Një grevë e papritur i ka ngujuar në aeroport. Nuk mund të kthehen dot në Tiranë… Duhet të shtyjnë kohën. Me një shishe verë përpara vendosën të harrohen duke treguar histori… po jo nga ato dokudo, por histori dashurie të jetuara në vitet e diktaturës.
Pikërisht kështu, “Histori dashurie në kohën e komunizmit”, e ka quajtur romanin e saj më të fundit shkrimtarja Besa Myftiu. Në këtë fundvit, ajo ka vendosur të kthehet në Tiranë për të promovuar veprën e saj më të re, botuar nga shtëpia botuese “Dudaj”.
Do të jetë një mbrëmje e veçantë gjatë së cilës do të flitet jo vetëm për dashurinë dhe komunizmin, por do të dëgjohet edhe muzikë e mirë, e kënduar nga e bija, këngëtarja e njohur, Elina Duni.
Shkrimtarja Besa Myftiu e ka cekur edhe më herët temën e dashurisë gjatë viteve të diktaturës, por kësaj here rrëfimi është edhe më kompleks. Tri gra, Anila, Monda dhe Diana, që janë drejtuar për në Tiranë, për të marrë pjesë në dasmën e shoqes së tyre, Mirës, të ngujuara në aeroportin e Romës rrëfejnë historitë e tyre.
Janë histori sa të ngjashme, aq edhe të pangjashme me qindra të tjera që kemi dëgjuar prej miqsh, të afërmish, apo që na kanë ndodhur edhe brenda në familje. Histori dashurie të pamundura, për arsye që mund të legjitimoheshin vetëm në Shqipërinë komuniste: për arsye biografie të keqe, për shkak të mentalitetit, për shkak të vijës së partisë, sepse njëri prej të rinjve ishte i huaj, sepse vajza ishte më e madhe në moshë se djali…
Histori që sot mund të duken tërësisht qesharake, por asokohe ishin tepër serioze dhe kushtëzonin fatin dhe jetën e njerëzve. Në kohën e luftës së klasave, kur Shqipëria kishte prishur marrëdhëniet e miqësive me vendet e tjera socialiste të Lidhjes, duke lënë në mes shumë histori dashurie mes shqiptarësh dhe rusësh, çekësh, etj., duket se ishin më të shpeshta historitë e palumtura se ato të lumtura.
“Papritur, Astriti thirri: –
E gjeta! Afërdita.
-A është e bukur?
– Jo.
– Po inteligjente?
– Është normale. Po zemrën e ka të mirë.
– A vjen nga familje me biografi të rregullt? Të rregullt?
– Po, po! Babai i saj është kryetar i lagjes!
– Kjo është gjëja kryesore! Kështu babai im mund të vazhdojë kërkimet e tij shkencore, pa të cilat bota nuk mund ekzistojë, por që nuk e kanë ndryshuar deri tani botën! Askush nuk mund të më akuzojë se kam prishur biografinë e familjes. Jemi të larë. Kjo vajzë më përshtatet”.
Ky ishte dialogu plot mllef i Sergeit, i një prej personazheve të Besa Myftiut. Po dashuria? Ajo nuk kishte rëndësi. E rëndësishme ishte biografia! Edhe pse një krijimtari e mirëfilltë, Myftiu ka shfrytëzuar për romanin e saj histori të jetuara në Shqipëri. Nga ky libër kemi shkëputur dy pjesë të shkurtra, ku tregohet për studentët kosovarë të ardhur në Shqipëri, në vitet ’80. Po ashtu fati i një gruaje çeke, e ndarë për së gjalli nga familja e saj e që përfundoi në spitalin psikiatrik…
NGA LIBRI
Kur e pashë për herë të parë, mendova: Ah, sikur të ndahem ndonjë ditë nga burri! Ishte një mashkull që të bënte të ëndërroje për divorc. Buklet e gjata i binin mbi supe, sytë i kishte ngjyrë hiri, fytyrën të zbehtë. Tepër i veçantë për Shqipërinë e viteve ’80.
– Kush është ky? – pyeta Erin, duke i treguar me gisht siluetën e mashkullit veshur me të zeza. Ishim duke bërë muhabet në oborrin e Filologjikut, siç ndodhte zakonisht sa herë që vija në Tiranë.
– Është një kosovar i dënuar me vdekje, – m’u përgjigj ajo. Një i dënuar me vdekje! Objekti seksual ideal!
– Vazhdon studimet për gjeografi dhe gjithë gocat e fakultetit çmenden pas tij. Nuk ke dëgjuar gjë ti për grupin e studentëve të ardhur nga Kosova? Po, sigurisht që kisha dëgjuar. Kryeqyteti ziente nga thashethemet për këta djem me flokë të gjatë, me xhinse dhe atlete, veshur me pulovra ekstravagante apo xhupa të zinj me kapuç e dhjetëra xhepa të çuditshëm. Ju kujtohet, besoj…
Në atë kohë ata përbënin kuriozitetin më të madh të qytetit tonë, ku çdo mëngjes djemve ua kontrollonin gjatësinë e flokëve (që nuk duhej t’u arrinin qafën) dhe gjerësinë e pantallonave (që nuk duhej të tejkalonte 24 cm). Si të mos mrekulloheshim nga këta kosovarë? Disa prej tyre paskëshin qenë madje edhe në Europë, flisnin ca fjalë gjermanisht dhe kishin kushërinj në Zvicër.
