A ishte Klitemnestra ajo që e vrau Agamemnonin? A mund të ketë të tjera variante e nënvariante, përveç atij të mitit apo të Homerit? Ismail Kadare është pa dyshim mjesh- tri, jo vetëm i marrjes dhe shndërrimit të miteve, në funk- sion të letërsisë, por edhe i dyshimit. Në çdo vepër me bazë mitesh a legjendash, ka gjithnjë të tjera “pista”, që të çojnë në të tjera botë të panjohura. Si shndërrohet një mit në letër- si. Cila është metamorfoza që ndodh teksa është në duart e autorit. Po prapavija politike? Të gjitha këto, Kadare i rrëfen vetë në një intervistë dhënë për prof. as. dr. Viola Isufajt, e cila sjell një tjetër libër studimor për veprën e shkrimtarit. Titullohet “Kadare në letrat e sotme franceze”, botim i UET- Press dhe promovohet sot, në vazhdën e aktiviteteve për nder të 80-vjetorit të një prej emrave më të mëdhenj të letërsisë, botërore tashmë. Isufaj na zbulon optikën franceze mbi ve- prën e Kadaresë. Libri nis me dy intervista të autores me shkrimtarin mbi dy tregime “Përpara banjës” dhe “Kush e Solli Doruntinën”. “Ky libër përbëhet nga dy pjesë, që, në pamje të parë, duket sikur nuk kanë lidhje me njëra-tjetrën. Në një pikëvështrim më të gjerë, të dy pjesët kanë të bëjnë me rrezatimin e veprës së shkrimtarit shqiptar Ismail Kadare në botimet bashkëkohore në Francë, qoftë si rimarrje e një vepre të tij në vepra të tre autorëve të sotëm francezë, qoftë si shtjellim i romanit ‘Kush e solli Doruntinën’ për nxënësit e kolegjeve të Francës”, thotë autorja. Më poshtë po botojmë një nga intervistat e saj me shkrimtarin.
VIOLA ISUFAJ
– Përpara banjës- remix
(tregimi, miti dhe remiksi)
“Ut herit dicebamus”-shpreheshin latinët – siç thoshim dje,… pra, po vazhdojmë në pikën ku e lamë. Ju thatë në bisedën për “Mjegullat” se asnjëherë s’keni dashur të bëhe- ni tjetër përveçse shkrimtar. Dhe ne do të flasim këtu për letërsinë, për qenësinë e saj dhe sidomos për mënyrat e përthyerjes së ngjyrave të saj. E duke ndjellë periudhën e antikitetit grek dhe romak, fëmijërinë e mençur të njerëzimit, më vjen ndër mend rrëfimi për rrezatimin e grekëve në letërsinë tuaj, rrëfimi për Homerin, për Eskilin, për mitet. Por a e kujtoni, në veçanti, mbresën nga njohja me këtë hero të ciklit trojan, Agamemnonin?
Fluksi grek, në qoftë se mund të përdorej një fjalë e tillë për ndikimin, ka ndodhur para atij shekspirian. Ende sot nuk jam i bindur nëse një gjë e tillë ka qenë për mirë apo për keq. Për Agamemnonin si personazh, më kujtohet që kam pa- sur dy lloj ndjesish. E para jodashamirëse, lidhej me fillimin e Iliadës, kur ai, në grindje me Akilin, dilte i keq. E dyta, përkundrazi, tek “Agamemnoni” i Eskilit, kur vritej prej gruas, më kishte zgjuar një dhembshuri të thellë. Natyrshëm, pasi kjo figurë, njëkohshëm trime dhe mizore, me natyrën dualiste na tërheq; me fatalitetin na magjeps.
Zoti Kadare, nuk dimë asgjë për mënyrën si u krijua ky tregim për të cilin do të flasim. Mund të zbuloni për ne detaje të procesit krijues; në ç’atmosferë ndodheshit, cilat ishin bashkëlidhjet në mendje, imazhet e para që u mpik-sën?
