Në kuadër të botimit të librit “Të Lirë”, botimet “Dudaj”, studiuesja Lea Ypi zhvilloi një bisedë me rrjetin e ekselencës të Shkencave Politike dhe Komunikimit në Universitetin Europian të Tiranës.
Gjatë bisedës në UET, shkrimtarja foli për librin, si lindi ideja e realizimit të këtij projekti dhe si u prit më pas. Çfarë nënkupton për të si filozofe liria dhe barazia dhe si aplikohen ato në një vend si Shqipëria dhe me në krye një qeveri të majtë.
Ka shumë kuriozitet në qytet, madje në gjithë botën për atë që ju keni shkruar, prandaj do të fillojmë me “ngacmimet” e para, që të shuajmë kuriozitetin që libri na ka dhënë. Kur nisët ta shkruanit dhe cilat pengje lindi “Të lirë”?
Ishte një fillim i zakonshëm akademik. Në dy vitet e fundit kisha filluar që të shkruaja më tepër artikuj për publikun e gjerë dhe në një moment redaktorja e “Penguin Press”, njëkohësisht edhe e projektit, më kontaktoi për të më pyetur a kisha menduar ndonjëherë që të shkruaja jo vetëm për publik akademik, si të gjithë librat e mi të mëparshëm, por një libër për të gjithë, jo vetëm për universitetin, studentët e doktoratës, apo kolegët. M’u duk një sfidë interesante, që teoritë e mia të përpiqesha t’i përçoja më gjerë. Mua më ka ngacmuar nga ana filozofike tema e lirisë dhe sidomos në traditat që duken në pamje të kundërta, liberale dhe socialiste të mendimit politik.
Rashë dakord që do të shkruaja një libër për konceptin e lirisë. Ideja ishte që të zhvilloja një përpjekje për të kuptuar mendimin e majtë, si një zhvillim të traditës liberale, pra, jo siç është kuptuar gjithmonë si dy pole të kundërta, në të cilën njëra tradite filozofike (liberalizmi) u kushtohet vlerave të lirisë dhe socializmi vlerave të barazisë, që në njëfarë mënyre janë në tension me njëra-tjetrën. Por desha të shkruaj që të ishte libër filozofik për përmasat e gjera, në të cilin të shpjegoja cilat ishin rrënjët e përbashkëta dhe pse në njëfarë mënyre traditat socialdemokrate e radikalizojnë këtë idenë e lirisë që ne e gjejmë në traditën historike filozofike liberale. Kur fillova ta shkruaja këtë libër, duke qenë se është për publikun e gjerë duhej të gjeja shembuj për të shpjeguar teoritë, për të shpjeguar kur ato teori ishin keqkuptuar ose për të dhënë një lloj sensi historik, sepse janë dy gjera të ndryshme të trajtosh një çështje nga ana filozofike dhe nga ana historike, institucionale dhe kuptova që kur ju qasa këtij projekti, jo si projekt akademik, por si projekt që duhet të jepte edhe shembuj, institucione, kishte një qasje më politike, kuptova se prejardhja e këtyre bindjeve të mia ishte ajo për të cilën flas në një nga kapitujt e librit, biografia, jo në kuptimin se cila është prejardhja e familjes, por në kuptimin e kontekstit dhe origjinës intelektuale, që ishte shumë më e hershme se formimi i bindjeve filozofike dhe intelektuale që kishin ardhur shumë më vonë.
Fillova të shkoja mbrapa, në fillim në periudhën e universitetit dhe pastaj bëhet si një udhëtim në të cilin po mundohesha të kuptoja, si një lloj terapie, psikanalitike, pro filozofike në të cilën ti mundohesh të kuptosh nga vijnë këto ide, për lirinë, për shoqërinë e drejtë etj. Dhe kështu ky projekt që filloi si abstrakt filozofik u kthye në një projekt më personal, më biografik dhe gjithmonë dhe më tepër letrar.
