PROF. DR. SHEZAI RROKAJ
Dita Ndërkombëtare e Gjuhës Amtare u shpall nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara në 1999 në përkujtim të protestave të studentëve të universitetit Dhaka, me origjinë nga Bengali, të cilët u konfrontuan me policinë pakistaneze për të mbrojtur gjuhën e tyre bengaleze si gjuhë zyrtare. Prej kësaj date, vendet anëtare të OKB-së organizojnë tubime promovuese dhe ndërgjegjësuese të natyrave të ndryshme në mbrojtje të diversitetit gjuhësor e kulturor të gjuhës amtare si dhe të shumëgjuhësisë brenda shteteve.
Kjo ditë na sjell në vëmendje se respektimi i të drejtave gjuhësore në tërësi dhe të marrëdhënieve me gjuhët e popullsive të tjera duhet të mbështetet në parime të rëndësishme si:
Së pari, parimi i së drejtës natyrore të qenies njerëzore sepse, para se gjuha të jetë një e drejtë ligjore, ajo është një e drejtë natyrore. Ndërsa ligjet në një shoqëri i referohen qenies njerëzore, gjuha është vetëqenia e tij. Së dyti, është parimi i reciprocitetit ndëretnik në qasjen e shteteve ndaj gjuhëve dhe kulturave të tjera. Së treti, është parimi demokratik që lidhet me emancipimin demokratik të shoqërive tona, ku gjuhët dhe kulturat nuk shihen në mënyrë diskriminuese, por si vlerë e shtuar dhe përfitim i ndërsjellë i shoqërive që integrohen.
Nga këndvështrimi i sotëm gjuhës sonë amtare, i kontakteve të saj me gjuhët e tjera dhe perspektivës së saj në të ardhmen po ndalem në disa çështje:
Së pari, çlirimi gradual prej “gjuhës së drurit”, e cila, deri para viteve ’90, shprehte perceptimin e shqiptarëve brenda kornizës së dogmës ideologjike. Me stereotip ideologjik kuptojmë parafabrikatet tipike gjuhësore të ngurosura, ide të paraformuara, që merren si të gatshme dhe përsëriten në diskursin publik. Dogmat ideologjike përbëhen nga tërësi parimesh, që, duke u përsëritur, kthehen në tërësi stereotipash. Ky kalcifikim shkon në përpjesëtim të drejtë me ‘drunjëzimin e gjuhës’ që e shpreh. Kështu, një pjesë e korpusit të fjalëve të gjuhës së gjallë pësojnë devijimin semantik: që synon imponim dhe manipulim të mënyrës së të menduarit të individëve. Në terminologjinë gjuhësore, kjo mënyrë komunikimi është quajtur edhe “gjuhë druri”, gjuhë e ngurtësuar, e cila “përkthente” mënyrën e perceptimit ideologjik të kohës. Po japim disa shembuj të nxjerrë nga Fjalori i ’80-ës: “Luftë kundër rehatisë personale; i gjithë populli ushtar; lavdi marksizëm-leninizmit, internacionalizmit proletar; të mendojmë, të punojnë, të luftojmë si revolucionarë; kur flet klasa, hesht burokracia” etj.
Si në shumë vende komuniste, edhe në Shqipëri u bënë përpjekje për krijimin e kësaj gjuhe të zhveshur prej karakterit të saj natyror dhe kjo gjuhë “e re”, sikundër vetë “njeriu i ri”, e tejkaloi sferën e ligjërimit politik dhe depërtoi thuajse në të gjitha sferat e komunikimit publik: shoqëror, kulturor, politik, artistik, administrativ etj., duke u shpërfaqur dukshëm edhe në vetë fjalorët e shqipes të periudhës komuniste. Pas viteve ’90, bashkë me përmbysjen e sistemit komunist, e gjithë kjo mënyrë të foluri, e mbështetur mbi dogmën, e ngulitur në gjuhë, në fjalorë, që përdorej në shkollë, në jetën e marrëdhënieve politike, shoqërore, kulturore do të bjerrë gradualisht, megjithëse aty-këtu ende sot ka mjaft gjedhe në ligjërimin publik të cilat në mënyrë të nëntëshme na ‘përkthejnë’ në një mënyrë ose në një tjetër këtë shabllonizëm perceptimi të mëparshëm. Sidoqoftë, bashkë me brezat e folësve, këtë “boshllëk” do ta mbushë gradualisht një tjetër sjellje gjuhësore publike, e cila reflekton ndryshimet dinamike që ndodhin përditë.
