Prusti, autori modern i paklasifikueshëm

Mar 31, 2016 | 19:00
SHPËRNDAJE

Ditën e mërkurë u promovua në Bibliotekën Kombëtare romani “Robinja” i Marcel Prous, një përkthim nga Edit Dibra, botim i shtëpisë botuese “Fan Noli”.

Saverina Pasho, Edmond Tupja dhe Edit Dibra
Saverina Pasho, Edmond Tupja dhe Edit Dibra

Në këtë ngjarje për letërsinë, përkthyesja dhe pedagogia Saverina Pasho do të fliste për dualitetet që do të shoqëronin gjithë jetën e Proustit, si romancier e filozof, hebre dhe kristian…

SAVERINA PASHO

Po ndërmarr sot të flas për të panjohurin më të njohur të Francës, për Prustin. Pse e them këtë? Sepse të komentosh autorin apo veprën e tij përtej klisheve Prusti mondan, çifut, dendi, homoseksual, deri fraza naive “Prusti e kishte frazën e gjatë sepse kishte frymën e shkurtër”, etj. është pothuaj një sfidë. Është e vërtetë në fakt që Prusti është një autor modern dhe i paklasifikueshëm, dyfish i paklasifikueshëm edhe po të niseshim nga gjenealogjia e tij, edhe nga tiparet e veprës së tij.

Gjenealogjia e tij e dyfishtë, francez dhe hebre, midis katolicizmit dhe judaizmit, do të jetë burimi i asaj pleksjeje njerëzish e vendesh që përbën thelbin e veprës “Në kërkim të kohës së humbur”.

Dualiteti i qenësishëm i Prustit u manifestua në dilemën e tij, ai nuk zgjedh dot midis fiksionit dhe kritikës, romanit social dhe poemës, jetës dhe ligjeve- vetëm reminishenca e organizon rrëfimin përmes unit të pagjumë që, si ëndrra, ka kujtesën afektive apo të pavullnetshme.

Çifut dhe katolik, vetmitar dhe mondan, romancier dhe filozof, homoseksual dhe njeri i shekullit shumë pranë opinioneve konvencionale, Prusti iu nënshtrua gjithë jetës këtij dualiteti, këtij klasifikimi që ai vetë donte t’i shpëtonte. Prusti e mbarti gjithë kohës çështjen e identitetit social.

Dilema hamletiane “Të jesh a të mos jesh” te “Sodome dhe Gomora” në gojën e Saint-Loup, mikut të narratorit, do të bëhet “Të jesh një syresh apo të mos jesh”. Në shoqërinë franceze, që Prusti do ta kritikonte, në sallonet që do të satirizonte duhej të kishe patjetër një identitet, një përkatësi që të mund të jetoje. Të mos i përkasësh kësaj apo asaj kaste, rrethi, do të thotë të mos jesh.

Por Prusti nuk është nga ata që mbyllen në klane, ai është kundër çdo fryme komunitarizmi. Më i paangazhuari i shkrimtarëve në fakt ishte thellësisht i angazhuar në kauzat e mëdha të kohës së tij, ky margjinal është në zemër të shoqërisë. Prosti ishte njëlloj i përfshirë në çështjen “Dreyfus”, ashtu edhe kundër aksionit për prishjen e katedraleve.

Ai do të ishte njëherësh nismëtar i manifestit për “Dreyfusin” (do të deklaronte vetë: “unë jam i pari dreyfysard në Francë) dhe autori i artikullit në “Le Figaro” du 16 août 1904, “La Mort des cathédrales”, ku godet ligjin e ndarjes së Kishës nga Shteti në emër të fesë së Bukurisë”. Në rastin e një shkrimtari agnostik si Prusti, nuk është i krishteri që flet pro katedraleve, është esteti që Ruskinin e konsideronte si profet.

