Për herë të parë Ismail Kadare rrëfen për të ëmën: “Ajo ishte kuptim e moskuptim, të bëra bashkë, në jetë e në mosjetë”

Nov 17, 2014 | 15:10
SHPËRNDAJE

Ismail Kadare në kafen “Rostand”
“Shumë shpejt do ta kapja se unë gjithashtu kisha një problem me nënën, por ai ishte tepër larg nga ato që përmenda. Kishte të bënte kryesisht me lehtësinë, me atë që më pas do të më dukej si ana prej letre apo prej gipsi e saj. Në fillim turbull, pastaj përherë e më qartë po kuptoja se ato që pothuajse nuk mungonin kurrë në vjershat dhe këngët për nënat: qumështi, gjiri, aroma, ngrohtësia e amësisë, s’e kisha lehtë t’i gjeja tek ime më. S’ishte punë ftohtësie. Dhembshuria e saj ndihej që larg. Kujdesi gjithashtu. Mungesa ishte gjetkë dhe, siç do ta kuptoja më vonë, kishte të bënte me pengesën e shfaqjes, e kapërcimit të një pragu që, me sa dukej, ajo e kishte të pamundur.” – Mundet që shpesh një pjesë e mirë e jona e do një shkrimtar, sepse mund të gjejë në radhët e tij ndjesi të vetat që i ka pasur të zhurmshme në kokë, pa formë. Pastaj i sheh, të thëna siç nuk do dinte njeri tjetër t’i thoshte, dhe mendon “kjo është ajo që kam dashur të them, por nuk do të dija se si”. Sepse marrëdhënie të vështira apo të veshura nga kuptime e moskuptime të herëpashershme ka, për shkrues e jo shkrues. Por këtij rrëfimi i do fort edhe moskuptimin, atë që gjithnjë e urren te vetja e të tjerët, atë që nis qysh në prezantimin e parë të hapave të lehtë të së ëmës së shkrimtarit Ismail Kadare, e deri në fund, kur mbyll sytë për të mos i hapur më. Është hera e parë që prezantohemi me të ëmën e shkrimtarit, siç ai e ka parë e përfytyruar kur nuk ka mundur ta shohë. Pjesa e mëposhtme është pjesa përmbyllëse e tij. Ashtu siç do të lexoni e kuptoni, është edhe pjesa përmbyllëse e gjithë asaj që shkrimtari u përpoq gjithherë të kuptonte, deri në fund…

KUKULLA
Portret i nënës
(Fragment nga libri)

Ismail dhe Helena Kadare me dy fëmijët
Pas varrimit të tim eti, Kukulla e humbi fare. U desh kohë që drejtpeshimi në apartament të kthehej. Një mbrëmje, gjatë një pasdarke me miqtë, njëri prej tyre shfaqi mendimin se ndryshe nga shtëpitë e vjetra, që e mbanin gjatë kujtimin e të vdekurit, apartamentet e sotme ishin parashikuar që me linjat e thjeshta dhe lëmimin e tyre të ndihnin daljen dhe ikjen sa më të lehtë të tij.
Siç ndodhte në kësi rastesh, do të kujtohej gjithçka për të. Ato që thuheshin ishin kundërthënëse. Shumica e bënin hijerëndë, të tjerët këmbëngulnin për të kundërtën: humorin e pazakonshëm të tij. Qëllonte që të dy palët të kthenin kryet nga unë, për të dëgjuar të vërtetën.
Shpjegimi ngjante i pamundur, sidomos kur biseda, sado tërthorazi, u avitej lidhjeve at-bir. Ndoshta e vetmja e fshehtë që kisha mësuar prej tij, ishte vështirësia për të kuptuar nëse tirania ishte vërtet apo prodhohej prej teje. Ashtu sikurse nënshtrimi. Dhe në fund të fundit, në njëfarë kuptimi, ti mund të ishe rob i tiranit, aq sa ai robi yt.