Një pjesë e vajzave mahniteshin nga rrobat e jashtme, por ato më të paturpshmet, te të cilat bëja pjesë edhe unë, përpiqeshin të tërhiqnin vëmendjen e tyre. Dhe megjithatë, asnjëherë nuk munda ta ndeshja vështrimin e të dënuarit tim me vdekje. Sa herë vija në Tiranë, endesha ashtu si heroina e novelës së Ismail Kadaresë, “Prilli i thyer”, dashuruar me djaloshin që mbartte në krah shiritin e zi të gjakmarrjes: “Gjorg, vend më vend po të kërkoj…”.
Edhe unë e kërkoja gjithandej të dënuarin tim me vdekje dhe, bash si heroina e Kadaresë, bëja pjesë në “aristokracinë” e vendit: babai im ishte ministër i Kulturës. Megjithatë, për çudinë e të gjithëve, kisha vajtur për studime në Shkodër, qyteti i lindjes i burrit tim. Ai dëshironte të rrinte pranë së ëmës, një vejushë që i ishte përkushtuar me pasion të birit. Të gjitha shoqet e mia të gjimnazit studionin në kryeqytet, vetëm unë isha degdisur në fund të botës për arsye dashurore dhe, me sa dukej, do të qëndroja aty derisa të vdiste vjehrra ime, ende e fortë dhe me shëndet të mirë.
Në Shkodër zbulova te burri im një djalë mamaje, krejt ndryshe nga studenti plot humor që ma kishte marrë mendjen kur isha gjimnaziste në Tiranë: ai kishte sy për të parë vetëm atë që ia kishte bërë kokën.
* * *
Më dhanë një dhomë në konvikt, në katin e rezervuar për profesorët dhe refugjatët e ardhur nga Kosova që ndiqnin studimet në Shkollën e Lartë Pedagogjike. Tre vjet pas manifestimeve studentore të 1981-shit, shtypur egërsisht nga regjimi serb, kosovarët kishin ndryshuar shumë. Të lodhur nga vështrimet kureshtare të kalimtarëve, ata i kishin shkurtuar flokët e gjatë dhe kishin bërë përpjekje për t’u shkrirë me masën.
Më kot. Masa nuk i pranonte, madje i kishte frikë, sepse shumë prej tyre kishin përfunduar në burg për spiunazh. Nga ana tjetër, masa i konsideronte si inferiorë… Shumica e kosovarëve që banonin në katin tim vinin nga fshatrat. Shteti u jepte një bursë studimesh me vlerë sa rroga e një mësuesi, u paguante pushimet gjatë muajve të verës në kampet e rinisë dhe i lejonte të merrnin pakot me rroba që u vinin nga Europa; megjithatë ata ishin të trishtë dhe të vetmuar.
Ne u thoshim “mirëmëngjesi, mirëmbrëma”, asgjë më tepër. Nuk i ftonim në shtëpi për dreka apo darka. Na vinte keq për ta, por kishte edhe që i quanin të prapambetur. Në Shkodër nuk pashë asnjë gjurmë nga ekzaltimi i dikurshëm i vajzave të Tiranës. Unë e kisha kuptuar se shteti bënte lojë të dyfishtë.
Nga njëra anë, kosovarët ishin të privilegjuar ekonomikisht dhe policia nuk bënte komente për rrobat e tyre ekstravagante prej të cilave ata kishin hequr dorë me kohë ose për flokët e gjatë që në fund të fundit të gjithë kishin filluar t’i prisnin. Nga ana tjetër, frika dhe mosbesimi në popull mbaheshin gjallë prej burgimeve të shpeshta.
* * *
Pesë vjet më i madh se unë, Sergei kishte lindur në kohën kur xhaxha Sadriu u kthye në atdhe pas një qëndrimi të gjatë në Bashkimin Sovjetik, ku mbaroi doktoratën. Gjatë kësaj kohe, gruaja e tij, teta Irka, kishte jetuar në Shqipëri me djalin e tyre të madh, Astritin, por në verë kishte përmbysur qiell e tokë që t’i shkonte për vizitë të shoqit. Ajo kish mbetur me barrë në plazhet e Krimesë.
Ja pse Sergei, shtatanik, por i fortë dhe i shëndetshëm si një vrapues maratone, kishte emër rus. Pas ndarjes me Bashkimin Sovjetik, prindërit ia ndërruan emrin. Këtej e tutje e thërrisnin Saimir, por për mua ai mbeti gjithmonë Sergei.
Edhe për teta Irkën. Ajo nuk u mësua dot kurrë me këtë emër shqiptar për një arsye të thjeshtë: vetë ishte çeke. Xhaxhai im e kishte njohur kur kishin qenë të dy për studime në Bashkimin Sovjetik dhe ishte martuar me të atëherë kur të gjithë besonin në miqësinë e përjetshme mes vendeve socialiste. Sa iluzion i madh! Sikur teta Irka ta dinte se çfarë e priste, ajo nuk do të kishte shkelur kurrë në Shqipëri.