E vërteta është se Prusti është i magjepsur nga arti kristian. Në atë masë sa është në garë, rivalizon me artin kristian duke besuar se shkrimi, letërsia mund të bëjë më mirë se organot dhe rozetat e kishave. E shkruara është ekuivalent i ritit kristian të eukaristisë, transubstantacioni përmes kungimit i bukës dhe verës në trupin dhe gjakun e Krishtit.

Po kështu, shkrimi i tij, boja që rrjedh në fjalë është gjaku i tij (ai e merrte këtë pozë kristike dhe besonte se boja ishte gjaku i tij që rridhte për të krijuar veprën e tij), që krijon fjalët, fjalët që marrin cilësitë e lëndës, që përthithin jetën për t’u bërë vetë jeta. Lexuesi e provon këtë te episodi i Madëlenës, emblemës prustiane, ku autori përcjell te ne intermitencat e zemrës, sensacionet e tij, duke na bërë të ndjejmë edhe ne shijen e Madëlenës, një shijim gati fizik, trupor.

Lexuesi bëhet histori dhe aktualitet trupor, fizik. Prandaj shkrimi i Prustit nuk është formalist, është shkrimi i një eksperience që kritikët modernë do ta quajnë si “Bataille”, eksperiencë e brendshme, ose “Sollers”, eksperiencë e limiteve. Jeta e dhënë jo në terma filozofikë, por me ata të eksperiencës, e bën veprën e Prustit më të kapshme. Për autorin është e qartë se koha e humbur, esenca e gjërave nuk rikuperohet përmes inteligjencës, as vëzhgimit, tipare të artit realist që krijojnë unin e tashëm që na shkëput nga e shkuara, ku gjërat ruajnë esencën e tyre, që duam ta shijojmë edhe në të ardhmen. Inteligjenca dhe kujtesa e vullnetshme i shtrembërojnë gjërat.

“Vepra ime, -thotë Prusti, -do të jetë krijim i kujtesës së pavullnetshme”. Vepra e tij është një vorbull e pavetëdijes, të cilën ai do ta kthejë në fjalë për të krijuar një neorealitet si antidotë të realitetit mondan snob parisian mediokër të kohës.

Pra, midis Parisit mondan dhe aristokratik dhe Kombresë, Francës tradicionale të të parëve, Prusti do të krijojë një tjetër realitet përmes një stili, ku raporti midis subjektit dhe botës së jashtme vendoset përmes ndjesisë.

Kujtimi i ndjesive të së shkuarës ose më mirë kjo pikëprerje midis ndjesisë së sotme dhe një ndjesie të së shkuarës, lejon të kapësh një çast jashtë kohës, kohën e pastër. Kujtesa e pavullnetshme pyet të shkuarën për të rikuperuar një identitet të humbur, një fëmijëri të humbur në fakt, si identitet i qenies njerëzore në përgjithësi.

Kështu “Në kërkim të kohës së humbur” nuk është vetëm kërkim i të shkuarës për ta gjetur vërtet atë, është krijim, është poesis, është letërsia që përmes fjalëve e rikrijon kohën e humbur, pra e rifiton atë (Prusti e di se parajsa e vërtetë është parajsa e humbur).

Ka pa dyshim një kondensim jo vetëm të ndjesive dhe esencave te vepra e Prustit, por edhe një kondensim filozofik, ku midis frazave lexuesi erudit zbulon pikëpamjet që nga Platoni deri te Bergsoni duke kaluar nga Montaigne, Dekarti, Nice, Shopenhauer, kështu do të lidhnim kohën si kohë krijimi me emrin e Bergsonit, dolorizmin e Prustit, krejt eksperiencën e dhimbjes me Shopenhauerin, gjithë përjetimin e shkrimit në kufijtë e ëndrrës, si në një Camera obscura ndoshta me shpellën sensoriale të Platonit. Prusti mendon se përmes dhimbjes nuk arrihet qielli dhe parajsa, por njohja.