Sa e madhe është pesha e zbulimit se, e tashmja dhe e shkuara të kanë luajtur një rreng, kur t’i kupton se ke dy jetë paralele dhe si përballet me këtë lloj zbulimi 11-vjeçarja, e cila është duke lënë pas krahëve fëmijërinë dhe duke përqafuar jetën e të rriturit.
Unë mendoj se ky zbulim vazhdon gjatë gjithë jetës, nuk mendoj se ka një çast. Në libër përshkruhet si çasti i ndarjes së fëmijërisë nga adoleshenca dhe më pas hyrja në moshën e pjekur, dhe në libër trajtohet kjo tema e zbulimit të së vërtetës në njëfarë mënyre si për protagonisten (e quaj protagonistja sepse kur më pyesin dhe më ngacmojnë që ke shkruar për jetën tënde, unë nuk besoj se jeta ime, si unë ka ndonjë rëndësi, ajo është si një shembull që besoj se ka vlerë vetëm nëse të tjerë identifikohen me këtë trajektore dhe përndryshe nuk ka shumë interes). Edhe letërsia për mendimin tim ka interes nëse shpërfaq vlera universale. Por në libër e kam trajtuar këtë si një çast, një moment kur kemi këtë çarjen midis bindjeve të fëmijërisë, verbërimit ideologjik dhe zbulimit të një të vërtete që shoqërohet me shumë ideale, me shumë shpresa dhe më një lloj besimi në të ardhmen dhe pjesa e dytë e librit tregon se si ky besim në të ardhmen në njëfarë mënyre zhgënjehet nga institucionet, në të cilat realizohen ato vlerat e lirisë që e motivojnë këtë transformim.
Pra, në libër ky çast përshkruhet si një çast ngatërrese si emocionale, ashtu edhe intelektuale, ndërsa sa i përket zbulimit, mund të them që ne zbulimin e identitetit nuk e bëjmë asnjëherë në një moment të caktuar të jetës, them se ky është një proces që na shoqëron gjatë gjithë jetës dhe që shpjegon fazat e ndryshme intelektuale të njeriut dhe që vetëm në fund mund të arrish të thuash se çfarë ka ndodhur, çfarë ke bërë, sepse bindjet si filozofike dhe politike ndryshojnë gjithmonë, edhe si pasojë e debateve, dialogëve, diskutimeve me të tjerët. Nuk kam një përgjigje të mirë se çfarë më ka bërë zbulimi, sepse nuk e kam bërë zbulimin deri në fund.
Si e gjeni rregullin në kaosin e krijuar midis kujtimeve dhe reflektimeve. Janë kujtimet ato që çojnë të reflektimet, apo janë reflektimet ato që përcaktojnë rrugën që gjejnë kujtimin?
Është e dyta, për mua boshti i librit ka qenë i strukturuar nga ana filozofike. Unë kisha një ide që dua të flas për konceptet e socializmit dhe për konceptet e liberalizmit dhe kisha një ide që këto janë temat kryesore në këto tradita. Po ashtu, edhe problemet kryesore politike, krizat dhe traumat që ato kanë shkaktuar dhe kur ndërtova boshtin e librit dhe paraqita propozimin dhe më pas mora kontratën me “Penguin Press” dhe që u shpërnda nëpër shtëpitë botuese të tjera, e dija që libri do të ishte i ndarë në dy pjesë, e dija që koncepti kryesor ishte ideja e lirisë, dhe e dija që në secilën nga këto pjesë kishte disa tema që duheshin trajtuar. P.sh., si paraqitet bota në një sistem komunist, asimetritë, si e sheh pushtetin, si e sheh rolin e partisë, si në një demokraci socialiste ashtu edhe në një sistem totalitar si Shqipëria. Pastaj doja të flisja për persekutimin politik dhe mungesën e demokracisë, për efektet e censurës dhe të ideologjisë. Ndërsa në pjesën e dytë kisha një sërë temash që kanë qenë në qendër të vëmendjes të filozofive, ose të qasjeve teorike, politike liberale. P.sh., çështja gjinore, ose e mundësive të barabarta, e emigrimit, ose të lirisë së lëvizjes. D.m.th., e kisha strukturuar librin me një kapitull që i kushtohej një çështjeje filozofike. Dhe mbase kisha bërë këtë fillova të mendoj që të gjeja shembuj dhe ide ose elementë konkretë, personazhe etj., që të më shërbenin për të treguar në njëfarë mënyre idetë. Nuk ishte proces induktiv, nuk fillova me ngjarje, me historinë e jetës sime, fillova me idetë dhe më pas u përpoqa të gjeja karaktere, se si puthiteshin me kujtime që kisha nga fëmijëria ose të gjeja informacion, të shihja dokumentare të kohës, të bëja kërkime, të gjeja gazeta të periudhës etj.
