“Përplasja e babait me Enverin, i dorëzoi revolverin në tavolinë dhe u arratis në male”- Rrëfimi rrëqethës i të bijës së gjeneralit, Hysni Dema: Jeta ime në 5 kampe internimi! Ndihma që na dha xhaxhai i Jozefina Topallit dhe vjehrra e saj

Oct 22, 2021 | 17:04
SHPËRNDAJE

Hysni Dema, gjatë periudhës kur ishte kolonel1Iu desh të paguante kusurin e arratisjes së të atit. Nga fëmijëria e jetuar pa fëmijëri, te rinia e djegur. Thuajse 30 vite kalvar vuajtjesh dhe persekutimesh familjare nga njëri kamp i vendit në tjetrin, janë dëshmia e gjallë e jetës së Rudina Demës. E bija e gjeneralit rrëfen eksperiencën e jetuar. Nga mosmarrëveshjet e të atit me Enver Hoxhën, te miqësia e tij me kryeministrin jetëshkurtër në politikën shqiptare, Fiqri Dinen.

Ditët e vështira në kampet e internimit dhe marrëdhënia e veçantë nën përkujdesjen e vjehrrës dhe xhaxhait të kryeparlamentares Jozefina Topalli. Një regjim i mbrapshtë, prej të cilit do të dilte pa babanë, të cilin nuk mundi ta njihte kurrë, me nënën e cila vdiq në Savër të Lushnjës, dhe vëllain e madh Sazanin, i cili u arratis nga kampi për të emigruar fillimisht në Gjermani, e mandej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ata sot, motër e vëlla, kanë një raport që mbahet vetëm përmes letërkëmbimeve dhe fotografive. Rudina Dema, ka shumëçka për të treguar…

Arratisja e babait tuaj do ju faturohej shtrenjtë me internime familjare. Cila është historia e jetës suaj?
Unë jam e bija e Hysni Demës. Im atë ishte kolonel dhe komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë shqiptare gjatë Luftës së Dytë Botërore. Im atë ishte mik i ngushtë me Fiqri Dinen, i cili u bë kryeministër i vendit gjatë kohës së pushtimit gjerman, e qëndroi në detyrë deri në prag të çlirimit të vendit. Marrëdhënia e tyre shkonte përtej një lidhjeje miqësore, apo si kolegë ushtarakë me përvojë. Për shkak se në vitet 1944-1945 u organizuan disa kryengritje të armatosura antikomuniste, sidomos në zonat veriore, dhe një prej tyre edhe në Dibër, vendi i origjinës së tim eti, babai u shënjestrua si organizator i tyre.

Sepse, në radhët e ushtarakëve dhe patriotëve që luftuan për Shqipërinë e madhe, kishte nisur të ziente lëvizja e brendshme që nxirrte në pah nevojën për bashkimin e vendit, dhe përpjekjet e devotshme antiserbe. Babai im ishte një prej tyre dhe, për këtë arsye, ai ka pasur konflikte të njëpasnjëshme me udhëheqësin Enver Hoxha. Pikërisht për të mos lejuar komunistët të bashkëpunonin me Miladinin dhe Dushanin, krerët serbë që punonin kundër interesave të Kosovës, marrëdhënia e tyre u ashpërsua së tepërmi.

Rudina Dema11ok
Rudina Dema

Çfarë të ka rrëfyer tjetër nëna jote në lidhje me marrëdhënien e babait tënd dhe Enver Hoxhës?

Më ka shprehur se ata kishin një raport tepër të acaruar. Duke qenë se im atë, së bashku me atdhetarë të tjerë të vendit, si: Fiqri Dine, Preng Pervizi, e Muharrem Bajraktari, kolonelë dhe gjeneralë me grada ushtarake, nuk e përtypnin dot bashkëpunimin e Enver Hoxhës me serbët, ata nisën të punonin në kundërshtim me këtë tezë të udhëheqësit, por gjithmonë në dobi të interesave kombëtarë. Në Konferencën e Mukjes, babai im i ka dorëzuar revolverin në tavolinë Enverit dhe i ka thënë “Pushka t’u bëftë top!”. Në asnjë kohë ai nuk do ta përkrahte bashkëpunimin me serbët. Menjëherë pas këtij konflikti, im atë u arratis në male.