Faza e shqyrtimit të ndërgjegjes po kalonte e qetë. Një fejesë e Kakusë, pas saj martesa e vëllait të vogël, ndodhën gjithashtu qetësisht. Me rastin e kësaj të fundit, siç qe bërë zakon tani, kur erdhi puna e tortës, u kujtua kalimthi tepsia e madhe e bakllavasë, dhe bashkë me të, dyshimi im për krimin e dikurshëm (Atë natë te Gryka e Këlcyrës, në karrocerinë e kamionit, im vëlla që dremiste mbështjellë midis velenxave, nuk pa vërtet asgjë, apo e vuri re se tepsia e vjetër po bëhej gati të hidhej, dhe s’bëri asgjë për ta ndaluar?)
Po ktheheshin dalëngadalë edhe ngacmimet e dikurshme ndaj Kukullës: a do ta merrja unë me vete në Paris, me rastin e daljes së librit tim atje? Në një motërzim tjetër ngacmimi ishte më plagosës: thuhej se mund të merrja tezen e Helenës.
Pas të qeshurave të vajzave, Kukulla përpiqej të qeshte gjithashtu. Të qeshurat dukej se e çlironin përherë e më shumë.
Kishin qenë të qeshurat e fundit të Kukullës në këtë botë.
Çdokujt që do të mund të dëgjonte rastësisht këto fjalë, mendja aty për aty do t’i shkonte te vdekja.
Ishte më e hidhur se ajo.
Ishte 24 tetor i vitit 1990, në prag të rënies së mbrëmjes, kur ra telefoni dhe një zë i panjohur tha: dëgjoni radion!
Ismail Kadare me të motrën, Kakunë, siç e quan në këtë rrëfim
Në radio jepej lajmi i ikjes sime dhe Helenës nga Shqipëria. Letra dërguar presidentit të vendit. Thirrja për zgjedhjet e lira. Përgjigjja e shtetit: shpallja ime tradhtar.
    Ishin vetëm Kukulla me Kakunë, motrën time, të zhvendosura, si zakonisht gjatë mungesës sonë, në apartamentin e Rrugës së Dibrës.
Ishin të mpira. Dridheshin në gjysmerrësirën, që sa vinte dendësohej. S’guxonin të hapnin dritat. Telefoni ra prapë, por askush nuk foli. Pas pak, kur e ngritën dorezën, përsëri e kuptuan që linja ishte ndërprerë. Si të kujtoheshin për të vetmen gjë që mund të bënin, nisën të qanin. Herë së bashku e herë me radhë.
Pas njëfarë kohe trokitën te dera.
Ishin dy veta në fillim. Pas tyre dy të tjerë, me ca arka metalike në duar.
Kukullës nuk i kujtohej të ishte përmendur fjala “bastisje”. As motrës.
Njëri prej tyre, një burrë i imët, i ngrysur, qëndroi në këmbë midis studios dhe pjesës tjetër të apartamentit. Të tjerët iu afruan rafteve të dy bibliotekave.
Që larg Kukulla dëgjonte se diçka flisnin me Kakunë.
Ç’thonë?  Pyeti kur ajo kaloi përbri, por tjetra s’u përgjigj.
Bastisësit po hapnin flegrat e bibliotekës së parë. Kukulla s’po u besonte syve. Po nxirrnin dosjet e dorëshkrimeve të mia! Kishte kujtuar se çdo gjë mund të ndodhte, përveç asaj që po i shihnin sytë. Siç ma tregoi më pas, kishte besuar se mua mund të më merrnin në pranga, por ato s’mund t’i preknin dot. Kur e kisha pyetur se përse besonte ashtu, nuk kishte qenë në gjendje të më përgjigjej. I ishin dukur, me sa dukej, të pajisura me forcë të fshehtë, përderisa mendohej se ma kishin marrë mendjen prej vitesh. Tani, të çmagjepsura, kalonin dorë më dorë vrazhdësisht, për të përfunduar në arkat metalike.