“Të lirë” është rruga për të gjetur lirinë apo është rruga për të evidentuar të gjitha institucionet që e pamundësojnë atë?
Besoj që këto të dyja janë të lidhura, pra, them se liria nga një anë është një ideal moral, por në njëfarë mënyre edhe një e vërtetë që na shfaqet sa herë që ne nuk pranojmë të jetojmë në një shoqëri pa moral dhe në një shoqëri që nuk i reflekton të drejtat në mënyrë të njëjtë për të gjithë dhe duke mos reflektuar këtë nuk reflekton as lirinë. Pra, është një shoqëri ku për disa çdo gjë funksionon dhe për disa të tjerë nuk funksionon dhe këto përjashtime i kam gjetur në të dyja sistemet, megjithëse kanë qenë të ndryshme. P.sh., kur diskutohet socializmi tendenca në vendet perëndimore është të shohim historinë e lindjes së Europës, si një histori që nuk kishte të bënte fare me idetë. Dhe për mendimin tim kjo është e gabuar sepse në njëfarë mënyre shumë nga këto koncepte kanë qenë pjesë e kushtetutave, sistemeve ligjore etj.
Problemi është se në traditën e majtë ka pasur një mungesë interesi ndaj çështjeve të demokracisë, të censurës, lirisë individuale që ka çuar në ato perversitetet që janë parë historikisht dhe politikisht. Diçka e tillë ka ndodhur edhe me sistemin liberal, konceptet janë parë në mënyrë të njëanshme dhe globalizimi apo kolonializmi ose shfrytëzimi i vendeve të treta nga vendet e zhvilluara janë parë si deviacione të një sistemi ekonomik që mendohet se funksionon për të gjithë. Mendoj se është një qasje shumë naive, kur i sheh këto të dyja si ideale dhe thua që nëse realiteti nuk i pasqyron këto ideale, atëherë probleme ka realiteti dhe idealet mbeten gjithmonë ato që duhet të na frymëzojnë. Kjo, për mendimin tim, është e gabuar dhe ajo që duhet bërë është që kërkimi i lirisë të japë një lloj shtyse kritike, nëpërmjet së cilës ne t’i qasemi historisë me pjekurinë që duhet për të mësuar nga gabimet, nga dështimet, nga tragjeditë që ajo ka shkaktuar dhe për të gjetur shpresë aty ku ka mundësi.
Ju jeni rritur në një mjedis shumë kompleks, kishit një të afërmin tuaj në burg, nga ana tjetër ishit vendosur në mes të Durrësit. Mamaja ishte mësuese, babai ishte drejtor porti. A ka një kontradiktë këtu? Zakonisht ata që kishin të afërm në burg, ishin të internuar ose diku tjetër.
Është e vërtetë që gjyshi im nga njëra anë ka qenë 15 vjet në burg dhe gjyshja ime ka qenë në internim për 2 të 3-tat e jetës së saj dhe nga ana e mamasë njëri gjysh është hedhur nga hetuesia, ndërsa pjesa tjetër kanë qenë të shpronësuar dhe kanë bërë vetëm burgun që bënin familjet e shpronësuara. Në vitet ’80, familja ime ka lëvizur nga internimi në Kavajë dhe ka ardhur në Durrës. Gjyshi kishte dalë nga burgu. Ka hyrë në ‘46-n dhe ka dalë në ‘70-n dhe kanë marrë një lloj rehabilitimi dhe janë kthyer në Durrës. Gjithmonë kur e pyes mamanë për këtë dhe faktin që ata kishin shkuar në universitet, ime më e shpjegonte që në periudhën kur ata kanë aplikuar për universitet, Shqipëria ka qenë në marrëdhënie të mira me Bashkimin Sovjetik dhe kjo ka qenë një periudhë e komunizmit shqiptar që ka qenë pak më tolerante se ato që janë pasuar më vonë me revolucionin kulturor etj.