Paskëtaj, Hysni Dema do të cilësohej “tradhtar i atdheut”… Ne jetonim në një shtëpi në Tiranë dhe gjatë një nate trokasin në derë një grup partizanësh, të cilët nxjerrin jashtë time më shtatzënë me mua, të veshur me rrobat e gjumit në mes të rrugës, së bashku me vëllain e vogël. Mamaja m’i ka treguar më vonë këto episode…
Nga presioni emocional dhe goditjet që pësoi, disa ditë më pas ajo më lind mua në banjën e shtëpisë… Të tilla ishin kushtet, për shkak edhe të arratisjes së babait, familja u etiketua si tradhtare dhe u përbuzëm nga të gjithë. Gjatë mesit të vitit 1945, babai arratiset në male dhe dërgon vetëm një letër, ku shpjegon arsyet e arratisjes jo për të shpëtuar lëkurën, por për të vazhduar po ashtu i fshehur luftën antikomuniste kundër interesave pro serbe të Enver Hoxhës. Paskëtaj do të vijonin të gjitha pasojat për familjen tonë.
Çfarë pasojash?
Duke qenë i arratisur në mal dhe i shënjestruar nga regjimi komunist, babai nuk mund të ishte njësoj si të tjerët që përkrahën politikat komuniste. Ai cilësohej tradhtar, sepse kishte dalë kundër interesave publikë të regjimit. Kur unë isha vetëm pesëmuajshe, na morën në shtëpi, na hipën në një makinë dhe na çuan fillimisht në kampin e Beratit. Nënës i thanë që motivi i internimit ishte pikërisht babai i arratisur, i cilësuar si tradhtar i atdheut. Në këtë kamp famëkeq dërgonin familjet më elitare të vendit, dhe që ishin rrezik serioz për regjimin e asaj kohe. Kaluam muaj të tërë së bashku me nënën e vëllain. Ndërsa motra e madhe ishte e martuar me një shtetas italian dhe ajo qëndroi në Tiranë.

Në kamp, nëna më ushqente me qumështin e gjirit, sepse ky ishte ushqimi i vetëm që mbetej të konsumohej në atë mizëri njerëzore. Nëna më thoshte gjithmonë që ushqimi që shërbehej në kamp, ishte gati i pangrënshëm. Deri në moshë të vonë, unë kam pasur flokët e gjatë të mbushur me morra.
Sa kohë qëndruat në kampin e Beratit?
Kemi qëndruar rreth një vit në atë kamp. Nëna bënte punë nga më të vështirat dhe më të rëndomtat. Në anën tjetër, ajo duhet të më ushqente mua me gji dhe, ndërsa në mëngjes shkonte në punë, për mua kujdeseshin gratë e tjera të persekutuara në atë kamp. Pas Beratit, episodi i internimeve do të vazhdonte në kampe të tjera, sigurisht me një kalvar të gjatë mundimesh e persekutimesh çnjerëzore.

Në cilin kamp përfunduat më pas?

Hysni Dema, gjatë periudhës kur ishte kolonel1ok
Hysni Dema, gjatë periudhës kur ishte kolonel

Fillimisht na çuan në Kuçovë. Aty ime më thotë që kujton dhimbjen më të madhe të punës së krahut. I detyruan të gjitha gratë që të punonin me orare të zgjatura për hapjen e fushës së aviacionit të Kuçovës. Isha vetëm një vjeçe e pak, dhe nëna punonte me mish e shpirt që të plotësonte normat e ditës dhe të stimulohej me ndonjë ushqim më tepër… Pasi përfundoi ky projekt, na çuan në kampin e Porto Palermos. Ishte si një kullë në majë të një kodre të lartë e që kufizohej nga male në të katërt anët.