Po a nuk t’u duk se tani që ato po dilnin nga shtëpia, bashkë me to po dilte ndoshta rreziku, e keqja? Nuk e di, thoshte. Mbase… Sytë i merrnin atë shprehje të veçantë, siç ndodhte sa herë ndihej fajtore për moskuptimin e gjërave, atë që te disa quhej e metë e te të tjerët dhunti.
Arkat po mbylleshin ndërkaq njëra pas tjetrës. Njeriu i imët që, me sa dukej, duhej të ishte më i rëndësishmi mes tyre, mbikëqyrte gjithçka.
Familja e nënës së Kadaresë
Ajo që ndodhte përreth sa vinte ngjante më e pakuptueshme. Pështjellimi dukej se vinte prej dorëshkrimeve: vërtiteshin rreth tyre si në një valle të keqe.
Kukullës i dukej se s’dilte dot prej mjegullës. Si në ëndërr i qe afruar mbikëqyrësit të ngrysur për ta pyetur: ti je ai që do më futësh mua në burg?
Tjetri e kishte parë me një vështrim të çuditshëm.
Jam prokuror, tha me zë të ulët. Por ti mos u tremb, nënë.
Vazhdonte mjegullimi i gjithçkaje dhe shija e ëndrrës së keqe zotëronte gjithkund. Nga dhoma jonë e gjumit, po dilte Kakuja, me një revole në dorë, krejt si në filma, aq sa Kukullës iu duk se do të shtinte, ndaj desh i thirri: ç’bën, moj e zezë?
Ndërkohë, njëri nga bastisësit ia mori revolen nga dora qetësisht dhe nisi ta shqyrtonte me kujdes.
Kjo s’është ajo që dinim, tha. Kjo është pa leje. Kërko tjetrën, atë me leje.
Kakuja po shqyente sytë. Asgjë nuk po merrej vesh.
Ti mos më fut mua në burg, se jam e sëmurë, i tha Kukulla prokurorit. Edhe nga sytë nuk shoh mirë.
Prokurori po përgjigjej me të njëjtat fjalë të mëparshme dhe me po atë zë të pikëlluar. Kakuja u shfaq prapë me një revole tjetër në dorë dhe Kukulla u mat prapë t’i thoshte “ç’bën, moj e zezë”, sikur njëri nga bastisësit të mos ia merrte me të njëjtën qetësi. Ishte te biblioteka e bardhë, shpjegonte Kakuja, pas veprave të plota të De Radës, e kisha parë kur fshija pluhurat.
Bastisësi, pasi e shqyrtoi një copë herë, tha: kjo është.
Arkivat metalike po mbusheshin më në fund. Në heshtje i zbritën njëra pas tjetrës. Prokurori i trishtuar doli fill pas tyre. Te dera i vuri krahun te supet Kukullës, duke i pëshpëritur te veshi: mos qaj, nënë…
Nga ai përfytyrim e kisha vështirë të ndahesha. Vite me radhë kthehesha te apartamenti ziplot te Rruga e Dibrës, ku ato të dyja, të mbetura tani vetëm, ia kishin plasur të qarit, këtë herë me zë, si në mort.
12
Nga të gjitha ato që më kujtoheshin në avion, kjo më dukej më e padurueshmja. Kështu më qe dukur në kthimin e parë, në mars të vitit 1992. Rrinte e heshtur në kanape, ndërsa një gazetar i TV-it francez e filmonte. Gëzohu, i thoshin të gjithë. Të shkuara, të harruara.
Bënte përpjekje të gëzohej, por, me sa dukej, s’mundte. Në sy kishte po atë shprehje fajtore kur ndodhej përpara moskuptimit të gjërave. I vetmi ndryshim ishte se gëzimi kërkonte një mundim më të madh.
Tre motrat Dobi, (mes) e ëma e Kadaresë, Hatixhe Dobi
Po, po, thoshte me njëfarë vonese. Jam e gëzuar… Vetëm sytë nuk i kam mirë.
Biseda e fundit me të kishte ndodhur në një nga ditët e nisjes sonë të radhës për Paris. Nga vështrimi i saj nuk ishte vështirë të merrej me mend pyetja që shumica e nënave do të bënin në kësi rastesh: vallë, do të më gjesh më gjallë?