Dhe në njëfarë mënyre, kjo histori është aty në libër e përshkuar në këtë mënyrë, për të treguar që edhe brenda historisë së socializmit shqiptar, ka pasur nuanca, pra ka pasur periudha kur pushteti “kafshonte” shumë fort, ka pasur dhe periudha kur pushteti dobësohej dhe këto reflektohen edhe në luftën politike midis elitave komuniste shqiptare. Babi ka qenë drejtor Porti pas viteve ‘90. Deri në vitet ‘90 ka qenë punëtor në Rrushkull dhe ngrihej që në orën 04:00 të mëngjesit, udhëtonte dhe unë nuk e shihja fare me sy. Ai ishte me astmë, sepse e kishte marrë në internim në Kavajë duke jetuar në një stallë lopësh dhe kishte shumë lagështi. Astmën e kishte marrë atje dhe ishte gjithë jetën i sëmurë, megjithatë çdo mëngjes çohej dhe shkonte punonte nga Durrësi në Rrushkull pa mjete transporti.
Me siguri ka pasur të persekutuar shumë më të goditur nga sistemi në Shqipëri, por ka pasur edhe të tjerë që kanë qenë shumë më të favorizuar. Unë jam rritur në Durrës me jashtëzakonisht kujdes nga familja, me gjyshen që më fliste frëngjisht, me prindërit që megjithë skarcitetin ekonomik, mundoheshin të ma bënin jetën sa më të lehtë. Dhe fëmijëria ime ka qenë një fëmijëri që kur nuk e di që vjen nga një familje e persekutuar dhe kur nuk të kanë goditur direkt, nuk e vë në dyshim realitetin në të cilin jeton, sepse je i rrethuar nga dashuria e të afërmve dhe të tjerat janë kode sekrete si ato që unë përshkruaj në libër që janë hapur më vonë.
Në vitin ‘90, GDP për Capita në Shqipëri ishte 200-400 dollarë. Sot kjo shifër ka shkuar mes 6 mijë dhe 10 mijë dollarëve, duke pasur parasysh dhe nivelin e ekonomisë informale. Kanë kaluar 30 vjet, që janë një çast në historinë e Shqipërisë, pra, ky farë kapitalizmi që ne kemi pasur, aq sa kemi pasur, shume defektoz arriti që për 30 vjet të 20-50-fishojë GDP. Pse jeni e pakënaqur nga liberalizmi shqiptar, kur edhe fati juaj personal është i gjithi i transformuar nga A në Zh nga mundësitë e liberalizmit?
Sa u përket përmirësimeve të Shqipërisë, unë kam dy përgjigje. E para, GDP-ja për mendimin tim nuk ka shumë rëndësi, por shpërndarja e të ardhurave dhe pabarazia është rritur shumë në Shqipëri. Nëse ty të intereson koncepti i lirisë, atëherë duhet të të interesojnë liria e barabartë. Liria duhet të jetë për të gjithë, jo vetëm për ata që kanë mundësi. Mund të thonë se shiko në Shqipëri ka kaq shumë të mira, për mendimin tim përderisa ka shtresa shoqërore që janë akoma në kushte tepër të pabarabarta, atëherë kjo mua nuk më kënaq. Çështja është si shpjegohet që përkatësia jote klasore materiale, nuk koincidon me bindjet e tua politike dhe ky është ai kompleksiteti në njëfarë mënyre e identitetit. Nuk besoj që bota është një botë ku njeriu është ujk për njeriun dhe kush ia del i merr meritat e asaj që ka bërë kur ia ka dalë dhe gjithë të tjerët duhet të mësojnë dhe ata t’ia dalin.