Në kala rrezja e diellit nuk depërtonte asnjëherë. Dritaret ishin shumë të vogla. Ambienti ishte gjithmonë në terr, lagështirë. Për të fjetur, si dyshek kishim rrasat e gurit, pinim ujë të kripur dhe me krimba nga pusi që ishte në hyrje të kalasë. Familjet më prestigjioze të vendit ishin internuar në atë kamp, si: familja e Gjon Marka Gjonit, vjehrra e Kryeparlamentares Jozefina Topalli, Maria dhe vajza e saj Suzana Topalli, xhaxhai i Jozefinës, Nush Topalli etj. Maria me të bijën më kanë rritur dhe janë kujdesur ditë të tëra për mua.

Çfarë lloj përkujdesjeje ofronte familja Topalli kundrejt jush?

Bëhet fjalë për vitet 1946-1950, isha afërisht pesë vjeçe. Duke qenë se isha ende një vajzë e vogël dhe nëna duhet të largohej për në punë që herët në mëngjes. Shkonte në këmbë në mal dhe mblidhte dru, të cilat i mbante në kurriz. Ditë për ditë ishte thuajse kjo lloj pune, dhe të tjera punë krahu që kryheshin nëpër fusha të hapura. Mbaj mend që, kur vinte nëna nga puna, më sillte lende dushku, një lloj kokrre të ngjashme si gështenja, që ajo më pas i piqte dhe m’i jepte për të ngrënë mua apo vëllait.

Shpeshherë ato na sëmurnin, sepse ishin të destinuara për konsum nga kafshët dhe jo për ne. Por në ato kushte mbijetese, duhet të gjendeshin forma nga më të ndryshmet për të jetuar. Ndërsa Maria me të bijën kujdeseshin për mua, njësoj sikur të më kishin pjesëtaren e tyre të familjes. Më ushqenin, më vishnin e më ndërronin. Sepse në shumicën e rasteve, unë rrija në kamp e palarë, me flokët e mbushur me morra, e paushqyer. U rrita me interesin dhe përkujdesjen e familjes Topalli, njësoj sikur të ishin familja ime. Nuk kam për t’i harruar asnjëherë.
Ndjenja humane që shfaqen edhe në kushte aq të vështira jetese, apo jo?
Është e vërtetë. Unë nuk gjej fjalë për të shprehur mirënjohjen time ndaj zonjave të nderuara të familjes Topalli, që më falën aq dashuri dhe ngrohtësi. Pikërisht ato përkëdheljet e shpeshta, ajo vëmendja e tyre që kurrë nuk më ka munguar, qoftë në ushqim apo veshmbathje… ato lojërat interesante fëminore që krijoheshin aty për aty, më largonin mendjen nga të qarat e mëngjesit kur nëna largohej për në punë, e që kthehej natën vonë në dhomën ku ne rrinim.
Si ndodhi më pas që të liruan?
Nëna më thoshte shpesh, duke më arsyetuar edhe situatën në të cilën gjendeshim, se për sa kohë që Hysniu, babai, nuk ishte bërë më i gjallë e nuk kishte organizuar kryengritje të tjera, nuk cilësohej më i rrezikshëm për regjimin komunist. Me rritjen time në kamp, si fëmijë që isha, edhe mund të më lironin, sepse nuk përbëja rrezik. Ndërsa nënën nuk e lejuan të braktiste kampin. Kur unë isha rreth gjashtë vjeçe e gjysmë, më lirojnë nga kampi i Porto Palermos. Mamaja më kishte ngjitur emrin tim në një letër poshtë fustanit që kisha veshur. Dhe ashtu, më lëvizin prej andej dhe më sjellin në Tiranë, ku gjendej motra ime e madhe. Nënën dhe vëllain, rreth 14 vjeç asokohe, nuk i lejuan të lëviznin, ata vijuan të ishin të internuar në kamp. Njerëzit që më shoqëronin, më lanë në Tiranë, dhe nuk kam për ta harruar asnjëherë një dyqan të një zanatçiu krutan, që ishte ngjitur me shtëpinë tonë të vjetër, i cili më sheh duke qarë, dhe më afrohet për të më ndihmuar.

