Namik Dokle
(Përsiatje rreth romanit “Lavjerrësi i qytetit”, i shkrimtarit Zija Çela)
Në një ese të tij, Gabriel Garcia Marquez tregon diçka për Ernest Heminguejin. “Isha atëherë një gazetar 28-vjeçar, me një novelë të botuar, me një çmim kolumbian, por ende bridhja pa ndonjë drejtim në Paris”, kujton ai. Një ditë të pranverës së lagësht të vitit 1957, e pashë tek po kalonte në trotuarin përballë, në drejtim të Kopshtit të Luksemburgut, i veshur me një palë pantallona kauboj, me një këmishë me kuadrate të tipit skocez dhe një kapelë pa strehë. E vetmja gjë që nuk ngjante si e tij ishin syzet e rrumbullakëta e të vogla, me skelet metalik, që i jepnin pamjen e një gjyshi plak. Kishte mbushur 59 vjeç dhe ishte jashtëzakonisht i pashëm…
Pastaj, ai tregon ndërdyshjen e vet: të turresha për t’i marrë një intervistë apo thjesht të shkoja e t’i shprehja admirimin tim të pakufishëm. Nuk bëri asnjërën nga këto, por i vuri duart te goja si një bori dhe thirri fort: “Mjeshtëëër!”. Ernest Heminguej e kuptoi që nuk mund të kishte mjeshtër tjetër mes asaj turme studentësh, u kthye, ngriti dorën dhe thirri: “Tungjatjeta, mik!”. “Ishte e vetmja herë në jetë që e pashë atë”, përfundon episodin Markesi.
Ndërsa sot, jemi mbledhur për të promovuar romanin e kësaj stine letrare të mjeshtrit të prozës shqipe, Zija Çela. Dua ta theksoj që ky është romani i kësaj stine dhe jo i fundit, sepse e di që kur ai nënshkruan autografe për librin e sapobotuar, mendon ose e ka filluar romanin e ri, sepse Zija Çelës letërsia i rrjedh në gjak. Romanin e parë e botoi në vitin 1979 dhe sot, plot pas njëzet vitesh, na ka dhënë në dorë romanin e gjashtëmbëdhjetë. Një trajektore e shkëlqyer e Zija Çelës. Në një nga romanet e tij ai ka shpallur një trini, jo të shenjtë, por të pakundërshtueshme, veçse, të sfiduar prej vetë atij. Askush nuk mund t’i ikë asaj trinie: vetes, së vërtetës dhe vdekjes. Zijai kurrë nuk i ka ikur vetes; gjithçka që ka shkruar ka dalë nga shpirti i tij, është rritur si një krizantemë e bardhë dhe e freskët, për të na e dhuruar ne. Zijai kurrë nuk i ka ikur së vërtetës, përkundrazi, në çdo roman të tij, na ka zbuluar shumë të vërteta që jetonin brenda nesh, por ne nuk e dinim që i kishim aq pranë.
Por… Zija Çela e ka sfiduar vdekjen, sepse proza e tij mjeshtërore ka kapërcyer tashmë kohën njerëzore të të jetuarit. Dhe këtë jetëgjatësi të mjeshtrit e rrit akoma më shumë edhe romani i ri “Lavjerrësi i qytetit”. Është një parabolë surprizuese dhe një metafore oruelliane. Edhe ky roman i tij, si edhe ato të mëparshmit, apo edhe të tjerë të letërsisë sonë të viteve të fundit, tregon se proza shqipe, në Tiranë apo në Prishtinë e gjetkë, po arrin të bëhet prozë e gjithëpërfshirjes letrare, e transformimeve të mëdha narrative, e qëndrueshmërisë artistike dhe e depërtimeve të reja në botën njerëzore, në atë botë paralele, të cilën vetëm një letërsi serioze mund ta krijojë.
Edhe në këtë roman përshfaqet forca përgjithësuese e metaforës së Zija Çelës. Realiteti nuk është asnjëherë i mjaftueshëm, thoshte shkrimtari Antonio Tabucchi. Realiteti e ndien veten ngushtë në kornizat klasike të romanit; prandaj Zija Çela e shpërthen atë strukturë dhe e shfaq gjithçka në një reliev tjetërsoj, në një drite zhbiriluese, nganjëherë edhe në një rrjedhë së prapthi. Dhe kështu, çdo realiteti që rrëfen, i vesh artistikisht metaforën, të cilën rrallëkush si ai e krijon. Të tillë janë të gjithë romanet e Zija Celes. Romani “Lavjerrësi i qytetit” është një bllok i ri mermeri në piramidën e prozës së tij. Janë metafora që të ofrojnë shije dhe drithërimë, vramendje dhe zemërim, brerje ndërgjegjeje, por edhe besim. Edhe ky libër bën pjesë në korpusin romanor, të cilin, me të drejtë, Mehmet Kraja e konsideron si sagën alegorike më të madhe të letërsisë shqipe.
