Një shkrimtar i talentuar, por jo kolos. Ky është mendimi i analistit e gazetarit Mustafa Nano për shkrimtarin e poetin Dritëro Agolli.
Sa u takon akuzave për dënime shkrimtarësh e poetësh, ai shprehet se “Të gjithë harrojnë se ç’ka qenë komunizmi, harrojnë se ai regjim ishte absurd, i çmendur, i pabesë, ku askush nuk e kishte në dorë të zgjidhte, as postin e rëndësishëm, siç ishte ky i kreut të Lidhjes së Shkrimtarëve, as burgun”, dhe në këtë kontekst duhet vendosur edhe figura e Dritëro Agollit. Sipas Nanos, “Faji i tij ishte që ishte shumë komunist. Ishte komunist i bindur”. Në një intervistë për gazetën “Panorama”, Nano jep mendimin e tij mbi debatin që ka nisur pas vdekjes së Dritëroit; për qëndrimet “pro” e “kundër”; për ceremoninë e lamtumirës për nder të tij, por edhe mendimin e tij personal për figurën e Dritëro Agollit si poet, si ish-kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe si politikan. Mustafa Nano nuk lë pa prekur edhe “rivalitetin” e stisur mes Kadaresë dhe Dritëroit, si dhe na rrëfen njohjen e tij të hershme me Dritëroin përmes “Komisarit Memo”, deri te kujtimet me të, në ato takime të pakta që kanë pasur.
Po të kthehemi pas në kohë, si e keni njohur ju Dritëroin?
Dritëroin e kam njohur kur kam lexuar “Komisarin Memo”. Tani, sido që t’i vijmë rreth, ky roman ishte një roman socrealist, por e dini se ç’më ka mbetur në mendje mua? Më ka mbetur në mendje fakti që në atë roman trajtohej me simpati një personazh “problematik” si komandanti Rrapo. Komisari Memo, prej të cilit ka marrë edhe titullin romani, ishte një karakter shumë skematik. Ok, edhe lidhur me të kishte ndonjë detaj që i ikte skemës, siç ishte një si flirt në tentativë që ai bëri me të bijën e doktorit, por në tërësi ai ishte karakter skematik. Ndërsa Rrapoja ishte një gjë humane, me vese, ndërdyshje, kokëfortësi etj. E megjithatë, Agolli e kish trajtuar me shumë mirëkuptim këtë personazh. Të jepte përshtypjen se ai vetë, në dialektikën mes Rrapos e Memos, ishte me të parin. Pastaj më pas, kam lexuar një roman tjetër të tijin, të cilin nuk para ia zënë ngojesh. Është fjala për “Trëndafilin në gotë”, i cili ishte nga të paktët libra që nuk mund t’ia përcaktoje kohën, ndonëse ishte i shkruar në kohën e komunizmit. Ishte i lehtë, lirik, relaksues, me një fabul që s’kish të bënte fare me jetën socialiste e me ca personazhe që veç me “njeriun e ri” nuk kishin të bënin. Kur e kam lexuar për herë të parë, që është edhe hera e fundit (do duhet ta rilexoj, në fakt), më dukej sikur lexoja librin më pak impenjativ të botës. Më pas kam lexuar ca tregime të Kunderës të mbushura me personazhe që kishin kokëçarje të vetat, e që jetonin një jetë të tyren, ndonëse jetonin në socializëm, dhe më është kujtuar “Trëndafili në gotë”.
Cila ishte jehona që kishte personaliteti letrar dhe politik i Dritëroit, nga kryeqyteti në drejtim të qyteteve të tjera, konkretisht aty ku ju keni lindur?
Nuk di ç’të them. Nuk është se më ka shkuar në mendje të kap jehonën e personalitetit të Dritëroit atëmot. Tani që më pyesni, po e mendoj për herë të parë këtë gjë, e mund të them se jehona e shkrimtarit Dritëro shkonte te pak njerëz, tek ata që e lexonin, ndërsa jehona e personazhit politik “Agolli” ishte më e madhe, shumë më e madhe. Kam përshtypjen, pra, që njerëzit në masë e shihnin si njeri të rëndësishëm politik, si kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve, si deputet. Dhe kjo ka ndodhur ngaqë ana politike e tij e ka mbytur atë letrare. Gjë që nuk ka ndodhur me Ismail Kadarenë. Ky i fundit ka qenë gjithashtu deputet, apo ku di unë çfarë tjetër, por për njerëzit ishte mbi të gjitha shkrimtari Ismail Kadare, “Panorama” .
Meqë përmendët Ismail Kadarenë, a ndihej deri aty ajo “shemëria” Agolli-Kadare? Çfarë e nxiste?