A është ai një tekst të cilin e keni shkruar me një frymë, apo është menduar thellë e për një kohë të gjatë? Bën apo nuk bën pjesë tek ato krijime të cilave u jeni kthyer vazhdimisht për t’i ndrequr a përkryer? Kujtoni hollësi? Ndoshta do t’ju zhgënjej me përgjigjen time, por e vërteta është se nuk e mbaj mend. S’më kujtohet as koha, as vendi, as rrethanat kur e kam shkruar. Kam përshtypjen se është shkruar gjatë një mëngjesi, në studion time në Tiranë dhe nuk është prekur më asnjëherë.
E dinit gjithnjë se ky do të ishte tregim i nivelit të tillë, me një gjetje të veçantë; a ishte ai për ju një tregim “më i dashur se të tjerët”, apo kishte tregime të tjera që i kishit më për zemër?
Besoj se po. Autori zakonisht e ndien një gjë të tillë. Kjo ndodh me tekstet, që vetvetishëm, në mbarim të tyre, japin atë shenjën e veçantë të përkryerjes. Është e rrallë, nuk kërkon shpjegime, as jep. Ndërkaq është e pagabueshme. Për këtë tregim, më kujtohet se Bashkim Shehu më tregoi befasimin që kishte shkaktuar në Budapest, pas botimit në hungarisht. Në mos gaboj, befasimi kishte qenë në kahun se njëri i Marlou-t, tjetri i Gëtes. Në kohët e sotme, kemi Makbesi ishte e mundur që në letërsinë socrealiste shqiptare të shk- ruheshin tekste të tilla.
Agamemnoni shfaqet përsëri në universin kadarean. Flijimi i një Ifigjinie të kuqe te dipiku ”Vajza e Agamemnonit”; “Pasardhësi” hedh dritë mbi komplotin e familjeve rivale në pushtet dhe eliminimin e ish-kryeministrit Shehu -një interpretim politik ky. Shpesh në veprën tuaj ka ndodhur shtegti- mi i një personazhi nga një tregim te tjetri, nga një roman te tjetri, mirëpo këto dy rishfaqje të Agamemnonit janë krejt të ndryshme. A mund të thuhet, megjithatë, se ky personazh arketip, kjo ide, ka shtegtuar nga tregimi në roman?
Natyrisht që ka pasur një shtegtim. Por gjithashtu është veçanti e botës së letërsisë. Madje, siç dihet, në antikitet sh-tegtimi ka qenë shumë më i madh se në letrat e sotme. Ai ndodhte jo vetëm brenda veprës së një shkrimtari, por edhe nga një shkrimtar te tjetri. Të njëjtat personazhe, si të ishin e njëjta trupë, i gjeje gjithkund: me dhjetëra Ulisë, Antigonë, Filoktetë apo Agamemnonë në shkrimtarë të ndryshëm, mad- je, në kohëra të ndryshme. Më vonë letërsia nisi të hiqte dorë nga kjo. Nuk e di nëse ka qenë një prirje e duhur pasuruese, apo e kundërta, varfëruese. Shembujt e rishfaqjes së personazheve të njëjta, sa vinte e bëheshin më të rrallë. Nga rastet më të njohura janë dy Faustët, thin e Joneskos. Do të ishte befasues një Hamlet te Kafka, ose një Don Kishot i Balzakut. Në letërsinë tonë është bërë një përpjekje jo fort e arrirë në vitet ’30. Disa herë e kam pranuar këtë tundim, si për shembull te ky tregim.
Ndodh ndonjëherë që madhështia e një vepre të eklip- sojë një tjetër. Kështu duket se ka ndodhur me “Pallatin e Ëndrrave”, i cili sikur lë në hije një novelë shumë të bukur: ”Qorrfermanin”. A ndodhi e njëjta gjë me tregimin “Përpara banjës”?