Mendoj që ka pasur fatin që ndryshimi i sistemit të sjellë një lloj ndryshimi në familjen time, që më ka mundësuar mua që të shkollohem, nuk do të kisha arritur kurrë këtu nëse do të kisha mbetur në atë sistem, por ka edhe shumë njerëz të tjerë që kanë humbur jetën duke shkuar në Itali me varka klandestine, që ndoshta nuk do ta kishin humbur jetën. Pra, jo për të gjithë ky ndryshim sistemi ka funksionuar në mënyrën që duhej të funksiononte për t’i garantuar lirinë e tyre. Dhe problemi që unë kam filozofik, është, po, unë jam e lirë, është e vërtetë, jo vetëm nga ana filozofike, por edhe materiale, por unë nuk jetoj në një botë të lirë, në një botë që liria u garantohet të gjithëve.
Dhe kur ti nuk jeton në një botë që liria të jetë e përbashkët, atëherë ajo që u mbetet fëmijëve të tu është shumë shqetësuese. Ajo që më bën kritike është se nuk është në interesin tim personal. Interesat e mia personale shërbehen shumë mirë nga ky sistem, në fakt më mirë se në çdo sistem tjetër, paguaj taksa më pak, kam gjithë mundësitë për të lëvizur etj., po nuk mendoj se njeriu nuk jeton vetëm për interesin e tij personal. Dhe nuk besoj se bindjet tona politike (dhe këtu është një nga problemet filozofike më të rëndësishme dhe të së majtës dhe sidomos të së majtës) është kjo ideja se përkatësia klasore dhe bindjet politike duhet të jenë e njëjta gjë. Pra, ti je nga kjo klasë shoqërore dhe atëherë duhet të kesh këto bindje.
Mirëpo, kjo do të thotë që meqenëse klasat shoqërore të privilegjuara janë ato që bëjnë historinë, ato të tjerat që nuk janë nga klasa të privilegjuara i bie të mbeten viktima, sepse nuk dalin asnjëherë në sipërfaqe. Është shumë e rëndësishme që bindjet politike të formohen sipas arsyes dhe duke parë se çfarë i rrethon, në çfarë shoqërie jetojnë, çfarë kritikash ka për atë shoqëri, si mund të ndërtohet një shoqëri më e mirë dhe si mund ta bëjmë këtë në mënyrë që të mësojmë nga dështimet e të kaluarës, që e bën historinë një objekt mësimi në njëfarë mënyre dhe që pësimet të bëhen mësim që të kesh mundësi që kur e krijon kritikën ta ndërtosh në mënyrë sa më efektive.
A përcaktoni dot sot tri vlera autentike shqiptare që janë kongruente me demokracinë, sepse shumë e kritikojnë, por asnjë nuk e mbron dhe është një problem shumë i madh.
Nuk besoj që asnjë komb nuk ka vlera të përbashkëta. Unë them që në çdo territor politik, gjeografik, ka pluralizëm iderash, shumë shpesh kundërshti midis tyre dhe është shumë e vështirë që këto të sintetizohen dhe të jepet përkufizim i përgjithshëm se cilat janë vlerat shqiptare apo gjermane, angleze apo afrikane etj. Por për mendimin tim, vlerat janë universale dhe ajo që kemi ne janë disa procese historike, në të cilat disa grupe apo individë i reflektojnë ose jo këto vlera. Prandaj jam pak skeptike dhe nuk i përkufizoj shpesh pasi jam dhe shumë kritike kur ato përdoren për të thënë të tjerëve p.sh., që “ju duhet të arrini vlerat europiane”. Ideja është që emigrantë nga vende të ndryshme të botës kërcënojnë mënyrën e jetesës dhe vlerat europiane dhe unë kam shumë vështirësi me këtë koncept pasi për mendimin tim, ai përdoret në mënyrë përjashtuese dhe i jep një lloj homogjeniteti, një entiteti që është shumë kompleks dhe nuk i shërben askujt përveç këtyre projekteve të përjashtimit.
