Ka ngjallur sërish polemika analiza e Mustafa Nanos pas vdekjes së Kasëm Trebeshinës. Në një artikull te Mapo me titull ““Trebeshinën historia duhet ta regjistrojë si disident, jo si shkrimtar”, Nano thotë se “ka qenë kulturalisht i vjetruar. I kapërcyer nga kohët. Që të jem më i saktë, ka qenë ai vetë që nuk ka mundur t’i kapë kohët. Dhe mendërisht mbeti atje, në fshatin e prindërve të tij, në Vinokash të Përmetit”.
Por Mehmet Metaj, ka nje pergjigje qe e ka botuar ne gazeten “Dita”, me titull “Unë miku i Kasëmit dhe gjithologu varrmihës Mustafa Nano”, ne te cilin analistin e quan me ironi “gjithollog”.
“Trebeshinën historia duhet ta regjistrojë si disident, jo si shkrimtar”
Nga Mustafa Nano
Nuk di pse nuk kisha marrë mundimin asnjëherë të lexoja një libër të Kasëm Trebeshinës. Ai ishte një personazh i mistershëm, kishte rreth (edhe pse jo fizikisht) një numër adhuruesish, të cilët krijuan një si kult të tijin, jetoi si një oshënar gjithë kohën, shprehte përbuzje për elitën sunduese të vendit, konsiderohej prej shumë njerëzve një disident, e megjithatë, unë nuk pata ndonjë cytje a kërshëri për ta lexuar. Kjo kërshëri më kapi pas lajmit të vdekjes së tij. E dini se ç’bëra të nesërmen? Shkova e bleva “Këngën Shqiptare” në pesë vëllime, dhe librin autobiografik “Një ditë në natën pa fund (Dafinat e thara)”. Doja t’ia blija të gjithë veprën, por “prit, merre shtruar”, i thashë vetes, “merr një shije të parë, pasi librat këtu janë”. U ktheva në shtëpi, i lashë të gjitha punët e tjera, dhe u shtrova të lexoja Trebeshinën. Fillova me librin autobiografik, ngaqë doja të merrja vesh se kush ishte Kasëm Trebeshina.
***
Gjëja që të mbetet në mendje pasi lexon autobiografinë e Kasëm Trebeshinës është së pari, që ajo është e shkruar keq (edhe emra dosido, jo shkrimtarë, kanë mundur të shkruajnë autobiografi më të mira në gjuhën shqipe), dhe së dyti, që ajo është e mbushur me vetëpëlqimin e Trebeshinës. Është deri në nivele bezdisëse ky vetëpëlqim.
Por dëshmitë që sillen aty nuk kemi pse t’i vëmë në diskutim. Jo të gjitha, kuptohet. Sepse ka ndonjë dëshmi që nuk ta mbush mendjen. Lidhur me Promemorjen e famshme të vitit 1953, fjala vjen, të duhet pak mundim që ta besosh. Ajo është, sipas meje, e shkruar nga Trebeshina, gjë që duket nga stili. Por për kohën se kur është shkruar, nuk kemi pse ta vëmë dorën në zjarr. Sepse mund të jetë shkruar në çdo kohë. Pastaj, ka më shumë se një arsye për të dyshuar te pretendimi i Trebeshinës se ia ka shkruar këtë letër Enver Hoxhës. Së pari, ajo letër nuk gjendet nëpër arkiva. Regjimi i Enver Hoxhës, sado e pakuptueshme të duket, është sjellë me shumë kujdes e respekt me arkivat. U kanë mbijetuar atyre kohëve edhe dokumente që e komprometojnë diktaturën e diktatorin. Pse të mos ruanin edhe këtë letër? Së dyti, letra, e njohur tanimë me emrin Promemorje, është e shkruar me një ton arrogant e ex cathedra. Lëre pastaj që është e shkruar me një gjuhë të ashpër, denoncuese e poshtëruese ndaj Enver Hoxhës. Mirëpo ta bëje këtë në vitin 1953, e në të njëjtën kohë të mbeteshe gjallë, duket si një mrekulli. Dhe dihet, gjatë atij regjimi veç mrekulli që nuk ndodhnin.