Pas një vështrimi të gjatë, ma bëri më në fund pyetjen, që, për habinë time, ishte më befasuesja nga gjithë pyetjet e mundshme.
Çfarë?, i thashë, me shpresë se nuk e kisha dëgjuar mirë.
Por shpresa kishte qenë e kotë.
Kukulla e përsëriti dhe pyetja ishte ajo që kisha dyshuar.
Francez je tani?
Më pas, sa herë që e sillja ndër mend, në vend që të mësohesha me të, më dukej përherë e më e pamundur nga çdo anë që ta merrje. Ishte sa e qartë, aq edhe e errët, njëherësh fëmijëore dhe pa kohë, që të gjente gjithsesi të papërgatitur. Shkurt, ishte stili i saj, kuptim e moskuptim bashkë, të bëra njësh, në jetë e në mosjetë.
Ishte ndoshta kjo arsyeja që më dukej e natyrshme që përgjigjen për pyetjen e saj t’ia jepja qoftë edhe me vonesë, tani që ishte shtrirë në arkëmort, e bardhë, me pakëz të kuq në faqe, krejt Kukull, në arkëzën e lodrave.
Tek e shihja ashtu, më dukej se prej vitesh ishte përgatitur për këtë kapërcim. Kishte vënë pak grim, si për një shfaqje të fundit, kurse stili ishte po ai, dhe i njëjtë ishte thelbi i pyetjes: zëvendësimi i nënës, paçka se mund të përmendeshin fjalët solemne “Nëna Francë” ose “Nëna Shqipëri”.
Do t’ia jepja përgjigjen natyrisht asaj, vetes sime dhe një përmase të tretë, që do të mund të na gjykonte, ashtu si im atë dikur, me proceset e famshme të tij.
Natyrshëm desha t’i them se s’mund të ankohej më për mungesë të vëmendjes. Ishte në qendër të saj, në rolin e të vdekurës, personazhit të parë të dramës antike, siç mësohej tashmë prej gjithë studentëve të globit.
Të gjithë ishin tani rreth e rrotull, krejt si në teatrin e Tiranës, ku kishte hyrë ndoshta fshehurazi, pa i shkuar mendja se do të vinte dita që të ngjitej ajo vetë, për të zënë vend drejt e në skenën tremijëvjeçare.
Pra, ishin aty, të njohur e të panjohur, të gjithë me pamje të pikëlluar, njëri më i rëndësishëm se tjetri. Gjysmë të heshtur, një pjesë me borsalina të zeza. Disa me gjuhë të huaja.
Ja aktorët e Teatrit Kombëtar, për shkakun tënd i kishin ulur zërat e tyre të kumbueshëm, që aq shumë i adhuroje. Sepse të gjithë e dinin se do të niseshe tani te burri yt, në varrezën perëndimore të Tiranës, ashtu si dikur në vitin e largët 1933, kur kishte ardhur nuse tek ai. Dhe ai, ashtu si atëherë, do të të thoshte: erdhe, Kukull?
Në këto çaste të fundit do të përpiqesha t’u shmangesha gjërave të vështira për ty, si ajo çështja e errësirës, prej së cilës dilnim të gjithë. Ose e asaj tjetrës, errësirës drejt së cilës shkonim.
Do të doja që, së paku në këto çaste, të të siguroja dhe një herë se moskuptimi midis nesh jo vetëm s’më kishte penguar në asgjë, por kishte qenë ndoshta më i duhuri se gjithë kuptimet. Sepse, siç kisha dashur të ta shpjegoja kaq herë çështjen e dhuntisë, ajo mund të shfaqej pikërisht si e kundërta e vetvetes, një diçka e mangët në vend të teprisë. Dhe prapë mund të më kujtohej poeti rus, në atë natën e ftohtë parisiene, në 32 Rue de la Borde, duke gëlltitur me zor dënesën, ndërsa më tregonte se si, gjatë udhëtimit të fundit në Moskë, një grua e kishte pështyrë në rrugë… kot… pa kurrfarë arsyeje… ponjimajesh… kot… në një rrugë mbrëmjeje… një grua e mbështjellë me shall… siç përfytyrohej zakonisht Matushka Rus… Nëna Rusi…, ponjimajesh… në pllakatet e nëntorit… dhe ai donte ta pyeste… pse… ç’të kam bërë… që më pështyn… ndërsa ajo, pa ia ndarë sytë… kërcënuese… enigmatike… s’përgjigjej.