Brenda në libër vura re shumë lloj lirish. Është liria që ti fiton duke ndryshuar sistemin, liria e të shprehurit. Gjatë sistemit, liria e fshehtë e të menduarit, më pas liria financiare, liria e lëvizjes. Liria përgjithësisht është nocion personal. Gjithashtu, ne lirinë e ngremë në shkallë sociale. Duhet një angazhim social për ta shtruar këtë lirinë në plan shumë më të gjerë. Normalisht me angazhim social unë kuptoj angazhim politik. Është një nga dilemat e mia personale të brendshme, i jam larguar politikës për të ruajtur lirinë personale. Një angazhim politik i mundshëm, duke qenë se jeni lektore e shkencave politike, a nuk e kufizon lirinë?
Unë mendoj se angazhimin politik ne e kemi të gjithë brenda vetes. “Njeriu është qenie politike”, thoshte Aristoteli. Kur mendon politikisht, do të thotë që ti mendon për pasojat e veprimit të tyre, për botëkuptimin tënd etj. Nuk besoj se angazhimi politik e kufizon lirinë. Jam shumë dakord që ka shumë ide dhe individë të ndryshëm kanë përfaqësime të ndryshme të lirisë, e konceptojnë ndryshe, vijnë nga eksperienca të ndryshme dhe kjo është shumë e rëndësishme të vlerësohet. Dhe nëpërmjet shkëmbimit demokratik, unë mendoj se procesi arrin t’i zgjidhë këto nëse ndërtohet në mënyrën e duhur.
Ideja ime nuk është që ti ke një koncept lirie dhe një teori shteti se si duhet realizuar kjo dhe ua zbaton të gjithëve nga lart poshtë, por ti ngre një kritikë të shoqërisë që të vë në pritë pakënaqësitë shoqërore, nëpërmjet së cilës mundohesh të ngresh ndërgjegjësimin shoqëror për këtë. Roli i intelektualit të angazhuar ose intelektualit politik është se duke ngritur ndërgjegjësimin shoqëror ajo gradualisht kontribuon në ndërtimin e proceseve, nëpërmjet të cilit të gjithë individët shfaqin natyrën e tyre politike dhe arrijnë ta kanalizojnë në mënyrën e duhur. Të gjithë njerëzit duken sikur bëjnë politikë gjithmonë. Dhe ne nuk duhet ta reduktojmë politikën në politikën e politikanëve, sepse politika është për të gjithë dhe ne duhet t’ua marrim politikanëve dhe jo të duam të bëhemi si ata. Duhet të jetë një ide një rikonceptim i politikës që është një ide demokratike për të gjithë që fuqizon qytetarët dhe që i bën armë kritike ndaj pushtetit.
Si i shikoni këto ide në raport me atë që ju mendoni në raport me qeverinë shqiptare aktualisht? Cili është qëndrimi juaj për Kryeministrin Rama në këtë rast?
Qeveria shqiptare thotë se është socialdemokrate. Në fakt, për mendimin tim, si të gjitha qeveritë e tjera socialdemokrate të Europës Perëndimore dhe Lindore në këtë periudhë, është një qeveri jo dhe aq socialdemokrate, nuk i reflekton vlerat e vërteta të socialdemokracisë më të mirë. Jam shumë kritike ndaj kësaj qeverie nga e majta. Kam një kritikë thelbësore socialdemokrate, për mënyrën se si shpërndahen të ardhurat, se si konceptohet politika publike, marrëdhënia midis pushtetit ekonomik dhe atij politik, që nuk janë kritika specifike ndaj qeverisë “Rama”, sepse nuk e njoh kontekstin specifik, por di që kjo qeveri e qendrës së majtë në Shqipëri ndan shumë karakteristika me qeveri të tjera të qendrës së majtë në Europën Perëndimore, me të cilat unë jam shumë kritike. Nuk kam kritika specifike, pasi nuk jam këtu dhe nuk mund të marr pjesë në debate që nuk i njoh, por kam një kritikë të përgjithshme që e kam për të gjithë qendrën e majtë në përgjithësi, që është bërë një lloj versioni tjetër i së djathtës.