Së dyti, ndryshimi gjeopolitik pas viteve ‘90 krijon mundësi të reja qarkullimi të njerëzve, bashkë me ta edhe të fjalëve, të cilat dalin nga enklavat, duke kapërcyer pengesat e dikurshme, që vinin prej hermetizmit të kufijve politikë. Brenda kufijve politikë, lëvizja e lirë ka krijuar realitete të reja gjuhësore si dhe qasje të ndryshme studimore rreth koncepteve klasike të të folmeve dhe të dialekteve apo të krijimit të sociolekteve a të një “përzierjeje të folmesh” me prurje heterogjene.
Sot, pavarësisht debateve për bazën dialektore të standardit, nuk mund të ketë kundërti teorike apo edhe empirike lidhur me bazën njëdialektore të tij, pasiqë substrati gjuhësor i një standardi mund të jetë i mbështetur edhe në një dialekt, si për shqipen, ai toskë, pa mohuar gjithashtu efektin e konvergjencës gjuhësore apo rolin ndihmëtar të gegërishtes. Por viteve ’90, ajo që shkaktoi debate mes studiuesve dhe më gjerë ishte sidomos teza e Kongresit të Drejtshkrimit për ‘bazën mbidialektore’ të standardit. Ndërkaq, deri asokohe, vetë tradita administrative e gegërishtes në periudhën e Zogut, duke përfshirë edhe kryeqytetin në arealin geg, ishte një mundësi empirike dhe praktike për ngritjen dhe shtrirjen e një standardi me bazë substrati gegërishten. Për më tepër, vendimi politik në vitet ’50 për moslejimin e gegërishtes së shkruar, ende pa u mbledhur e u vendosur në qendra akademike si: Kongresi (1972) apo në Konsultën e Prishtinës (1968), ishte një ndërhyrje politike, e cila solli pas viteve ’90 debate të kuptueshme.
Në fakt, termi ‘mbidialektor’, siç u mëtua të servirej, nuk i përgjigjej gjithaq substratit gjuhësor të standardit. Në fakt, ai kishte të bënte me vetë funksionin e tij për gjithë arealin shqipfolës. Baza dialektore ku mbështetej standardi dhe funksioni mbidialektor gjithëpërfshirës janë dy koncepte të ndryshme, që Kongresi nuk i ndau qartas, duke lënë të kuptohej se meqenëse baza e standardit ishte kinse mbidialektore, për pasojë funksioni i tij i natyrshëm do të ishte mbidialektor. Mirëpo, në atë kohë, vetë kushtet gjeopolitike të copëtimit të trojeve shqipfolëse nuk mund ta favorizonin një gjë të tillë, deri disa dekada më parë, para ndryshimeve të mëdha gjeopolitike. Por Dita Ndërkombëtare e Gjuhës Amtare na sjell gjithashtu në vëmendje kujdesin që duhet të kemi, përveç standardit, edhe për ruajtjen dhe promovimin e të folmeve vendore, dialekteve, të folmeve, sociolekteve, zhargoneve, të cilët janë pjesë e gjithë gjuhës dhe përmbushin funksione brenda normës kombëtare, e cila e lidh konceptin e pranueshmërinë gjuhësore me të kuptuarit në shqip. Nënkodet e mësipërme janë parë në mënyrë përçmuese e paragjykuese, si ligjërime të margjinalizuara apo si “gjuhë e keqe” karshi standardit si gjuhë prestigji apo “gjuhë e mirë”. Në fakt, këto nënkode janë pjesë e gjithë gjuhës dhe shprehin për folësit e tyre një larmi perceptimesh.
Jemi të mendimit se një reformë gjuhësore që harmonizon maksimalisht nevojën shtetërore me gjendjen shoqërore për komunikim të njësuar, si varietet i përzgjedhur brenda diversitetit shqipfolës, me prirjen natyrore individuale të folësit që shpërfaqet në përdorimin gjuhësor të sotëm dhe që verifikohet në gjendjen e korpusit gjuhësor kombëtar të shkruar dhe të folur, është teorikisht e përligjur dhe më pranë përvojave të sotme të reformave gjuhësore standardizuese (si rasti i Gjermanisë).