Ajo do të kishte qëndruar në vendin e vet, pranë së ëmës, larg këtyre “skutave barbare”, siç e kisha dëgjuar të shprehej. Po, sipas mamasë sime, barbarja ishte teta Irka: ajo nuk fshinte kurrë, nuk i lante enët pasi mbaronte së ngrëni, por ngrihej e pastronte ndonjë pjatë vetëm kur i nevojitej. Prandaj fëmijët e saj hanin te ne, se mamaja ime dinte të kujdesej për të vegjlit. Teta Irka nuk dinte.
Ajo e kalonte ditën duke lexuar. Në fillim në rusisht, pastaj në shqip. Sapo kthehej nga puna, ulej në kanape dhe hapte librin. Mamaja ime nuk lexonte pothuajse fare dhe për këtë arsye teta Irka e përbuzte. Ajo e përbuzte gjithashtu për faktin se mamaja nuk i dukej e bukur. Çudi që një burrë aq i pashëm si babai ishte martuar me një shëmtirë, thoshte teta Irka. Mua nuk më pëlqente të ma shanin mamin, aq më tepër se më dukej shumë e lezetshme nga pamja. Teta Irka e trajtonte si shërbëtore dhe nuk i ishte kurrë mirënjohëse.
* * *
Një vit më vonë hyra në shkollë. Me zor po prisja të mësoja lexim, në mënyrë që të afrohesha me teta Irkën, që prej disa kohësh ishte e zemëruar me të gjithë, sidomos me xhaxhanë. Ai nuk kishte ç’të bënte: kishte marrë urdhra nga partia dhe duhej t’i zbatonte. Teta Irka qante gjithë ditën, sepse e kishin ndaluar t’i shkruante së ëmës.
“Ti nuk duhet të kesh asnjë marrëdhënie me shtetet revizioniste!”, i kishin thënë xhaxhait. “Çfarë e keqe mund t’i vijë pushtetit nga një fshatare plakë në Çeki?”, kishte pyetur ai me ndrojtje. Fytyra e skuqur e sekretarit të partisë të Universitetit kishte qenë përgjigjja më e mirë e pyetjes së tij pa vend.
“Direktivat e Partisë nuk diskutohen, por zbatohen!”. Xhaxhi Sadriu ishte anëtar partie dhe nuk donte ta humbte vendin e punës si profesor në universitet. Pra, mundohej të bëhej i padukshëm. Askush nuk duhej ta merrte vesh që gruaja e tij ishte e huaj; ai e ndaloi t’u fliste të panjohurve kur mbante radhën për të blerë mish apo për të huajtur libra në bibliotekë. S’duhej që njerëzit ta pyesnin se nga vinte ai theks i çuditshëm; duheshin fshirë nga faqja e dheut miqësitë e dikurshme, gabimet e dikurshme, dashuritë e dikurshme. “Krim është të kesh lindur në Çeki?”, bërtiste ajo.
Po, krim ishte. Shumë të huaja u kthyen në vendin e tyre, sidomos ato që nuk kishin fëmijë. Teta Irka qëndroi dhe e pagoi shumë shtrenjtë. Kur i ra në të, ishte tepër vonë. Nuk mund të dilte më nga Shqipëria. Me kalimin e viteve, trishtimi iu rrit, zemra iu hidhërua dhe nuk gjente më asnjë ngushëllim.
Ajo nuk fliste më, nuk qeshte më, nuk lahej më. Me flokë të pakrehur, veshur me një penuar të kopsitur keq, me vështrim të përhumbur dhe duart që i dridheshin, ajo endej nëpër oborr dhe i tmerronte shoqet e mia sa herë e hasnin padashur. Ditën kur mbusha dhjetë vjeç, një ambulancë erdhi dhe e mori…
Kur vajta për herë të parë në spitalin psikiatrik, u frikësova pa masë. Në korridor, ca njerëz të çuditshëm të veshur me pizhame na zunë rrugën… Unë nuk kisha parë kurrë të çmendur.
Në dhomën e teta Irkës e para ishte një grua që s’mund ta donte më të bijën. Kjo m’u duk diçka e paimagjinueshme. Tjetra vuante nga një mani akoma më e pakuptueshme: çdo natë i vinin për vizitë dy kafshë gjigante – një ari dhe një gjarpër. Ata e zgjonin nga gjumi dhe ajo ulërinte prej frikës.
E sëmura e tretë që banonte në dhomën e teta Irkës ishte një drejtoreshë shkolle që kishte frikë se mos e fusnin në burg, megjithëse ajo nuk kishte bërë asgjë të keqe. Teta Irka vuante vetëm nga depresioni. Ajo ishte e trishtuar. Sipas meje, ajo kishte arsye të plotë të trishtohej: edhe mua, po të më pengonin t’i shkruaja mamasë sime, do të vuaja po aq sa teta Irka, madje edhe më tepër.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