13
Ndjesia se portretit të Kukullës i mungonte diçka, m’u qartësua befas në ndërgjegje, kur në një nga thirrjet e tij telefonike nga Gjirokastra, arkitekti që merrej me ringritjen e shtëpisë, më dha lajmin se kishte zbuluar hyrjen e fshehtë të saj.
E ndjeva se kisha qenë i papërgatitur për një lajm të tillë, kur, me njëfarë mundimi, u përpoqa të gjeja ca fjalë gjallëruese, për të mos e zhgënjyer telefonuesin.
Dje pasdite, vazhdonte ai me ngazëllim, ndërsa punonim te krahu lindor, befas… më kupton… mbetëm të mahnitur… desha të them gojëhapur… më kupton…
Po, po, iu përgjigja, ndërsa aty për aty i dhashë të drejtë vetes për mefshtësinë time, ngaqë, në fund të fundit, askush s’mund të gjallërohej për një lajm të tillë, ngaqë rrallëkujt në këtë botë i shkonte mendja se shtëpia ku kishte kaluar shtatëmbëdhjetë vitet e para të jetës mund të kishte një hyrje të fshehtë, e aq më pak të merrte lajmin e zbulimit të saj, shoqëruar nga mrekullimi prej befasisë, britmave ngashëruese e një sasie të pafundme më kupton?-esh të arkitektit riparues.
Ai vazhdonte të fliste dhe unë, gjithmonë në kërkim të ndonjë fraze të kotë, plotësuese, bëra më të panevojshmen e pyetjeve: a ishte fjala për hyrje apo dalje të fshehtë…
Çfarë? Gati sa nuk thirri tjetri… Hyrje apo dalje?… Hm, pyetje e çuditshme… Vërtet e çuditshme, shtoi pas pak.
Disi i penduar për ndërhyrjen, i thashë se ndoshta mund të merrej për të dyja, dhe aty për aty m’u duk se ndjeva një shqetësim që po kalonte prej atij drejt meje.
Ishte gjithsesi i panjohur si shqetësim, ngaqë… rrallëkujt… e të tjera si këto… pra, rrallëkujt i kishte qëlluar të vriste mendjen nëse hyrja a dalja e fshehtë e një shtëpie mund të ishte shenjë e mirë apo e keqe për të.
Shija e shqetësimit, për të mos thënë e njëfarë ankthi pa kuptim, më mbeti edhe pas mbylljes së telefonit.
Një hyrje e fshehtë… Ja ta zëmë një dalje… E ç’kishte këtu për të vrarë mendjen?, thashë me vete.
E megjithatë, shqetësimi s’më ndahej…
E kisha njohur arkitektin më parë se shtëpia të rrënohej.
Jam nga Sokaku i të Marrëve, më kishte thënë, me një shprehje gazmore në fytyrë, thua se po më njoftonte diplomimin në Oksford.
Qeshëm një copë herë dhe kështu do të ndodhte sa herë që e kujtonim këtë takim të parë. Ishim të dy nga e njëjta rrugicë e famshme, çka dhe do të ndihmonte, pa dyshim, që të merreshim vesh më mirë.
Në të vërtetë, mirëkuptimi ishte i plotë gjer ditën kur, sikur të na punonte një rreng të madh, mu midis riparimit, shtëpia u dogj e u rrënua kulm e themel.
Për ringritjen e shtëpisë u caktua i njëjti arkitekt, dhe gjithçka ishte si më parë, diploma, Oksfordi dhe mirëkuptimi ynë. Ashtu si më parë, ai ishte i plotë, duke nisur nga fjala “bombardim”, që ne e përdorëm që të dy në të njëjtën kohë dhe fare natyrshëm.