Por pavarësisht asaj që thuhet në autobiografi, e dyshimeve që mund të kemi rreth tyre, të vjen të besosh se ai njeri nuk ka bërë kompromise. Ose le të themi, që kompromiset kanë qenë minimale, sa për t’i dhënë mundësinë vetes të mbante frymën gjallë e të shkruante. Dhe kjo është një gjë e jashtëzakonshme për një shoqëri si kjo e jona, ku njerëzit e kompromiseve janë soji më i rëndomtë. E gjithë historia e Shqipërisë, edhe ajo e fismja, është një histori e njerëzve të kompromiseve, për rrjedhojë, e njerëzve pa ideale. E prandaj, Kasëm Trebeshina shkëlqen me eshtrën e tij morale. Ah, e vetmja rrëshqitje që ka bërë ka qenë një elegji për Stalinin, por kjo ka ndodhur në vitin 1953, kur ai ishte ende i bindur se Stalini ishte një udhëheqës i mirë, s’ka gjë se ishte komunist. Këtë shpjegim jep ai vetë, të paktën. Dhe unë vetë jam i prirur ta besoj.
Të vjen të besosh, gjithashtu, që ai ka qenë një trim kokëshkretë. Ishte trim edhe për një kredo morale, edhe për një bindje, si të thuash, ideologjike. Me fjalë të tjera, ishte trim edhe përballë dikujt, me të cilin ndahej moralisht, edhe përpara dikujt që ishte armiku i tij, fjala vjen pushtuesit. Por – kjo gjë më duket më e rëndësishme – kishte një disponim të egër brenda karakterit të vet, që e bënte të papërmbajtshëm e të pamëshirshëm. Në një moment tregon se si gjatë Luftës, për t’u vetëmbrojtur, e vret një “tradhtar të kauzës”. “U ktheva dhe e qëllova në mes të ballit; e çarmatosa, pastaj e flaka të vdekur në tokë. ‘Varrose atë’, i thashë prerë lundërtarit, dhe shkova në fshat”. Vini re: është hera e parë që vret dikë. Dhe nuk ndalet në këtë pikë për të na folur mbi ndonjë efekt psiko-mental që ajo ngjarje pati mbi të. Lë të kuptohet se nuk ka patur ndonjë efekt të tillë. Të jep përshtypjen se mezi ka pritur të vinte momenti, në të cilin ai do të vriste. Të njëjtën ftohtësi dëshmon edhe në një rast tjetër, kur vret dy ballistë njëri pas tjetrit. “I vrava, ranë top të vdekur”, thotë pa e parë fare të udhës të bëjë ndonjë koment shtesë. Ose në rastin kur ky vetë dha urdhër të pushkatohej një farë Jani Milo nga Himara. “Urdhërova vajzat që ta ekzekutonin tradhtarin”, shkruan. Vajzat! Do ishte më mirë të na e fshihte këtë faktin e fundit.
Ka qenë kulturalisht i vjetruar. I kapërcyer nga kohët. Që të jem më i saktë, ka qenë ai vetë që nuk ka mundur t’i kapë kohët. Dhe mendërisht mbeti atje, në fshatin e prindërve të tij, në Vinokash të Përmetit. Si autor librash gruan e sublimon në rolin e saj si zonjë shtëpie, por si njeri del se ka qenë patriarkal e mizogjin. Sa ishte i ri, letrat e dashurisë që i mbërrinin herë pas here, i griste të gjitha. Historitë e dashurisë mes partizanëve, gjatë Luftës II, ia sillnin zorrët te goja. Çupave partizane që i vardiseshin në mënyrë të ndrojtur, as që ua hidhte sytë. Janë tronditëse këto fakte, apo jo? E megjithatë, është ai vetë që i rrëfen, me krenari, i sigurt se me këtë vë në piedestal një Kasëm të adhurueshëm. Mirëpo, vetëm i adhurueshëm nuk mund të quhet. Teksa lexoja jetëshkrimin e tij, i gjithi më është dukur si një gjë e nxjerrë me përdhunë nga arkivat a nga muzetë. Nuk mund të më dukej ndryshe një njeri që ka shkruar gjithë atë autobiografi, dhe nuk ia përmend emrin gruas qoftë edhe njëherë të vetme. Flet për të, i referohet në 2-3 raste, por e bën sikur të ketë qenë fjala për një hije. Dhe në këtë pikë mua më ka kapur në befasi. Mua vetëm kaq do më mjaftonte që Trebeshinën të mos e llogarisja si banor të panteonit të kulturës shqiptare.
