimisë eksperimentale, mësime të astrologjisë, historisë, gjeografisë politike dhe shkencore, kishte marrë mësime në latinisht, frëngjisht, turqisht dhe kuptonte gjermanisht”.
Ja pra, sesi doli portreti i panjohur i Frosinës aq i ngjashëm me atë të autores së romanit. Kështu kanë marrë formë edhe personazhet e tjerë të ardhura nga legjendat. Asnjëri nga ne nuk e ka parë Krishtin, por imazhin e tij po, sidomos nisur nga bëmat dhe ato që rrëfehen, qofshin dhe jo të sakta. Por kësaj gruaje që hidhte dritë mbi Janinën e asaj kohe, i kishte qëlluar të jetonte në kohën që atje qeveriste një mizor, nga ata që askush nuk di se ku ta klasifikojë. E urrenin me budallallëk, por edhe e admironin me budallallëk. Ndofta më mirë nga të gjithë vlerësimin për të e ka dhënë François Pouqueville, kur ai vdiq: “Ata ishin shastisur krejt: kurrë ndonjëherë s’u pa dhimbje e tillë ndër epirotët luftëtarë; sepse kjo është e vërteta; që tiranët më kobzinj për njerëzimin, si kanë arritur të zvetënojnë çdo lloj morali dhe kanë ushtruar pushtetin e tyre mbi gjahtarët e njerëzve, shoqërohen së fundi nga këta me dhimbjen më të thellë”.
Frosina jetonte atëherë kur Aliu për të siguruar sa më shumë taksa i gozhdonte të vdekurit te dyert e shtëpive dhe nuk i hiqte që aty pa e paguar më parë. Dhe intelektualët nuk mund të pajtoheshin me këtë barbari, siç e quante konti Choiseul – Gouffier. Frosina nga ana e saj e kërkon ndryshimin, rreket të japë ndihmesën e saj për organizimin e diçkaje të vlefshme, pasi sikurse shprehet gjatë bisedës “ju e dini mirë se historia njerëzore është e mbushur me barbari, por më besoni, për fat të keq ne këtu jetojmë me psikologjinë e tmerrit, torturës, të derdhjegjakut”. Frosina nuk paska qenë një lavire, por një idealiste, dhe për fat të mirë a të keq, ashtu siç konsideroheshin sipas Hesiodit tri Hiret, edhe me një bukuri të përsosur.
Para librit të Mira Meksit, përgjithësisht ka mbizotëruar opinioni se Ali Pashë Tepelena e mbyti në ujërat e liqenit Frosinën së bashku me ca femra të tjera të përdala, si dashnoren e të birit. Dhe vetëm kaq. Por ja që nuk paskej qenë plotësisht kështu. Ajo tani, veç keqardhjes që e kishte, ka fituar edhe shkrimtarja jonë që ka vënë mendjen dhe shpirtin e saj të pastër për ta vizatuar sa më joshëse atë në sytë tanë. Dhe na e ka dhënë Frosinën edhe njeri, edhe femër, që ka dëshira, hove dhe epshe si gjithë të tjerët. Përvëlohet nga dashuria për Muktarin, edhe pse ai nuk e meriton dashurinë pasionante të saj. Ngjet po ajo “shkrepje ashklash” që Marina Cvetajeva thotë për Venerën, dhe që Mira jonë i ka përshkruar me aq njerzillëk e qytetari. I velur nga gratë e haremit, Muktari shpejt i kalon dalldia për të bërë të vetën bukurinë e Frosinës. Se për të kaq ishte, sikurse thotë Litizia që e kishte provuar, ai mjaftohej duke thënë: “Robina ime, robina ime”. Por e keqja nuk mbetet këtu. Frosinën e dëshiron edhe i ati i tij, vetë Ali Pashai, që shkon befasisht dhe i futet asaj në dhomë. “Oh Frosinë, Frosinë! Më ka nevojë xhani për ty në këtë botë jarane!” – kishte përsëritur në jerm. Por Frosina, kurajoze siç është, e kundërshton, edhe pse ai i premton botën asaj. Pastaj Pashai inatçor gjen rastin kur nuset e djemve që ishin dhe motra, i ankohen për unazën që Muktari i kishte dhuruar Frosinës dhe e ndan mendjen: urdhëron Thanas Vajën të veprojë: “Shkruaj dhe Frosinën e Argirosëve. Kështu kërkon Allahu!”. Po ku do ta shkruante? Në listën e të pamoralshmeve të qytetit. Dhe ja, kaq u desh dhe ajo që Thanas Vaja tek e shihte e quante hyjneshë, vari kokën dhe pastaj vijuan vargjet e trishtuara të poezisë së Andre de Chenier “Ofelia valëvitej ujërave si një zambak i bardhë”. Frosina e Janinës, ashtu si ajo hyjnesha e mitologjisë që ishte mbesa e Oqeanit, përfundoi në fund të liqenit e mbyllur në një arkë. Ndofta jemi para një krijimtarie sureale, nga ato që i kishte për zemër Andre Bretoni e Eugjen Grindeli (Pol Elyar), dhe që i torri gjatë S. Frojdi, por kjo nuk ka fare rëndësi. Rëndësi ka ajo që përshkruhet si një tragjedi, e cila përjetohet aq besueshëm, sa të kujtohen fjalët e Çehovit i cili i lidh ndjenjat me përvojën vetjake të shkrimtarit. Dhe këtë di ta realizojë kaq magjishëm, një dorë e sigurt e një gruaje mendjehapur e plot talent, me veprën e së cilës kemi të drejtë të mburremi.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