A ndodhi pra, që diptiku ”Vajza e Agamemnonit”; “Pasardhë- si”- (që u vlerësua me çmimin ”Princi i Asturias”) mori edhe vëmendjen që duhej t’i kushtohej tregimit ”Përpara banjës”? Pa dyshim që ndodh. Është diçka që nuk varet nga autori, madje nga askush. Aq më tepër kur tekstet janë fare të shkurtra, si “Përpara banjës”, që është më pak se katër faqe.
Zoti Kadare, ka pak kohë që mësova me kënaqësi se tre shkrimtarë francezë kanë shkruar tri tekste narrative “remix” duke u nisur nga ky tregim juaji. Ata përshtatin dhe shtjellojnë tregimin tuaj. A është ky më tepër një ushtrim stili, një variacion, një mënyrë tërheqëse e hapjes ndaj letërsisë; si e shihni ju thelbin e tij?
Ka të ngjarë që ky “remix” është njëfarë nostalgjie e kohës kur autorët dhe personazhet ishin të përbashkët, siç u përmend më lart. Është, ndoshta, njëfarë mënyre e ushtrimit të ligjeve të “Republikës së letrave” të cilat, siç duket, ndryshojnë nga ligjet e çdo shteti dhe të çdo rendi.
Kjo formë shpalimi e letërsisë ngjan si një lloj brezi nu- ancimesh që përftohet nga thyerja e rrezeve nëpër një prizëm tjetër, nëpër një tjetër lëndë. Dhe duke qenë kështu, remix-i, duket më pranë letërsisë artistike sesa studimit, atëherë: ka ndonjë ndryshim për shkrimtarin, në mënyrën si ndihet ai (në secilën nga këto dy forma të ndryshme zbërthimi të ve-prës)?
Mendoj se shkrimtari ndihet mirë ose keq në të dyja. Kjo varet jo prej tij, por prej atyre që e zbërthejnë atë.
Dhe duke folur për mënyrat e ndërmjetësimit te teksti, mënyrat sesi i afrohemi atij, ç’ndryshim ka në ndijimin tuaj, lexuesi shqiptar nga ai botëror? Po kritika shqiptare nga kritika e huaj? Gazetaria shqiptare nga gazetaria e huaj?
Nga tri grupimet që përmendët, mendoj se “më botërori”, në kuptimin e nivelit të lartë, është lexuesi shqiptar. Kurse “më pak botërorja” është kritika.
Jeni në dijeni se si ranë në kontakt me tregimin ”Përpara banjës” tre shkrimtarët francezë që kanë shkruar ”remix”- et? Kur, së pari, treguan interesimin e tyre?
Unë nuk kam njohje me tre autorët francezë, që janë mbësh- tetur te “Përpara banjës”, për të shkruar versionet e tyre. Di vetëm që janë më të rinj se unë, dhe njëra është grua. Kontak- tin me ta duhet ta ketë vendosur shtëpia botuese “Hachette”.
Ajo e ka konceptuar përmbledhjen Remix-2, si një “përballje talentesh, ndeshje brezash, zbulime burimesh të imagjinatës”. Në fund të fundit është një ripohim i vizionit të “letërsisë botërore”, si një e tërë, formuluar së pari prej Gëtes.
Që librat me temë nga diktatura komuniste, gjithashtu mitet ballkanase dhe legjendat shqiptare, mund të kenë pa- sur përparësi në botën perëndimore- kjo është e kuptueshme dhe e shpjegueshme: kureshtje për të njohur Shqipërinë e diktaturës, izolimit dhe terrorit…, por që një rimarrje si e Agamemnonit, e njohur dhe “privilegjuar” dhe në letërsinë e përbotshme, të tërheqë vëmendjen e tre shkrimtarëve francezë, të cilët shkruajnë tri tekste të tjera që variojnë nga teksti juaj, kjo është diçka me të vërtetë interesante dhe nxjerr në pah një lloj epërsie të versionit tuaj. Cilat ndjeni ju si pikat e forta të tregimit që mund t’i kenë tërhequr më fort francezët, çfarë ka provokuar imagjinatën e tyre?