***
Ky ka qenë Kasemi njeri. Gjithnjë, sipas shënimeve që ka lënë ai vetë. Për Kasëmin shkrimtar nuk ka ndonjë gjë të madhe për të thënë. Për mua ishte një zhgënjim. E lexova “Këngën Shqiptare”, që është një sagë e jetës shqiptare para e gjatë Luftës II, dhe nuk gjeta letërsinë që unë dua. Që të jem i sinqertë, nuk gjeta letërsi. Këngën shqiptare mund ta lexojë edhe një njeri që s’ka lexuar kurrë letërsi. Sepse është një rrëfim linear, që mund të lexohet me po atë lehtësi që lexohet një përrallë, apo një skicë. Dhe unë e kuptoj këtë. Ai ishte shkrimtar i bërë vetë, pa ndihmën e shkollës, të mësuesve, të mentorëve, të leximeve, të qarqeve kulturore. Trebeshina na bën me dije se autorët e parë e të fundit shqiptarë i ka lexuar kur ka qenë fëmijë, 8-9 vjeç (!!!!). “Erdhi vëllai me pushime dhe solli në shtëpi ‘Lulet e verës’ të Naim Frashërit, ‘Baba Tomorrin’ e Çajupit, dhe ‘Vraninën’ e Fishtës, dhe ky ishte kontakti i parë dhe i fundit që unë pata me letërsinë shqipe”. Këtë e thotë ai, e zeza mbi të bardhë. Nëse do ta besonim, atëherë i bie që më pas ka lexuar vetëm autorë të huaj të përkthyer në shqip. Dhe ndonjë gjë tek-tuk në gjuhë të huaj, ndonëse në autobiografinë e vet nuk na thotë se ç’gjuhë të huaj njihte. Si zor të ketë zotëruar ndonjë gjuhë të huaj në atë masë sa të mund të lexonte letërsi të arrirë. Nga mënyra se si shkruan, nuk të besohet se ka njohur ndonjë gjuhë të huaj.
Stili i tij lë aq shumë për të dëshiruar, sa ndonjëherë, teksa je duke e lexuar, të bëhet se je duke ndjekur një ligjërim bisedimor. Ajo shqipja vernakulare e Skrapar-Përmetit (“Gjithë ajo erë që kishte frytur mbrëmë, shi do të delte”, “dualën grarija”, “fëmija po rriteshin”, “do të kishnje hakë të zemëroheshe” etj. etj)., sido që shumë e lezetshme, sidomos për mua, e përforcon këtë ide. Në planin e teknikave narrative, letërsia e tij mbetet një belbëzim letrar. Sa herë që ai rreket ta stërhollojë stilin e tij, ai nuk bën gjë tjetër, veçse e banalizon atë stil edhe ca më shumë, gjë që duket te fraza të llojit: “Për mua fshati është fshat, me tiparet fshatarake të fshatit e të fshatarësisë; se fshati po qe nuk fshat, nuk mund të jetë as fshat, dhe fshati pa fshat është si fshati pa fshat” (Kënga Shqiptare, botimi Globus R., vëllimi 1, f. 135), ose “muaji shkurt sikur donte t’i ngjante marsit dhe të takohej me prillin se e kishte marrë malli ngaqë nuk ishin takuar kurrë” (Kënga Shqiptare, botimi Globus R., vëllimi 2, f. 230) etj. etj.
Ai nuk kishte respekt për formën e për ndërlikimet stilistike. Vepra e tij letrare është një monument i thjeshtësisë artistike. “Unë kam mësuar shumë, e papërtuar, nga Testamenti i Vjetër”, thotë ai, dhe me Testament të Vjetër nuk ka parasysh Biblën. Jo, ka parasysh mësuesin Popull. Dhe po aty ia bën: “Nuk më duhen stilet e përdredhura të rraketakeve”. Siç mund të merret me mend, kjo urrejtje për stilin, dhe për formën në përgjithësi, nuk buron prej besimit në ndonjë shkollë letrare, apo rrymë kulturore, të veçantë. As prej zgjedhjes së tij për të refuzuar shkolla të tjera “rrakatakesh”. Ai “rrakataket” nuk është se i refuzonte, ngaqë i përbuzte. Në fakt, i përbuzte, ngaqë nuk i arrinte dot. Trebeshina me stilin ishte si dhelpra me rrushin. Dhelpra nuk është se nuk e donte rrushin. Thjesht nuk mbërrinte dot deri atje.