Ishte takimi ynë i parë përbri rrënojës, kur, pas befasimit tim për atë që po shihja, ai përdori pikërisht ato fjalë që unë kisha ndër mend… Ngjan si një bombardim, apo jo?
Pikërisht, iu përgjigja. Dhe ai më shpjegoi se shtëpitë e Gjirokastrës, ndryshe nga gjithë ndërtesat e tjera në botë, kështu e kishin djegien, në trajtë bombardimi. Ndryshe s’mund të shpjegohej ajo që i befasonte të gjithë: rrënimi dramatik i mureve prej kështjelle.
Ai vazhdonte të më shpjegonte se shtëpia jonë kishte pësuar një goditje mizore, të barabartë me dy bomba të mëdha, lëshuar nga një bombardues i rëndë anglez. Dhe kjo vinte për shkak të pullazit të saj me pllaka guri, i cili, pas djegies së trenjve mbajtës, rroposej befasisht me gjithë peshën e vet prej skëterre mbi shtëpinë.
Shkurt mund të thuhej se shtëpia e Kadarenjve ishte bombarduar prej pullazit të saj, me fjalë të tjera, prej vetvetes.
Biseda më dukej çuditërisht e njohur, si e ardhur prej vitit 1940, kur bombarduesit anglezë fluturonin kërcënueshëm mbi qytet.
Dhe ja, ajo që s’kishte ndodhur atëherë, do të ndodhte më pas, në vitin e paharrueshëm 1999. Valë-valë, avionët e NATO-s fluturonin mbi detin Adriatik për të bombarduar Serbinë. Afërsisht në atë kohë ndodhi ngjarja. Në mendjen time, rrënimi dhe bombardimi, prej kohësh ishin shkrirë aq fort, saqë s’më dukej ndonjë çudi të përfytyroja njërin nga bombarduesit anglezë të shkëputej nga grupi dhe ashtu përrallshëm, si në fëmijëri, t’i afrohej qiellit mbi Gjirokastër, për të kërkuar shtëpinë, sipër së cilës do të lëshonte ato dy bombat e pritura qyshkur.
Dhe siç ndodhte shpesh, kur jo çdo e keqe vinte vetëm për keq, falë këtij tmerri ishte zbuluar ajo që s’do të ishte shfaqur ndoshta kurrë: hyrja e fshehtë e shtëpisë.
Merrej me mend se ishte më shumë se një hyrje, dhe më e thellë se çdo fshehtësi. Herë më dukej si një kod i pashmangshëm për zbërthimin e gjithçkaje, duke përfshirë dhe enigmën e Kukullës.
Këto mendoja pak a shumë tek po udhëtonim të dy me Helenën drejt Gjirokastrës. Arkitekti kishte ngulur këmbë të vinte edhe ajo, ngaqë miqtë e mi të atjeshëm donin t’i bënin njëfarë surprize…
S’e kisha vrarë mendjen asnjë grimë se ç’mund të ishte kjo e papritur, ngaqë shumicën e kohës më dukej se krejt ndodhia nuk mund të ishte veçse një befasim, duke nisur nga shtëpia vetë, që ishte ajo, pa qenë kurrsesi ajo.
Mjaftonte mendimi se shtëpia do të kishte këndej e tutje një jetë të dytë, gjë që nuk u ndodhte kurrë njerëzve, për të shkaktuar hutim. Do të kishin jetë të dytë dhomat, mesoret, shkallët, qiellzanat e gdhendura, kurse mosdhomat, ato që s’ishin bërë kurrë dhoma, do të ishin me jetë të dytë, pa pasur kurrë një të parë.
Përpiqesha të mos e mendoja gjithë këtë lëmsh, që më ngjante më i ndërlikuar se ezoterizmi i Pitagorës e Platonit bashkë.