Për çështje të së ardhmes së standardit dhe të reformave që synohen të ndërmerren është gjithaq e nevojshme krijimi i vetëdijes shoqërore për mënjanimin e debatit të rëndomtë apo pasionet krahinoriste, sikundër në disa raste edhe largimi prej ‘kokëfortësisë’ mbi padobinë e një reforme gjuhësore si dhe kthimin i këtij debati në institucione akademike dhe brenda konceptit të një shoqërie demokratike për aksesin publik të mendimit të grupeve të interesit.
Kushtet gjeopolitike kanë ndryshuar në dobi të faktorëve gjuhësorë njësues. Shqiptarët lëvizin lirisht brenda truallit etnik dhe bashkë me ta perceptimet, vetëdija dhe nevoja e përditshme për një standard funksional mbidialektor, i cili garanton komunikimin në shtrirje të gjerë. Në këto kushte, nevojitet të ndërmerren punë studimore edhe më të thelluara dhe me shtrirje më të madhe në arealin shqipfolës, të cilat do të ishin mbështetje për një reformë gjuhësore të pritshme. Ndër to do të veçoja nevojën për një fjalor dhe një gramatikë thesar të gjuhës shqipe, që do të përmblidhnin gjendjen e sotme gjuhësore shqipe të arealit etnik. Kjo ide është e lidhur ngushtë me hartimin e korpusit kombëtar (të shkruar e gojor) të gjuhës së sotme shqipe, i cili do të na jepte një pamje të gjuhës në përdorim dhe mbi bazën e të cilit duhet të ndërmerret reforma e re drejtshkrimore në dekadat e ardhme dhe veprat kodifikuese që do të dalin në vijim. Sakaq, ngritja e një këshilli kombëtar me kohë të plotë dhe me ekspertët më të mirë pranë ASA-as, sipas modeleve të disa vendeve, i cili duhet të merret vetëm me problemet e standardit, është e domosdoshme. Si dhe në mjaft vende të tjera, ky këshill duhet të marrë përsipër problematikat e zhvillimit e të respektimit të standardit, të këshillimit të enteve publike e private, të ndjekjes së ecurisë së standardit mbi bazën e përditësimit të korpusit të gjuhës shqipe etj.
Së treti, ndryshimet politike e shoqërore e hapën shoqërinë shqiptare ndaj globalizmit, gjë u shoqërua me një trysni të madhe të fjalëve dhe strukturave gjuhësore të huaja në gjuhën amtare.
Si dhe për gjuhë e popuj të ndryshëm, në fazën e parë të hapjes trysnia goditëse gjuhësore e gjuhës ardhëse është më e fortë sesa aftësia qëndrestare e gjuhës pritëse (p.sh., situata mbas Luftës së Dytë Botërore me depërtimin e anglishtes në disa gjuhë të Europës nëpërmjet zbatimit të Planit Marshall). Nga ana tjetër, këto dy parametra lëvizin pozitivisht ose negativisht varësisht nga disa faktorë, ndër të cilët përmbledhtazi mund të përmendim: frekuencën dhe forcën e trysnisë së gjuhës ardhëse nga njëra anë, dhe të qëndresës së gjuhës pritëse, nga ana tjetër; kohëzgjatjen e përballjes së ndërsjellë të tyre; synimin e folësve të gjuhëve përkatëse; shkallën e zotërimit të gjuhës pritëse nga folësit në gjithë shtrirjen e arealit gjuhësor; nevojën shoqërore të gjuhës pritëse për lëndë gjuhësore të gjuhës ardhëse për t’iu përgjigjur kërkesave të shoqërisë ndaj hapjes globale; nivelin e njësimit të standardit të gjuhës pritëse për të mënjanuar kakofoninë gjuhësore që krijohet midis këtij të fundit dhe prurjeve dialektore, e të dyja bashkë ndaj huazimeve në ekspansion; përkujdesjen e institucioneve që merren me mësimin, pasurimin dhe ruajtjen e gjuhës, letërsisë dhe të kulturës kombëtare etj.
Në këtë fazë të parë të hapjes, folësit e gjuhës, të përballur me realitete të papritura, që veprojnë me frekuencë të lartë dhe që lëkundin status quo-në e tyre në kufijtë e mbijetesës, nuk mund të kenë vetëdije gjuhësore imunizuese të mjaftueshme në mbrojtje të gjuhës amtare. Kjo, sepse, gjatë hapjes në momentin e trysnisë, pragmatizmi për mbijetesë rrit nevojën për një komunikim global utilitar, që kapërcen në mënyrë të pakontrolluar imunitetin dhe vetëdijen gjuhësore të idiomës kombëtare.