Sigurisht, ai nuk ka qenë nga ata që “kërkonin patkonj e gozhdë që të mbatheshin” (kjo është një shprehje e përdorur prej tij për të përkufizuar ata që shërbimin e kishin zanat), dhe kjo gjë e nxjerr nën një dritë shumë të mirë në histori. Kjo është dega e fortë, dhe e vetme, ku mund të rrijë varur nderi i tij. Në veprën e tij nuk vihet re ai ngurtësimi ideologjik që shquan veprat e realizmit socialist. E megjithatë, vepra e tij vuan prej një ngurtësimi tjetër, që buron prej papërsosmërive të tija letrare e limiteve të tij kulturore. Ai kishte një vizion të ngushtë mbi botën. Thënë ndryshe, ishte i burgosur i kësaj bote të ngushtë. S’ke ç’i bën, ky është fati i rëndomtë i mendjeve të vogla. Dhe në fakt, ai ishte një mendje e vogël. Por një karakter i fortë. Në këtë kuptim, historia duhet ta regjistrojë si disident, jo si shkrimtar. Sipas meje, ata që e kanë trajtuar deri më sot si shkrimtar, ose janë viktima të një keqkuptimi, ose (në rastin më të pafajshëm) e kanë bërë prej empatisë. Dhe të bësh gjëra të gabuara prej empatisë, nuk është ndonjë mëkat kushedi se çfarë.
Kasëm Trebeshina, siç thashë më sipër, vetëpëlqehej si shkrimtar. Nuk ka pasur asnjë shqiptar që ta ketë çmuar Trebeshinën më shumë sesa e ka çmuar ai vetë. Vetëpëlqehej aq sa s’e kish për gjë të shihte, a krijonte, edhe realitete alternative, deri edhe situata të ngjashme me “revelacione”. I ishte mbushur mendja që do bëhej shkrimtar qysh kur ishte 11 vjeç, kur në dhomën e errët të shtëpisë iu bë se i hyri dikush, “një burrë i gjatë, me mjekër, serioz, i veshur me rrobë të mëndafshtë të gjelbër, në jeshil fare të çelur, me një çallmë në kokë, një çallmë në ngjyrën e rrobave, e me opinga në ngjyrë portokalli, që i shkoi pranë shtratit dhe i tha rëndë: ‘Ti duhet të shkruash’. Kasëmi i thotë se “nuk dinte të shkruante”, dhe mysafiri i natës, a engjëlli furacak, i thotë të shkruante ca vargje: ‘Rrëzë kodre shkon një vijë/me uj’ të kulluar/Pranë bregut një fëmijë/po loz i gëzuar…’. Pasi i diktoi vargjet, e i tha se “ai duhet të shkruante, duhej ta vazhdonte këtë punë”, fantazma u zhduk në errësirë, nëpër natë, siç kishte ardhur. Këtë “revelacion” na fton që ta marrim, pa na e thënë, si një paralele me fabulën e Muhametit që, gjithashtu, në errësirën e një shpelle, pati një serendipity me engjëllin Gabriel. Dihet që pas këtij takimi, bota fitoi profetin Muhamet. Ndërsa pas takimit qiellor të Kasëm Trebeshinës, Shqipëria, ndoshta bota, fitoi një shkrimtar të jashtëzakonshëm. Mirëpo nuk është kështu. Letërsia e tij – kjo është e vërteta – nuk u ngjit asnjëherë mbi nivelin e atyre vargjeve, që atij ia diktoi në dhomën e errët ai burri i gjatë mjekrosh, e që ia vlen t’i citosh: ‘Rrëzë kodre shkon një vijë/me uj’ të kulluar/Pranë bregut një fëmijë/po loz i gëzuar…’.