Si për çdo vepër të madhe, edhe për këtë roman, fabula mund të përshkruhet me pak fjale, siç edhe vetë autori e ka treguar për lexuesit e tij… Në qytetin e Burgasit, të burgosurit protestojnë, madje bëjnë edhe grevë urie, sepse burgu është bërë kapicë sa nuk arrijnë të ngopen as me ajër. Në ndihmë të tyre dalin edhe qytetarët për të protestuar. Shtrënguar midis thumbit dhe patkoit, autoritetet sfidojnë qytetarët e lirë: A pranoni ju që çdo qytetar, sipas mundësive, të marrë në shtëpinë e tij dy, tre a më shumë të burgosur? A pranoni ju që ata ta kryejnë pjesën e mbetur të dënimit në shtëpitë tuaja? Dhe kur pritej një përgjigje krejt e kundërt, gjëmon thirrja: Pranojmë, pranojmë!
Dhe kështu, Zija Çela ka hapur sallën e kirurgjisë e me një bisturi prej mjeshtri, me humanitetin e shkrimtarit të angazhuar ndaj shoqërisë dhe jo ndaj politikës, me ndjesinë e njeriut që kurrë nuk e ka ndarë veprën nga jeta e tij, na zbulon sëmundjet e shoqërisë sonë dhe na fton për shërim. Që në faqen e dytë të romanit ka një shprehje ulëritëse për shpirtin dhe jetën njerëzore… Pse bëheni si kafshë, është pyetja. Sepse ju po na trajtoni si kafshë, është përgjigjja.
Duke i çuar të burgosurit nëpër familje, praktikisht i gjithë qyteti bëhet burg. Burgu i dha emrin qytetit, Burgas, dhe tashmë ka ardhur koha që të kthejë haraçin, që nga emri Burgas të shkojë te fillesa, të shkojë në origjinë. Jemi në një rreth vicioz, ku të ndershmit bëhen të pandershëm dhe anasjelltas, të burgosurit bëhen të lirë dhe ata që ishin të tillë e bjerrin lirinë e tyre, sponsorët bëhen pronarë dhe të sponsorizuarit shërbëtorë të tyre, të fortët bëhen “fisnikë” dhe fisnikët servilë të tyre, dashuria bëhet pazar dhe pazari teatër, ndërsa të talentuarit trajtohen qençe. Absurdi ka zbritur në tokë, por tashmë është bërë më i natyrshëm se vetë e zakonshmja dhe përditësia jonë. Është një metamorfozë thuajse kafkiane. Është një tërësi grotesku që përmbushet me ngjarje, situata, personazhe, përplasje groteske të mëdha e të vogla, që nga ajo e këmbimit të të ndershmeve me të pandershmit dhe deri tek ajo skenëza e vogël ku njëri nga personazhet këndon: Dhimitrice, moj kurvice, shëmbe burra me një cicë… a ndoshta me një karficë.
Diku në roman, dikush i thotë narratorit të fabulës së librit: Beso te stili dhe shija jote. Në të vërtetë, Zija Çela kurrë nuk i ka ikur stilit të vet. Nëse në fillimet e veta e eksperimentoi, tashmë ai e ka kthyer në mjeshtëri. Do të doja të veçoja një nga elementet që e gjej në disa nga romanet e tij. Autori operon me personazhe të panumërt, të cilët, në pamje të parë duken si rastësore, si pjesë e një turme, duke thënë një fjali, duke hyrë e dalë në një debat spontan, duke shprehur një dhembkë apo një kujtim, një amanet apo një mallkim. Por nuk janë aspak rastësore, sepse ata plotësojnë mozaikun që autori ka nisur të krijojë. Dhe në stilin mozaik, apo në vetë mozaikun si vepër arti, çdo pjesëz është e domosdoshme për të tërën; nëse ajo mungon, edhe vepra bëhet e mangët, ndonjëherë edhe pa sytë për të parë. Dhe më e rëndësishmja, rezultantja e kësaj mënyrë të shkruari është se në roman nuk ka turmë, por ka edhe një personazh të padukshëm që vëzhgon, mediton, vuan bashkë me ne që lexojmë dhe lexohemi nga çdo vepër e re e Zija Çelës. Dhe për të mos harruar; edhe kur ata thonë vetëm një fjali, dallojnë nga të tjerët, ndërkaq gjuha tërësore e romanit është e një standardi të lartë shprehës, një pasuri e shtuar në letërsinë shqipe.
E nisa me Markesin, ngaqë ai konsiderohet si një nga krijuesit e realizmit magjik. I pangjashëm me këtë shkollë shkrimi, do të thosha që Zija Çela ka magjinë e vet, ndoshta atë të postrealizmit magjik. Ai krijon atë botë paralele, të cilën ne e jetojmë, por nuk dimë që e jetojmë; që e vuajmë, por nuk e dimë se nga na vijnë vuajtjet; që e gëzojmë, por nuk e çajmë kokën për të ditur se kush e kontrollon, madje edhe gëzimin tonë; që jemi të lirë, por vetëm brenda burgut të vetvetes. Mos kërkoni përditësinë në romanin e sotëm dhe as në romanet e mëparshëm të autorit, sepse, duke e kërkuar atë, do të bjerrim vlerat e veprës, madje edhe kryevlerën e saj që është universaliteti. Përditësia është një mozaik, ndërsa universaliteti është bazamenti i veprës së Zija Çelës.
Urime, mjeshtër!
Namik Dokle