Asnjëherë nuk mund të dihen saktësisht shkaqet ose shty- sat e një tërheqjeje të tillë. Kjo hyn në misteret e krijimit letrar. Ngjan përafërsisht me tërheqjen në dashuri. Të duket sikur e di, e në të vërtetë s’është ashtu. Ose e kundërta. Mendoj se motivi i etjes për sundim që çon te krimi, e ky i fundit çon te një tjetër krim, i cili nga ana e tij, i verbër siç ësh- të, qëllon që kthehet kundër vrasësit, ka gjasë të jetë shtysa. Te personazhi i Agamemnonit është krimi në tri pamje të tij: krimi tiranik, ai vetjak, që është i lidhur me të parin, së treti, krimi që i kthehet zanafillës së vet. Në tekstin tim, është ky i fundit. Në një këndvështrim të logjikshëm, i vrari, i goditur befasisht, nuk e merr vesh se ç‘i ndodh. Në këndvështrimin artistik, i dënuari jo vetëm e sheh, por e përjeton pafundësisht. Vargu i famshëm i Dantes “mos kini shpresë, ju që këtu hyni”, mund të perifrazohet me “mos kini shpresë se krimi do të har- rohet”.
Rrëfimi “pafundësisht”, herë për atë që ka ndodhur një herë, është rrëfim përfaqësues për miliona rrëfimet e tjera në qerthullin e përsëritjes së ngjarjes. Sa i vetëdijshëm keni qenë për specifikën e teknikës narrative, pikërisht në këtë tregim?
I përmbahem mendimit se çdo rrëfim ose çdo motiv i mund- shëm lind së bashku me teknikën e vet të veçantë të rrëfimit. Se sa autori arrin ta kapë këtë mundësinë në kaosin e botës, kjo është vështirë të parashikohet. Në shumicën e rasteve, nuk ndodh. Ndaj, kur arrin të ndodhë, është diçka e rrallë. Në qoftë se kujtesa s’më gabon, në rastin e këtij rrëfimi, kam qenë i vetëdijshëm për këtë. Ju jepni vizionin tuaj për ferrin psikologjik të Agamemnon Atridit, – ferr të cilin, në 22 sekondat e fundit të jetës së tij e ka projektuar mendja e tij. Ai pëson torturat që i krijon vetë, vde- kje të pafund.
Shkrimtarët francezë, të cilët kanë krijuar tekste narrative, zbërthime dhe variacione të këtij tregimi, e kanë parë pak a shumë edhe si mazokizëm. Sipas jush, ka një lloj mazokizmi?
Nuk mendoj se është mazokizëm. Në universin letrar, ky shumëfishim i vdekjes është aq i zakonshëm, sa është i pam- undur në jetën e njëmendtë.
Në të tri tekstet ”remix” ferri në të cilin gjenden person- azhet, është i krijuar nga ata vetë, dhe: Mathieu Riboulet rim- err të njëjtën temë: atë të burrit të vrarë nga femra e vet, i cili nuk kupton çfarë ndodhi. Sophie Apert-it i intereson mar- rëdhënia e përsëritjes mes tregimit dhe diegjezës dhe sjell ferrin e përditshmërisë së një shtëpiakeje. Vincent Brocvielle nuk merr gjë tjetër nga historia e vrasjes së Agamemnonit, përveç idesë së ujit dhe të banjës dhe e fton Orestin në një sauna gay-sh. Pak ekstravagancë? Deri në ç’masë mund t’i largohet teksti “remix” tekstit prej nga është nisur? Deri ku mund të shkojnë variacionet? Keni menduar se dikush prej tyre i është larguar tregimit tuaj, apo edhe kjo bën pjesë në lirinë e letërsisë?