*Titulli është i redaksisë, origjinali është: Kasëm Trebeshinën e lexova pas vdekjes. Dhe …
Burimi: http://www.mapo.al/2017/11/trebeshinen-historia-duhet-ta-regjistroje-si-disident-jo-si-shkrimtar/1
Unë miku i Kasëmit dhe gjithologu varrmihës Mustafa Nano
Nga Mehmet Metaj*
Pas shuarjes së Kasëm Trebeshinës, shumëkush nga liliputët e shumtë që nuk i mungojnë asnjëherë këtij trualli nuk rreshtin së shkruari direkt apo on-line me një papërgjegjshmëri maksimale… Sikurse ndodhi dje me gazetarin dhe opinionistin gjitholog Mustafa Nano. Qysh në titull thuhet se “Trebeshinën historia duhet ta regjistrojë si disident, jo si shkrimtar”, që në të vërtetë është thelbi i shkrimit të tij kontrovers.
Unë kam mendim të kundërt me M. Nanon dhe do të përpiqem të argumentoj se në rastin “Trebeshina” kemi të bëjmë me një rast krejt të veçantë dhe që duhet trajtuar si i tillë, pra njeriu, shkrimtari dhe dijetari. Këtë pak a shumë e thashë edhe në shkrimin që botova në DITA, menjëherë pas vdekjes së Trebeshinës. Ai ishte dhe mbeti ndryshe nga të tjerët dhe pikërisht këtu duhet përqendruar vëmendja dhe duhet analizuar personaliteti i tij.
Dhe në këtë maskaradë ala shqiptare kemi nga pak përgjegjësi të gjithë, pasi ikja e Trebeshinës ishte nga më të trishtuarat, përmes një mospërfilljeje të përgjithshme, ku nuk pati thuajse asnjë reagim serioz institucional dhe shtetëror. Por Trebeshina nuk ishte rasti i parë dhe as i fundmi. Ne kështu kemi “përcjellë” dhe Skënderbeun, Ismail Qemalin, dhe më pas dhe Fan Nolin dhe Faik Konicën etj.. Kur Noli iku në syrgjyn në 1925-ën dhe e përcollën vetëm 4-5 vetë ai tha“skllevër, bij skllevërish, ju kurrë s’keni për ta merituar lirinë” Edhe Konica nuk tha kot se “shqiptarët kanë ca të këqija që s’rregullohen kurrë“… Apo më herët Lord Bajroni ka lënë postulatin “vetitë bijve të shqipes s’ju mungojnë por ah sikur të ishin më të arrira…”
Ja shikoni dhe lexoni reagimet për Kasëm Trebeshinën dhe del konkluzioni për një komb të sajuar… Unë nuk marrë përsipër të bëj apologjetin e Kasëm Trebeshinës se s’jam as bashkëkohës qe t’i njoh “bëmat“ apo “gjëmat“ e kohës së luftës, di vetëm se shume situata që donin trimëri jo rastësisht ia besonin atij t’i zgjidhte. Por nuk jam as i sërës së i tij, dua thjesht të them disa fjalë ose një opinion plus për Kasëm Trebeshinën si njeri fisnik, i kulturës, dijes dhe mbi të gjitha i dinjitetit njerëzor.
Dua të shpreh pikërisht ato që nuk i thotë Mustafa Nanoja. Dhe do të përpiqem të argumentoj këto që do të pohoj nga njohja ime direkt me Trebeshinën.
***
Unë pata një njohje rastësore me Kasëm Trebeshinën (në një takim apo tubim pothuajse të fshehtë që u organizua nga Edi Rama dhe Ardian Klosi, me intelektualë, në ILA, në 11 Janar, 1991..), dhe siç dhe thuhet se “rastësia është mrekullia e botës“, kam patur pastaj rastin dhe kënaqësinë të rri shpesh dhe bisedojë gjatë me të më vonë për rreth 25 vjet (1991-2017).
Edi Rama u prish me Kasëm Trebeshinën. Pse? Për një fjalë. Edi Rama, bashkë me të ndjerin Ardian Klosi ftuan edhe Trebeshinën të krijonin një parti, që do të ishte në frymën e refleksioneve të mbajtura në Institutin e Arteve. Por në një takim, ku u hap diskutimi mbi armiqësinë e Trebeshinës me Ismail Kadarenë, Edi Rama e shpjegoi me pak fjalë: Ky (Trebeshina) i ka zili Kadaresë talentin, ai (Ismaili) i ka zili Trebeshinës disidencën.