Dhe njohja është njëkohësisht dhimbje. Nga dhimbja sipas tij shërohesh vetëm duke e provuar plotësisht dhimbjen. Te “Në kërkim të kohës së humbur” dhimbja është e pranishme, është dhimbja e Prustit që duhet të ndahet përfundimisht nga puthja e nënës para gjumit, dhe krejt fëmijërisë së humbur, dhimbja e çifutit që e shmangin dhe duhet të pranohet në sallonet parisianë, e shkrimtarit që i duhet të gjejë fjalët etj.

Por autori nuk përkundet në dhimbjen e vet, Prusti e bën dhimbjen një divinitet, ekzaltohet në dhimbje dhe e sheh si një përvojë që të çon tek e vërteta e sublimohet përmes artit. Ideja niçeane e kthimit të përjetshëm do të materializohej me përpjekjen e Prustit për të ringjallur një të shkuar që do të jetë aty edhe pas vdekjes.

“Në kërkim të kohës së humbur” është historia e një njeriu që zbulon se bëhet shkrimtar, por është edhe historia që tregon se si ai është bërë shkrimtar dhe faqja e fundit është dhe faqja e parë e librit. Fillimi dhe fundi janë tashmë që në vëllimin e parë të “Kërkimit”, pjesa tjetër është vetëm digresion.

Struktura e veprës së tij është rrethore, nuk ka kronologji, por një ndërtim kontatrapuntik temash e motivesh dashuri dhe xhelozi, gjenialitet dhe limonti, degradim i jetës mondane dhe sublimim e shëlbim përmes artit. Është interesante se si shkrimtari i pagjumë krijon veprën e tij në gjendje përgjumjeje, duke luajtur me kufijtë e ëndrrës.

Gjumi çliron imagjinatën, “organi i vetëm për të shijuar bukurinë”. Por ëndrrat e Prustit nuk kanë asgjë ekstravagante, surrealiste, ato të çojnë thjesht në kufijtë e personalitetit, në kufijtë psikikës, e veçon nga bota e dëshirës. Ëndrra është një dhomë e zbrazët, kërkim jashtë kohës, ku nuk ka kujtime, nuk ka objekte, përfytyrime, as kohë. Një vend pa vend, një kohë pa kohë.

Është diçka që nuk bën pjesë te jeta, një vdekje psikike. Një lloj depersonalizimi që të kujton metaforën e shpellës sensoriale të Platonit, ëndrra prustiane është një lloj camera obscura, ku ka vetëm tinguj, hije, drita, aroma. Sipas një leximi psikoanalitik të J. Kristevës ëndrra përkthen një gjendje autizmi endogjen që e kemi të gjithë, ku gjendesh i përmbytur në mënyrë katastrofike nga ndjesi që nuk i kupton as i asimilon dot.

Por Prusti është në gjendje të zbresë në thellësitë e unit, të ripeshkojë fjalët aty dhe të ngjitet për ta komunikuar të pakomunikueshmen për ne të gjithë si Krishti që na dhuron pavdekësinë.

Prusti nuk analizoi psikologjinë, ai analizoi jetën intime. Prandaj kjo psikologji e intimes, e thellësive përkthehet si në pikturë abstrakte dhe jo figurative. Për ta mbyllur do të them dy fjalë për misionin e Prustit si shkrimtar. Ai vetë thoshte se libri më i mirë nuk është shkruar ende, sepse ai është aty i shkruar tashmë dhe detyra e tij është vetëm ta përkthejë. Nuk ka njohje, ka vetëm rinjohje.

Prusti e shihte shkrimin e veprës së tij si një mision, ose më mirë një vokacion në kuptimin religjioz. Ai thoshte: “Shkrimtari i madh është si fara që ushqen të tjerët me atë çka ka ushqyer më parë veten”. Në fund të kohës së rigjetur ai e ka mposhtur frikën nga vdekja, sepse jeta nuk ndalet me jetën e tij, me librin e tij ai u jep lexuesve pjesën e tij të pavdekësisë.

NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al

Te lidhura