Nuk ka asnjë rregull. Nuk ka asnjë pakt midis një teksti dhe remix-it që bazohet mbi të. Mrekullia e letërsisë është se liria e brendshme e saj është e tillë, që mend- ja njerëzore e ka të vështirë ta përfy- tyrojë. Dhe kjo është e natyrshme, përderisa letërsia si botë paralele, nis dhe mbaron me lirinë, është thelb e njëherësh shfaqje e saj, shkurt është vetë liria.
Në vazhdim të kësaj nyjeje bisede mbi variacionet, shkojmë dhe njëherë te “Pasardhësi”, pasi edhe brendapërbrenda vetë korpu- sit tuaj letrar shfaqen variacionet. Te “Pasardhësi” arketipi i Klitem- nestrës shërben si aluzion se ish- kryeministrin do ta ketë vrarë e sho- qja. Çfarë është ky shëmbëllim? Ju ndihmojnë më tepër ngjarjet e his- torisë plot pika të errëta të vendit tonë (si pjesë e historisë së përbot- shme) që t’i zbërtheni mitet, apo janë mitet që ju drejtojnë në zbër- thimin e dukurive enigmatike dhe të fshehtave shtetërore që kanë të bëjnë edhe me Shqipërinë?
Letërsia shqipe, pavarësisht nga cilësimi “shqipe”, është pjesë e letërsisë botërore, pra, pjesë e asaj bote paralele që u përmend më lart. Si e tillë, ajo, aq sa është e lidhur me kombin që e ka pjellë, me kronikën, me fatet e tij, po aq është e ndarë prej tyre. Ajo, do apo s’do, u bindet në radhë të parë ligjeve të artit, pastaj atyre të vendit që i përket. Përndryshe, nuk do të ishte letërsi, por tjetër gjë: ta zëmë, kronikë, filozofi, udhëzues turistik, apo thjesht shqiptarí. Klitemnestra e dikurshme, historikisht, s’ka as më të voglën lidhje me gruan e ish-kryeministrit shqiptar. Por kjo nuk e pengon që në letërsi të jetë shëmbëllimi i saj.
Mitet dhe arketipat e rishfaqur në veprën tuaj, interpretohen kryesisht nën dritën e aktualitetit politik. Kjo, lidhur me artikulimin artistik të politikës (diktaturave, krimit) në veprën që keni krijuar. Në intervistat tuaja, në biseda të ndry- shme, flitet për politikë, po aq sa për letërsi, në mos edhe më shumë. Për asnjë shkrimtar tjetër shqiptar nuk është shfaqur kurrë një valë e tillë kureshtie dhe interesimi sa u takon mar- rëdhënieve të artit me politikën. Përse, sipas jush, ndodh kjo?
Është krejtësisht e kundërta e asaj që mund të mendohet -se motivet politike në veprën time janë rrjedhojë e ndonjë pasio- ni tim për të. Po jua them thjesht dhe qartë: në këtë jetë të shkurtër njerëzore, e vetmja gjë që më ka tërhequr tërësisht dhe seriozisht ka qenë arti. Sa për politikën, si politikë, ajo është e fundmja.
Ndërkaq, politika është pjesë e jetës njerëzore, ashtu si krimi, si ankthet, si intrigat e mëdha. Ju e dini se letërsia, qysh dy mijë e pesëqind vite më parë, është marrë me krimin dhe gjithë ata që i vijnë pas. Është marrë me to si vëzhguese, si dëshmitare, së fundmi si gjykatëse e pamëshirshme.
Për të mos i ikur mitit: ka shumë diskutime për mitet në Shqipëri, sidomos për mitet e reja, ato moderne, për figura e vlera të kombit të kthyera në mite…
Përgjithësisht, diskutimi kohët e fundit për mitet në Sh- qipëri, ka qenë një garë ku kanë konkurruar gjerësisht padija më e padurueshme me mungesën e moralit, cilësi tepër të shpeshta te shqiptarët e sotëm. Do të mjaftonte kjo për të mos u zgjatur, kur bie fjala për të.