Kasëmi iku dhe hoqi dorë nga një parti që nuk kishte lindur akoma. Dhe u zemërua me Edi Ramën. Ja pikërisht për këtë gjë që e thekson dhe M. Nano në shkrimin e tij të djeshëm. Sepse Trebeshina e ndjente veten shkrimtar, madje të rëndësishëm në letrat shqipe.
Kam krijuar bindjen se kam njohur një njeri të fismë, dinjitoz, të ditur, shkrimtar, poet, enciklopedist, filozof,… por me staturë të vyer, të paepur, trim i rrallë në luftë kur duhej treguar trimëria dhe njeri i letrave shqipe, megjithëse siç ndodh gjithmonë “njerëzit dinjitozë në vende rajash ku prevalon mediokriteti me një popull pagan dhe njerëz gjysëm-të-mësuar(mediokër), siç thoshte ai,… popull kaçak me kulturë baritore e pësojnë dhe ai duke parë se ç’po bënte sistemi komunist me në krye Enver Hoxhën, ku po promovohej mediokriteti, falsiteti dhe antivlerat sidomos në letërsi, me stigmatën* e “realizmit socialist”, i indinjuar mori kurajon e pashoqe dhe i drejtoi një “Promemorje“ direkt diktatorit Enver Hoxha, duke e quajtur atë vetë një mediokër… ndërsa njëherësh e krahasonte me Luigjin e Katërmbëdhjetë. Dhe për këtë e pagoi me një haraç të madh, 17 vjet burg, dhe për pasojë mbeti pothuajse i pabotuar dhe megjithë disa publikime të tij pas viteve ‘90,…ai iku në botën tjetër i panjohur plotësisht nga ne” Ka nga ata që e mohojnë promemorien e Trebeshinës. Për shembull, M. Nanoja shkruante dje: “letra, e njohur tanimë me emrin Promemorje, është e shkruar me një ton arrogant e ex cathedra. Lëre pastaj që është e shkruar me një gjuhë të ashpër, denoncuese e poshtëruese ndaj Enver Hoxhës. Mirëpo ta bëje këtë në vitin 1953, e në të njëjtën kohë të mbeteshe gjallë, duket si një mrekulli….”
Unë them se Promemoria ka ekzistuar dhe i është dërguar Enver Hoxhës. Unë mendoj se zhdukësit e Promemorjes janë dhe mohuesit e ekzistencës së saj. Gjithsesi edhe kjo mund të ndriçohet ndonjë ditë.
***
Mustafa Nano e pohon edhe vetë se as e ka njohur dhe as e ka lexuar Trebeshinën, por ka pritur që ai të vdiste dhe të kuptonte se me kë kishte të bënte. Shumë keq për një opinionit që ka marrë përsipër t’u vërë vulën të gjitha problemeve dhe halleve të këtij vendi.
Kasëm Trebeshina qe njeri dinjitoz dhe trim i rrallë, por dhe me kulturë të gjerë dhe shkrimtar me vlera të mëdha por i pabotuar tërësisht në kohën e diktaturës dhe rrëmujës demokratikase dhe ato mbeten ende’ të panjoura dhe të pavlerësuara por që një ditë do të vlerësohet për kontributet e tij dhe letrat që ka lënë… Ai ishte karakter i Madh, i paepur, i pakompromis, jo të tundtte kokën e të siguronte privilegje.. I Pavdekshmi Kasëm Trebeshina do të mbetet i paharruar për të gjithë ata që e kanë njohur dhe do vij dita që do ta vlerësojnë dhe ata që s’e patën njohur kur të lexojnë veprat e tij… duke filluar nga kryevepra e tij “Odin Modvalsen”… Ai ishte i rrallë nga virtytet njerëzore…
Unë kam patur rastin dhe fatin ta njoh nga afër, që në vitet 1991… dhe mund të them se ai ishte një sfinks i vërtetë, i fortë si stralli në karakter, dinjitoz, i papërkulur, virtuoz por dhe me erudicion të thellë, njeri me ide të lira dhe që dinte t’i shprehte, me virtyte fisnike dhe këto nga geni dhe kultura e gjerë që kishte asimiluar, ndonëse falë diktaturës dhe injorancës sonë mbeti një shkrimtar i panjohur dhe i palexuar tërësisht ende…
“Unë në veprat e mija kam gërshetuar surealizmin me onirizmin”-thoshte ai..