Po, ndihej sepse përmendeshin gjithnjë si dy kuaj të një karroce apo dy qe të një qerreje. Por unë po ngutem të them një gjë qysh në fillim: Midis Kadaresë e Agollit nuk ka pasur garë. Edhe Agolli vetë e ka ditur këtë gjë. E nëse nuk e ka ditur, nuk i falet. Kjo garë mes tyre ishte një sendërgjí e kritikës socrealiste, e cila nuk e duronte dot idenë e Kadaresë së pakonkurrueshëm. Dhe nuk u vë faj për këtë. Ideja se dikush që jeton me ty është i pakonkurrueshëm është bezdisëse, shtypëse, sidomos për ata që ushtrojnë të njëjtën zeje e që kanë ambicien për t’u bërë gjithnjë e më influentë. Kështu që unë i kuptoj kritikët e atëhershëm, edhe në rastin që këtë platitude e kanë pasur nga vetja, e jo të porositur. E kështu, për ta “zbritur Kadarenë me këmbë në tokë”, i shpikën një rival. Dhe kur puna sillej deri në këtë pikë, kur puna sillej që duhej gjetur se s’bën një i dytë që t’i bënte shoqëri a karshillëk Kadaresë, atëherë ishte e lehtë të ndaleshe tek emri i Dritëro Agollit. Sepse nuk kishte të tjerë. Për mua, në atë kohë ka qenë Kadare, pastaj ka pasur disa vende bosh, pastaj ka qenë Agolli, pastaj vinin disa vende të tjera bosh, e më pas vinin të tjerët, e këta të fundit jo në radhë njëri pas tjetrit, por të gjithë në radhë njëri krah tjetrit. Ky “rating” ka vazhduar deri nga vitet ’85, kur dolën ca emra të rinj shkrimtarësh e poetësh, që sollën me vete një aromë të lehtë ndryshimi, “Panorama”.
Thënë kjo, më duhet të nënvizoj që Agolli ka qenë një shkrimtar i talentuar. Edhe pse pjesa politike e veprës dhe e jetës së vet rreket ta zvogëlojë si shkrimtar, ai ishte i tillë gjithë ditën e ditës. Sikur të më thoshin se një dorë e fshehtë e ka zhdukur apo djegur të gjithë veprën e Agollit, mua do të më vinte sinqerisht keq. Letërsia shqiptare do të ishte më e varfër pa Agollin. Mjaft të përmendim poezitë e tij, sidomos ato që ka bërë pas përmbysjes së komunizmit, s’ka gjë se tek një pjesë syresh ka dhe dromca banaliteti. Ja, sa për të ngjëruar diçka: Triumf i madhërishëm mëngjesi…/Nga minareja si gisht Perëndie/Hoxha zotin e tij e thërret pas Kuranit./Këndon për zotin e vet symbyllur këndezi/Nga maja e gardhit/Për zotin e tij hingëllin dhe kali në portë./Laraska kraket për zotin e vet në lajthishtë/Sa zotër ka nxjerrë/Për kafshë e për njerëz kjo botë! Këndojnë për zotërit e tyre të gjithë/Veç unë s’këndoj, është e kotë! Ose një strofë si kjo: Filloj të gugas si pëllumbat gugasin/ Andej e këtej kuturu/Gu-gu mbi ballkonin, gu-gu mbi pullazin/gu-gu në dritaret, nën strehët gu-gu, “Panorama”.
Ç’mendoni për debatin që ka shpërthyer me vdekjen e Dritëroit? A nuk mund të kishte ndodhur më parë?
Më parë mund të kishin folur dy a tre vetë, por jo të tërë. Të tërë duan një rrethanë të pazakontë për të folur. E nuk ka rrethanë më të pazakontë sesa vdekja. Dhe në këtë histori ka një gjë që më bezdis në mënyrë të veçantë. Të gjithë harrojnë se ç’ka qenë komunizmi, harrojnë se ai regjim ishte absurd, i çmendur, i pabesë, ku askush nuk e kishte në dorë të zgjidhte, as postin e rëndësishëm, siç ishte ky i kreut të Lidhjes së Shkrimtarëve, as burgun. Janë të paktë ata që e kanë refuzuar një përgjegjësi në hierarkinë komuniste, ashtu siç janë të paktë ata që kanë rënë në burg ngaqë kanë bërë diçka duke e ditur se do të binin në burg po ta bënin. Të tjerët e kanë kot kur bëjnë sikur kanë qenë ata vetë që, në ndryshim nga Agolli, zgjodhën të ishin të pazëshëm gjatë regjimit komunist. Fakti që dikush ka qenë askushi gjatë komunizmit nuk është meritë. Nuk ka se si të jetë një meritë për sa kohë nuk kemi një provë se heshtja e tij ka qenë një formë revolte kundër regjimit. E them këtë pasi po shoh që mbi këtë bazë po i bëhen disa sulme Dritëro Agollit. Dhe kjo është e padrejtë, ashtu siç është e padrejtë edhe përpjekja për të nxjerrë në pah gjeste kalorësiake të Agollit në ndihmë të njerëzve që nuk i kishin punët mirë me regjimin, apo përpjekja për ta nxjerrë Agollin disident, të pakënaqur prej regjimit, të përndjekur nga regjimi. Agolli nuk ka qenë disident asnjë fije. Dhe problemi i Agollit, ndoshta edhe drama e tij pas vitit 1990, ka qenë jo që nuk ngriti zërin kundër regjimit, por që kjo ishte e vetmja gjë që atij nuk i shkonte në mendje. Dritëro Agolli e ka dashur komunizmin e Enver Hoxhës.