Unë i tregoj letrën që nëna më kishte fshehur poshtë fustanit dhe nuk vonoi shumë që punëtori të më çonte në derën e shtëpisë së vjetër, ku jetonte ime motër me të shoqin. Pasi më përqafoi dhe të dyja u ngashëryem në të qara, menjëherë më mori përdore dhe më dërgoi tek një berber, i cili më qethi tullac. Më pas, më nxori në oborr të shtëpisë, më zhveshi lakuriq dhe më lau me ujë të ngrohtë. Ajo natë më riktheu në jetën normale, së cilës ia kisha harruar shijen që kur isha ende një bebe. Duke iu gëzuar realitetit dhe vijueshmërisë së ditëve, besova se ferrit i kishte ardhur fundi, por në fakt isha gabuar rëndë. Arratisja e vëllait tim Sazanit nga kampi i Porto Palermos, do të më kushtonte shumë. Këtë herë do të rikthehesha bashkë me motrën, Majlindën.
Ju u rikthyet sërish në kamp internimi, pas thuajse dy vitesh. Këtë herë çfarë kishte ndryshe?

Arratisja e Sazanit nga kampi i Porto Palermos, kishte gjunjëzuar keqas edhe nënën, të cilën, siç ajo më tregonte, e kishin varur me kokë poshtë në hyrje të kalasë. E kishin lënë për ditë të tëra jashtë në të ftohtë, sepse i kërkonin të dëshmonte për arratisjen e të birit, ata dyshonin se mos ai ishte arratisur për t’u bashkuar me babanë në male dhe për të vijuar lëvizjen antikomuniste. Disa ditë më vonë, njerëz të Sigurimit vijnë në shtëpinë e motrës, atje ku më kishin lënë dhe më marrin sërish për të më çuar në kamp, e për t’u bashkuar me nënën, të cilën në formë dënimi e kishin zhvendosur nga kampi i Porto Palermos, në Savër të Lushnjës.

Unë isha e vogël, rreth shtatë vjeçe e gjysmë, por nuk kam për ta harruar kurrë fytyrën e nënës, lotët dhe përqafimin e saj pas ribashkimit tonë në ato kushte. Duke qenë se e konsideroja veten disi më të rritur, fillova edhe unë punë në fushë. Mblidhja kallinj gruri, punoja për të plotësuar normën nga mëngjesi në darkë. Ndërkohë që disa njerëz zemërgjerë më jepnin dorë, duke më ndihmuar edhe ata që ta tejkaloja normën e të merrja vlerësime. Ditët kalonin, unë rritesha në kamp, dhe jeta jonë ishte po e njëjta mynxyrë. Gjatë kësaj kohe, kisha nisur edhe shkollën tetëvjeçare. Shkoja këmbëzbathur për të ndjekur ato pak orë mësimi dhe kthehesha në fushë për të mbledhur kallinjtë e grurit.

Lëvizjet dhe jeta juaj atje ishte e kontrolluar, por çfarë kujton ndonjë episod të veçantë që të ka mbetur në mendje?
Ashtu si pa e kuptuar, kaluan thuajse 20 vite në kampin e Lushnjës. Bashkë me nënën dhe motrën jetonim atë përditshmërinë aty, me punë, dhe shpesh ndonjë përpjekje e cunguar për shkollim. Rreth vitit 1970, kur ndodhi gjullurdia e famshme e Beqir Ballukut, kur ky i fundit kishte kundërshtuar Enver Hoxhën për çështjen e ndërtimit të bunkerëve në të gjithë Shqipërinë, sepse kërkonte që në vend të bunkerizimit, të investohej në rivierën e vendit në dobi të popullit. Këtë arsye e përfolën gjatë asokohe brenda kampit intelektualë të pranishëm aty. Për shkak të regjimit të mbrapshtë dhe luftës së klasave, njerëzit e Sigurimit aty brenda në kamp ia kishin frikën ndonjë revolte të mundshme dhe acarimit të situatave.Ndaj na spostuan nga Savra në Belsh të Elbasanit.