Kasëm Trebeshina ishte një njeri i jashtëzakonshëm dhe me kurajo të paparë. Ka qenë shumë i ri në luftë, por shumë shpejtë u zhgënjye nga ç‘po ndodhte. E filloi qysh në Bashkimin Sovjetik ku e çuan për studime dhe i bëri sovjetikët që njohu të flisnin me vete duke i akuzuar për krimet që bënin si regjim, prandaj e përjashtuan nga shkolla dhe e sollën në Shqipëri. Filloi punë në Lidhjen e Shkrimtarëve ku i vinte me shpatulla për muri të gjithë kolegët me mendimet e tij hapur anti regjim.
Në një mbledhje i dërguan Fiqret Shehun, të shoqen e Mehmet Shehut, kryeministër, se e kishte edhe kushërirë të parë si për ta zbutur, dhe ajo i foli kur filloi të fliste siç dinte Kasemi, e ndërpreu dhe ai ia ktheu si dinte ai gruas se kryeministrit duke i thënë pa asnjë drojtje se “ti s’mund të ndërpresësh fjalën time!”
Meqë s’po i jepnin përgjigje për ato që parashtronte i bëri letrën e famshme-promemorien në v. 1953 Enver Hoxhës dhe e futën për herë të parë në burg. Ishte vërtetë kushëriri i parë i Fiqret Shehut. Si doli nga burgu meqë përsëri nuk pajtohej dot me regjimi, i kërkoi Presidiumit të linte shtetësinë shqiptare dhe donte të merrte shtetësinë zvicerane, dhe për këtë e futën prapë në burg. Atëherë deklaroi se veprën e tij do e shkruante në gjuhë të huaj pasi ai zotëronte në mënyrë perfekte disa gjuhë të huaja, sidomos anglishten dhe kishte lexuar Shekspirin në origjinal..dhe ashtu bëri.
Mustafa Nano shkruante dje: “…atëherë i bie që më pas ka lexuar vetëm autorë të huaj të përkthyer në shqip. Dhe ndonjë gjë tek-tuk në gjuhë të huaj, ndonëse në autobiografinë e vet nuk na thotë se ç’gjuhë të huaj njihte. Si zor të ketë zotëruar ndonjë gjuhë të huaj në atë masë sa të mund të lexonte letërsi të arrirë. Nga mënyra se si shkruan, nuk të besohet se ka njohur ndonjë gjuhë të huaj.”
***
Mendoj se është disident nga më të medhenjtë ne ish Lindjen Komuniste. Më bëri përshtypje një koment i një zonje (Lora) lidhur me shkrimin e botuar neë “Dita’, nga LORA, koment në shkrimin e Gëzim Vodës për Kasëm Trebeshinen, me titull “Abrashi Trebeshina”, Gazeta “Dita”, 16.11.2017;
Ja komenti i saj:
“Më vjen çudi që autori i këtij shkrimi i jep më shumë hapësirë përcjelljes, pa bujë, të Kasëm Trebeshinës… kur e vetmja gjë që duhet thënë Kasëm Trebeshinën është, se për fat të shqiptarëve, ai mbetet modeli i BURRIT, në çdo përmasë që ta shohësh e llogaritësh. Kasëm Trebeshina mbetet modeli i admirueshëm i BURRIT në një ambjent të tejmbushur me burracakë. Nëse ka qenë amanet i tij ajo përcjellje që iu bë, kjo është në dinjitetin e vërtetë të një njeriu që e sfidoi dhe e përbuzi, me kosto të rëndë në gjithë jetën e tij, farsën, burracakërinë dhe hipokrizinë e që luftoi pa ndërprerje për ideale sipërore njerëzore. Unë ndjej bekim që në Shqipëri ka edhe të tjerë, hë për hë të pazëshëm, modele Burri sikurse Kasëm Trebeshina…. që përbëjnë tharmin më të shëndetshëm të një një Kombi. Kur kam mbaruar së lexuari “Këngën Shqiptare” me pesë vëllime të Trebeshinës jam mrekulluar…. mjeshtëria e tij në zhbirilimin e natyrës njerëzore më është dukur e barasvlefshme me atë të Dostojevskit në “Krim dhe Ndëshkim”. Të gjithë jemi vdekatarë…. matemi vetëm me emrin që do t’u lëmë trashëgim familjes dhe Atdheut. Emri që Kasëm Trebeshina la është për mua nga më të vyerit e BURRAVE që ka pasur Shqipëria”.