A ka një shkelje etike në këtë mes, duke qenë se kemi të bëjmë me një njeri të sapondarë nga jeta? Sepse ka edhe një tjetër debat në këtë drejtim mes Fugës dhe Dom Gjergj Metës…
Parimi “etik” që thotë se “për të vdekurin nuk flitet keq”, në fakt nuk është etik; është idiotik. Ç’kuptim ka ky parim? Ne kemi një mendim të caktuar për dikë, dhe këtë mendim do ta kemi edhe pasi tjetri ka vdekur. Vdekja merr njeriun me vete, por nuk është se ka fuqi të ndryshojë mendimin e atyre që mbeten për të. Pastaj, për njerëzit që kanë lënë shenjë në jetën e një kombi, në kulturë, apo edhe më tej, sigurisht që do të flitet edhe pas vdekjes, sidomos pas vdekjes. Madje, janë ata të parët që e kanë lakmuar pavdekësinë, dhe jo pavdekësinë në kuptimin fetar të një jete të dytë të përtejme, por pavdekësinë në kuptimin që për ta duhet të flitet gjithnjë. Nuk po ndodh ndonjë gjë pra, thjesht po flitet për Agollin. Ata që e kanë dashur e çmuar, po flasin mirë për të, ata që nuk e kanë çmuar e dashur, po flasin në mënyrë kritike. Kjo që po ndodh me Agollin është ajo që Agolli do donte t’i ndodhte pas vdekjes. Dhe po i ndodh.
I pari që “trazoi ujërat” ishte Artur Zheji, i cili e fajësoi drejtpërdrejt Dritëroin për dënimin e poetëve e artistëve apo Festivalit të 11-të. Mendoni se ka “gisht” ai në këtë “gjueti shtrigash”?
Fola pak më sipër për këtë. Unë mendoj gjithë ditën e ditës se faji i Agollit nuk ishte që ka dënuar poetë apo artistë (gjë që nuk më rezulton të jetë e vërtetë, përveç të tjerash), apo që nuk ka ngritur zërin kundër komunizmit. Faji i tij ishte që ishte shumë komunist. Ishte komunist i bindur. Por në këtë kuptim, faji ka qenë edhe i mijëra të tjerëve. Sikur regjimi komunist të kish zgjatur edhe nja dy a tri dekada të tjera, nuk do ishte çudi që kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të ishte Artur Zheji sot. Ndoshta edhe Mark Marku. Ndoshta edhe Mustafa Nano. Ashtu si nuk do të ishte çudi që të tre ne të ishim në burg, veçse në këtë rast nuk do të ishim në burg për ndonjë heroizëm. Do të ishim thjesht së regjimit do t’i tekej t’na burgoste. Dua të them pra, atë që thashë më sipër, d.m.th, që ai regjim ishte absurd, ku njerëzit silleshin në mënyrë absurde, vlerësoheshin dhe e pësonin në mënyrë absurde. Si rregull, kështu ndodhte. Përjashtimet thjesht e përforcojnë këtë rregull.