Na riinternuan, në një kamp tjetër me kushte më të vështira dhe më të mbyllur për nga ana e sigurisë. Për të pestën herë do të përjetoja një tjetër eksperiencë të hidhur, duke shkelur në kampin e radhës që për fat do të rezultonte dhe i fundit.

A është e vërtetë që në Belsh të internuan vetëm ty dhe motrën, ndërsa nëna juaj Vasfia mbeti në Savër?

Po, është e vërtetë dhe kjo është pjesa më e dhimbshme. Ne dy vajza të reja, që na marrin dhe na degdisin në një tjetër zonë të panjohur. Nëna nuk erdhi me ne dhe unë kurrë nuk e mësova arsyen se pse ajo nuk u lejua që të bashkohej me ne. Vetëm një vit më vonë, mësuam se nëna ndërroi jetë në atë kamp, ndërsa ne bijat e saj nuk patëm mundësi as që t’i hidhnim një grusht dhé. Në Elbasan ia nisëm nga e para… si gjithmonë duke punuar dhe asnjë zhvillim i ri në jetën tonë. Një ditë, aty në kamp vijnë për vizitë Mehmet Shehu dhe Liri Belishova. Kishin ardhur për të inspektuar zonën, kampin dhe njerëzit që rrinin aty. Unë edhe motra në atë kohë rrinim në një shtëpi të vogël, por që mundoheshim ta rregullonim me duart tona… dhe për zbukurim në parvazet e dritareve kishim vendosur vazo me lule.

Dëgjoj me veshët e mi se si Mehmeti tha se vajzat e një disidenti dhe tradhtari të kombit si Hysni Dema nuk mund të jetojnë në kushte aq të favorshme dhe përfunduam nga Elbasani në një zonë më të thellë që quhej Belsh. Nisëm të punonim në një kooperativë bujqësore. Punoja me kazmë gjithë ditën dhe duart më kullonin gjak. Pas thuajse 30 vitesh të kaluara duke lëvizur nga njëri kamp në tjetrin, në fillim të viteve ’80 na lirojnë. Tashmë isha pa nënë, e cila më vdiq në kampin e Lushnjës, pa baba të cilin nuk e kisha njohur kurrë, përveçse e kujtoj portretin e tij të vagullt, pa vëlla, i cili ishte arratisur në moshën 14- vjeçare dhe, siç mësova më vonë, ai përmes Jugosllavisë me pasaportë false, ishte arratisur për në Gjermani.

Aty ishte martuar me një shtetase gjermane, kishte studiuar në një akademi ushtarake nga më të njohurat në Gjermani dhe, pasi ishte vlerësuar me grada ushtarake, ka marrë pjesë në luftën e Vietnamit dhe është dëshmitar i kësaj lufte. Motra, menjëherë pasi dolëm nga kampi, vazhdoi jetën e saj duke u rimartuar sërish, ndërsa fëmijëria dhe rinia ime u ngrysën në dyert e atyre kampeve famëkeqe.
Çfarë të ka mbetur sot për të kujtuar nga e kaluara jote? Vetëm dhimbje dhe ditë të vështira. Fëmijëria ime pa fëmijëri dhe rinia që më kaloi në punë krahu të rëndomta. Mbeta pa prindër, pa vëlla, për të cilin ende sot më djeg shpirti. Ai jeton prej shumë vitesh në Amerikë dhe, që prej shkëputjes sonë nga kampi, nuk kemi mundur të takohemi dot. Pas daljes nga kampi i Elbasanit, erdha në Tiranë dhe përmes disa njohjeve familjare fillova punë në kombinatin tekstil “Stalin”. Në moshën 38-vjeçare u martova me shkuesi dhe nga kjo martesë sot kam një vajzë. Nuk e besoj dot, s’e meritoja një fat të tillë. Kurrë s’e kisha menduar kësisoj jetën time./ UNE Gruaja

*Ky artikull është ekskluzivisht për “Panorama.al’. Riprodhimi i tij nga media të tjera në mënyrë të pjesshme ose të plotë pa lejen e kompanisë dhe pavendosur hiperlinkun e artikullit origjinal do të ndiqet në rrugë ligjore.

 

NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al

Te lidhura