Kritiku i njohur Adriatik Kallulli e ka quajtur romanin “Kënga shqiptare” një roman epope të pangjashëm në letrat shqipe.
Ndërsa M. Nano shkruan kështu për të njëjtën vepër: “Për Kasëmin shkrimtar nuk ka ndonjë gjë të madhe për të thënë. Për mua ishte një zhgënjim. E lexova “Këngën Shqiptare”, që është një sagë e jetës shqiptare para e gjatë Luftës II, dhe nuk gjeta letërsinë që unë dua. Që të jem i sinqertë, nuk gjeta letërsi. Këngën shqiptare mund ta lexojë edhe një njeri që s’ka lexuar kurrë letërsi. Sepse është një rrëfim linear, që mund të lexohet me po atë lehtësi që lexohet një përrallë, apo një skicë.
***
I rënduar nga shikimi, ai vuante nga glaukoma, vitin e fundit të jetës ai nuk dilte më as për xhiron e zakonshme që bënte pothuajse përditë, nga shtëpia tek kodrat e liqenit të Tiranës dhe kthim duke takuar dhe pirë edhe një kafe me miq të rrallë që kishte. Unë, siç më thoshte, isha një nga 4-miqtë e rrallë dhe më të dashur të tij… Një ditë kur shkuam bashkë me aktorin Ilir Bezhani për ta takuar në shtëpi, në Prill, 2016, duke u përshëndetur e pyetëm për shëndetin. Ai, si një i ditur dhe me kujtesë por dhe filozof, na u përgjigj “por ja siç me shihni, siç ka thënë Yeats-i (Ëilliam Butler Yeats, poet irlandez, 1865 –1939): “Lumturia nga qielli bie me pikatore, hallet bien me ton..”..Gjithnjë sa herë rrija me të, shpesh e pinim kafen tek “Friends”-i dhe ku rrinim një a dy orë.
Mësoja shumë prej tij se ai ishte një enciklopedi e gjallë por dhe xhentëlmen në komunikim dhe biseda me miq… njeri me erudicion dhe kujtesë të rrallë.
***
Një ditë e pyeta se a ka patur ndonjë muzikant rus që t’i ofrohet Bet’hoven-it, ai m’u përgjigj:
“Po ka patur, ai ka qenë Musorgsky (Modest Petrovich Mussorgsky (Russian: Моде́ст Петро́вич Му́соргский, 21 March, 1839 – 28 March, 1881, kompozitor rus)i cili tentoi të t’i korrigjonte një notë në një Sonatë për Piano, por pasi e provoi disa herë dhe stononte, u bind se Bet’hoveni nuk kishte gabuar dhe e la siç ishte…
Unë nuk e di se sa gjuhe di dhe sa di M. Nano, por po sjell një fakt të kundërt me të për Trebeshinën:
Ai ishte nga të paktët shkrimtarë me horizont të gjerë që ka mendime filozofike në korpusin e veprave të tij dhe që kishte lexuar që në rini Shekspirin në origjinal, pasi ishte një anglishtfolës perfekt.
Ai më citoi një ditë përmendesh Makbethin e Shekspirit:
“Tomorrow, tomorrow, tomorrow,
Creeps in this petty pace,
From day to day,
To the last syllable of the recorded time,
And all our yesterdays have lighted the fools,
The way to dusty death
Out, out brief candle
Lives but aëalking shadow
A poor player that strucks and frets
his hour from the stage
And then is heard no more
It is a tale full of sounds and furies
Signifying nothing” (U.Shekspir-tek- Makbethi)
***
Le të jetë kjo një përgjigje për të gjithë ata që tentojnë me kot të sfidojnë atë veprën letrare të Trebeshinës.
*Marrë nga shënime autentike nga bisedat me K. Trebeshinën (1991-2017)
Burimi: http://www.gazetadita.al/une-miku-i-kasemit-dhe-gjithologu-varrmihes-mustafa-nano/
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