E gjithë kjo kishte vazhduar gjersa, të shqetësuar nga grumbulli i vogël i miqve, ishim gjendur te porta perëndimore. Arkitekti e shtyu flegrën e saj dhe ne hymë në hyrjen e parë të shtëpisë, në fund të së cilës një derë tjetër të çonte në hyrjen e dytë, nga e cila ngjiteshin shkallët e brendshme, kurse një portë e tretë hapej në oborrin lindor, drejt shkallës së jashtme.
Nëpër këtë shkallë prej guri, ende pa parmakë mbajtës, ne po ngjiteshim grumbull, drejt katit të sipërm. Vura re se shoqëruesit e mi, ndërsa vështroheshin me njëri-tjetrin, në atë mënyrën e veçantë të njerëzve që i lidh një marrëveshje e fshehtë, tregonin kujdes që Helena të gjendej në krye të varganit. Vetëtimthi m’u kujtua surpriza për të cilën më kishte folur arkitekti, por, i shpërqendruar siç isha, e harrova aty për aty.
Grumbulli, me Helenën tashmë në krye, po u afrohej shkallinave të fundit, ku midis një heshtjeje, që dukej si e krijuar pas pëshpërimave: vëmendje! kujdes! buçiti befas një këngë e vjetër, e dalë nga shumë gjokse burrash.
Njerëzit shpejtuan nëpër shkallë për të parë ç’ndodhte. Pamja ishte më shumë se tronditëse: Në mesoren e madhe të katit të dytë, një radhë burrash me fustanella, rreshtuar në një gjysmë rrethi solemn, këndonin gjëmueshëm një këngë të vjetër dasme.
Helena kishte ngrirë përpara tyre, si e zënë robinjë.
Kënga këndohej për të. Ishte një këngë e famshme gjirokastrite, më e vjetra ndoshta e gjithë këngëve të dasmës, dhe nusja ishte ajo.
Nuse, ku fute këmbët… të rënçin dhëmbët.
Me fjalë të tjera: nuse, këtu ku hyre, do të rrish gjer në fund të jetës.
Sytë e kënduesve, të errët, paralajmërues nuk i ndaheshin.
Kishte vonuar kaq vite, por më në fund kishte mbërritur. Ishte vonë për të shpëtuar dhe, pa dyshim, vonë për të ndrequr diçka. Haptas i thuhej: ti s’do të dalësh më këndej.
Ishte një keqkuptim, njëfarë vegullie e një dasme të pakohë. Dhe nusja ishte e gabuar, dhe vetvetiu të vinte të thërrisje: ndaleni këtë teatër të rrezikshëm, uleni perden.
Ndërkaq, një hijeshi e pazakonshme i kishte rënë Helenës, thua se po përpiqej ta merrte me të mirë shtëpinë.
Gjithçka përreth ishte moskuptuese, plot kërcënim.
Desha t’i them se s’ishte më shtëpia e parë dhe as kishte tagër për nusen e martuar tjetërkund.
Desha të them diçka tjetër, për pengun e kaluar kushedi si, prej banesës së vjetër, për pritjen e gjatë dhe pezmin pa kuptim, por në atë çast kënga u ndërpre befasisht, siç ndodhte zakonisht me këtë lloj këngëtimi, thua se frymëmarrja iu këputej në mes.
Grumbulli, me të njëjtin ngut siç ishte ngjitur, po zbriste tani, si ata që i largoheshin zonës në rrezik. Midis tij arrita ta kap nga dora Helenën, ende të shtangur, dhe t’i them “kujdes!”, ndërsa zbrisnim shkallëve pa parmakë, pothuajse në panik.
Në fund të tyre, tek ecnim drejt portës, bashkë me mendimin se mos ishte më mirë të dilnim prej daljes së fshehtë, u kujtova se, përveç që s’kisha kurrfarë ideje ku mund të gjendej ajo dalje, as arkitektin s’po ma zinin më sytë askund, dhe se e gjithë kjo ndjesi nuk ishte veçse një vazhdim i moskuptimit të hershëm.

Paris, prill 2013

NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al

Te lidhura