Në një kuptim tjetër: keni sjelljen më “elastike” dhe më të kujdesshme ndaj mitit në letërsi. Fjala bie, nuk krijoni antimitin që mund të shkojë deri në nihilizëm-çka më duket e rrezikshme. Ju e rëndomësoni mitin, përdorni edhe groteskun, por deri në atë masë që e pranojnë të gjitha mitet kur demitizohen, ju nuk e përçudnoni atë; madje edhe nëse skema kthehet përmbys, struktura e mitit ruhet. Përveç kësaj, veprat tuaja e veshin mitin me rrëfim, ndërtojnë një fabul, ka aty intrigë dhe suspans. Madje dhe humor. A ësh- të kjo forca juaj e veçantë, “sekreti” i veprës suaj?
Mendoj se shkrimtari nuk ka “sekrete” të vetat. Në qoftë se duket sikur ka të tilla, ato nuk janë të tijat, por të artit. Këtu, duam, s’duam, do të ndeshemi prapë me “marrëveshjen për termat”. Ato që ju i quajtët “sekrete” mund të jenë të tilla për jetën. Për artin, jo.
Dëshiroj ta mbyllim me mitin, i cili ju tërheq pareshtur. Te ”Stinë e mërzitshme në Olymp” duket sikur përmes miteve zbuloni rrezikun për të ardhmen apokaliptike të botës… ky është vetëm njëri nga motivet. Më bën përshtypje se aty keni krijuar një lloj “rezidence” të hyjnive. I jeni kthyer pa pushim kësaj “rezidence” hyjnish në krejt krijimtarinë tuaj. Çfarë, përpos të tjerash, në mënyrë kaq të pashter- shme, keni parë të burojë prej aty?
Ajo që thoni ju është, pa dyshim, një ndër motivet e dramës, por nuk mendoj se ka ndonjë peshë të veçantë në të. Në të vërtetë, po të më bëni pyetjen, për fat të keq të shpeshtë, dhe po aq të bezdisshme: përse e kam shkru- ar këtë dramë, sinqerisht, do ta kisha të vështirë të përgjigjesha. Në shkrimet e mia kam gjetur kohë më parë shprehjen e një dëshire të hershme sa naive, aq dhe trillane (për të mos thënë megalomane), për të shkruar (ose riparuar!) ndonjë nga dramat e humbura antike! Kjo ka qenë shtysa e vërtetë. Olimpi më ka tërhequr gjith- monë si lagje e hyjnive, në atë traditë të njohur që shkrimtarët e botës i kanë tërhequr gjithmonë kështjellat a pallatet ku intrigat, qirinjtë e festës, vrasjet pas darke, marrin atë mis- ter të veçantë, aq të nevojshëm për letërsinë. Bota e komu- nizmit, ashtu siç nuk ishte larg rrathëve të Dantes, po aq ishte e familjarizuar me Olimpin (Kremlini për shembull, ishte njëri nga shëmbëllimet). Nga ky këndvështrim, Olimpi ka qenë pjesë e botës sonë. Mund të thuhet se letërsia e kishte si lagjen e vet, prej së cilës u shkëput me njëfarë vështirësie. I jam kthyer disa herë, fare natyrshëm. Më ka pëlqyer ta përfytyroj në një stinë të rëndomtë vjeshte, në mërzinë e përditshme, kur hyjneshat, për shembull, si ato zonjat e mërzitura që presin burrat nga udhëtimi, presin kthimin e Zeusit e të Prometheut, që janë thirrur diku “atje lart” për të dhënë shpjegime për grindjen e tyre të fundit, atë që do të bëhej më pas aq e famshme. Kjo është, në radhë të parë, e gjitha. Të tjerat janë rrjedhojë e vetë letërsisë. Ajo të ushqen natyrshëm, si qumështi i nënës.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al