Nuk është edhe aq e majtë, më sepse nuk ka vlerat socialdemokrate tradicionale që kanë themeluar socialdemokracinë europiane dhe do të doja shumë që në Shqipëri të kishte një lloj presioni qytetar ndaj një qeverie të majtë, për ta bërë akoma më të drejtë dhe për ta çuar drejt këtyre aspiratave socialdemokrate që kanë aspiruar historinë e socialdemokracisë, por për shkak të shumë arsyeve që kanë të bëjnë me kapitalizmin, globalizmin, mënyrën se si demokracia dhe kapitalizmi shkojnë bashkë e bëjnë shumë të vështirë për një qeveri të qendrës së majtë që t’u qëndrojë atyre idealeve të majta që e kanë sjellë në pushtet. Ka raste tani që partitë politike tani në Europën Perëndimore nuk vijnë më në pushtet me ideale të majta, por mundohen të kapin të djathtën me retorikat e emigracionit, kundër tij, apo retorika përjashtuese etj. Por në përgjithësi nëse ka vullnet politik për të qenë i majtë, për mendimin tim duhet një lloj kritike qytetare që t’i zgjojë gjithandej, jo vetëm këtu.
Ju ia thoni këto Kryeministrit Rama? Ju jeni një zë shumë i fuqishëm dhe do të doja që të bëhet publike kritika…
Po ia them, nuk e kam problem, ua them të gjithëve.
Çfarë mendoni për arsimin e lartë publik në Shqipëri? Është drejtimi i duhur për sektorin shtetëror, po e lëmë sektorin privat sepse është një sektor i vogël dhe po sulmohemi goxha, edhe pse ne e kaluam provën me këto proceset e akreditimit.
Sapo kam filluar që të merrem me këtë. Ende nuk e kam studiuar mirë. Arsyeja pse iu bashkova bordit ishte se doja të kuptoja më mirë politikat publike në lidhje me arsimin e lartë në Shqipëri. Megjithëse kam qenë jashtëzakonisht kritike ndaj reformës së arsimit që është bërë. Edhe për mënyrën se si është konceptuar, sepse isha kritike që në Angli dhe e di se këtu është importuar modeli i Britanisë së Madhe, për të cilin unë kam qenë jashtëzakonisht kritike që kur u bë në Angli, edhe për mënyrën se si u zbatua në Shqipëri. Meqenëse ne mësojmë nga pësimet. Ne reformën tani e kemi dhe duhet të punojmë me atë që kemi dhe të përmirësojmë atë që kemi. Por për ta përpunuar duhet ta njohësh, dhe unë sapo kam filluar dhe nuk i njoh detajet. Në përgjithësi në parim, edhe në Angli, edhe në Shqipëri, unë jam për përforcimin e universitetit publik.
Duke rregulluar tarifat?
Unë mendoj që arsimi duhet të jetë falas për të gjithë dhe nëse ka interesa, si p.sh. në vendet skandinave ka dhe universitete private, nuk është se mbyllen universitetet private. Por mendoj që si aspiratë e një qeverie të majtë arsimi duhet të jetë falas nga kopshti e deri në universitet.
Ju keni bërë një deklaratë në median vizive, që “libri është një “atribut” i atyre që lindën në fundin e historisë”, pra, të brezit tuaj. A kemi ne nevojë për një debat të historisë, të asaj që na është thënë se është, ose të asaj që jemi?
Mendoj se ne gjithmonë e kemi një debat për historinë. Nuk është se nuk kemi pasur debat. Debati merr forma të caktuara në momente të caktuara, për arsye të rrethanave të caktuara dhe ajo që bëhet është që një person i shoqërisë civile fillon të fusë në atë debat një element tjetër, ose të ngrejë një botëkuptim tjetër. Ajo që jam përpjekur të bëj unë është që debati për historinë duhet t’i shërbejë së ardhmes. Nëse nuk i shërben së ardhmes, ajo është interesante për historianët, për atë që duan t’i tregojnë gjërat, sepse u pëlqen të tregojnë histori, por nëse nuk i shërben një projekti të rikonceptimit të identitetit të individit dhe shoqërisë, atëherë debatet historike janë përralla ose histori.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