Sa i takon letërsisë, pikërisht në studion tuaj, Mark Marku e ka konsideruar një pjesë të mirë të veprës së Dritëroit mediokre dhe poezinë e tij inferiore krahasuar me Poradecin e Mjedën. Pavarësisht se nuk jeni një studiues i letërsisë, mund të na jepni qëndrimin apo mendimin tuaj mbi këtë deklaratë dhe veprën e Dritëroit në përgjithësi…
Të them të drejtën, për sa i takon poezisë lirike, Agolli më duket një vazhdues i Poradecit. Ngjajnë shumë, ngaqë ishin dhe nga e njëjta lagje. E nëse do më duhej t’i krahasoja, Agolli më duket më i mirë se Poradeci. Mua më duket se është ky i fundit që është mbivlerësuar, dhe një rol në këtë mes ka luajtur një sprovë e Kadaresë në fund të viteve ’90, e cila kishte trajtën e një panegjirike. Por edhe Kadare, besoj unë, ka qenë më shumë i tërhequr nga fibra morale e Poradecit, sesa nga poezia e tij. Dhe menjëherë pas kësaj sprove, të gjithë kanë rendur për ta sublimuar Poradecin. Për mua si poet nuk është aq sa e bëjnë. Unë jam toskë, e si rregull do duhej të më pëlqente, por ja që s’më ngroh. As gjuha e tij toske nuk më pëlqen. Unë nuk e kuptoj, me që ra fjala, se si Lasgush Poradeci çmohet më shumë sesa Mitrush Kuteli. Mitrushi është edhe më i madh se Agolli. Që, nga ana e vet, është më i madh se Poradeci, sido që në një vlerësim moral të këtyre figurave, Poradeci është me të vërtetë i madh. Sjellja e tij në komunizëm, qëndrimi i tij ndaj regjimit, snub-imi që ai u bënte borizanëve të partisë, ku me siguri fuste edhe Agollin, ishin trallisës.
Përkundër atyre që e mohojnë estetikisht një pjesë të veprës së tij, ka nga ata që e quajnë “kolos” të letrave. A është dhe do mbetet i tillë? (gjithnjë në këndvështrimin e një njeriu që është rritur me veprën e tij dhe ka shije estetike të kultivuara)
Në këtë pikë jam dakord me atë që Mark Marku tha në “Zululand”. Kolos është një fjalë e madhe, shumë e madhe, dhe ta përdorësh në këtë rast do të thotë ta shpërdorosh si fjalë. Agolli nuk ka lidhje me kolosët. Ai ishte një shkrimtar i mirë, dhe kaq. Dhe kur them këtë, kam parasysh pjesën më të mirë të veprës së tij, atë që mbetet pasi t’i heqim të tërë pjesën propagandistike.
Si politikan i pas ’90-s, ka qenë ai vërtet një faktor emancipues i politikës, me qëndrimet e tij kritike dhe brenda familjes së tij politike?
Nuk e kam konsideruar ndonjëherë politikan Agollin. Si politikan ai nuk vlente. Ishte pa ide, i vjetër, nostalgjik, i bërë njësh me kohën gjatë komunizmit e krejt jashtë kohe pas rënies së komunizmit. Si intelektual publik ka luajtur një rol pozitiv në Shqipërinë e këtyre kohëve, pasi ka folur me tone të shtruara, është përpjekur të vendosë pak paqe në sherrin e përjetshëm këtyre anëve, është rreshtuar ashtu si duhet në ndonjë moment dramatik, por asgjë më shumë sesa kaq.
A është përdorur Dritëroi në të gjallë e në të vdekur nga politika, përfshirë këtu edhe ceremoninë e lamtumirës?
Ceremonia e varrimit të Agollit, ajo ku morën fjalën me radhë një numër njerëzish, është pak të thuash që ishte e çuditshme. Familjarëve të vet mund t’u ketë pëlqyer. Ndoshta edhe vetë Agolli kështu do të kishte dashur që t’i organizohej ceremonia e varrimit, por mua m’u duk një gjë e pashijshme. E shoh të udhës, që t’u them të gjithë atyre që mendojnë se gëzojnë respektin e establishmentit apo vëmendjen e opinionit publik, ta lënë me shkrim mënyrën se si duan t’u bëhet varrimi.
Përndryshe, do t’u bëhet diçka e tillë që do t’i fyejë. Keni ndonjë kujtim nga takimet me Agollin? Mund të na thoni tani në fund ndonjë mbresë?
E kam takuar tri-katër herë, por rastësisht. Ishte argëtues në bisedë. Një herë në Pogradec po flisnim për njeriun si qenie komplekse, që nuk arrin të njohë edhe veten, dhe për të ilustruar idenë e vet se njeriu është një qenie e ngatërruar, më tregoi një histori. Ia kish treguar Ramiz Alia. I kish treguar se si gjatë luftës kish qenë duke biseduar tok me Manush Alimanin e me dy-tre ilegalë të tjerë. Dhe kish rënë fjala tek aftësia e njeriut për të duruar torturat. Aty kish ndërhyrë Manush Alimani e kish thënë: Unë nuk i duroj dot torturat; nëse ndodh që mua të më kapin të gjallë fashistët, ju duhet të ndërroni kontaktet, adresat, miqtë, më mirë të largoheni nga qyteti, sepse unë, nëse më torturojnë, do t’ua them të gjitha gjërat që di. Rasti u tregua shumë cinik, dhe Manush Alimani ra në duart e gjermanëve. Dhe e dini se ç’ndodhi? Mbajti qëndrimin më heroik që mund të mendohej.
ALMA MILE
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