Mirëpo, hap pas hapi, folësit fillojnë të reagojnë me vetëdijen imunizuese gjuhësore, shtien në punë kujtesën e përbashkët për të kërkuar brenda gjuhës që përdorin gjegjëset e tyre dhe, vetëm kur bëhet i pamundur zëvendësimi, atëherë do të pranojnë t’i përdorin huazimet, duke ua nënshtruar sistemit të gjuhës së tyre. Bie fjala, përse duhet përdorur gjuha e huaj kur kemi në vend të saj fjalën shqipe: Aa! (Ëë), abonohem (pajtohem), adaptoj (përshtat), adoptoj (birësoj), Aha (Ëhë), ambient (mjedis), aprovoj (miratoj), axhendë (rend dite), barrierë (pengesë), bëj mjekun, bëj mësuesin (është mjek, mësues), bla-blabla (llaka-llaka, dërr-dërr, gam-gam), bord (kryesi, komision), bravo (të lumtë), civilizim (qytetërim), çamët do të diskutohen në Athinë (çështja çame do të diskutohet), debolesë (dobësi), dedikoj (kushtoj), demilitarizim (çmilitarizim), destinacion (vendmbërritje), dimension (përmasë), divergjencë (papajtueshmëri), doënlodoj (shkarkoj) etj.
Së katërti, një çështje tjetër me shumë rëndësi është bashkëjetesa e gjuhës shqipe në raport me gjuhët e popullsive të tjera në Ballkan e diasporë.
Gjuha shqipe bashkëjeton brenda kufijve politikë dhe jashtë tyre me gjuhë të tjera të arealit ballkanik, që njihen përgjithësisht si gjuhë pakicash kombëtare, duke bashkëvepruar e krijuar një mozaik gjuhësor e kulturor me përfitim të ndërsjellë, i cili, në shoqërinë e sotme multikulturore duhet trajtuar nga kahja e sfidave të integrimit, me të cilat ballafaqohet bashkëjetesa e popullsive etnike në rajon. Bashkëjetesa e popujve tanë, e gjuhëve dhe kulturave, nuk ka qenë e lehtë në rrjedhë të historisë, por koncepti i Europës së Bashkuar ka rritur vizionin për bashkëjetesë dhe respektim të të drejtave gjuhësore, fetare, kulturore të pakicave, duke i konsideruar ato si vlerë e shtuar, si urë miqësie dhe si fakt historik i pamohueshëm i Ballkanit. Ky vullnet për bashkëjetesë dhe respektim të pakicave mëton të njësohet me atë çka parashikon Konventa Kuadër e Këshillit të Europës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare, ratifikuar me ligjin nr.8496, datë 3.6.1999, e cila ndonëse jodetyruese për shtetet që e kanë nënshkruar, këshillon hartimin e ligjeve specifike. Fryma e saj është mbrojtja e të drejtave të pakicave dhe garantimi i ushtrimit të të drejtave specifike të njeriut për çdo person, që i përket një pakice kombëtare, … nxitja e identitetit dallues të tyre si një komponent thelbësor i një shoqërie të integruar dhe që garantojnë mosdiskriminimin dhe barazinë e plotë para ligjit.
Qëndrimi shkencor më i pranuar në Shqipëri trajton si minoritete kombëtare, me të cilat identifikohen pakicat greke, maqedonase dhe serbomalazeze, kurse si pakica etno-gjuhësore identifikohen vllahët dhe romët dhe si komunitete trajtohen boshnjakët dhe egjiptianët. Kjo ndarje triare, e cila mbështetet mbi kritere historike, gjuhësore e kulturore, është eliminuar në ligjin 96/2017 për pakicat kombëtare, të miratuar në Parlament, përmes përdorimit të termit ombrellë “pakicë kombëtare”. E kam thënë qysh atëherë se ligje të tilla duhen konsultuar dhe hartuar në bashkëpunim me institucionet e shtetit si: Akademia e Shkencave, Akademia e Studimeve Albanologjike, katedrat universiteteve, institutet kërkimore në fushën e problematikave sociale, ekonomike e kulturore etj. Futja nën ombrellën “pakicë kombëtare” është një deformim shkencor historik, etnik e kulturor, gjuhësor e gjeografik, i vetë këtyre pakicave si dhe raportit të tyre brenda entitetit shtetëror. Në fakt, disa popullsi si: romët, vllahët, boshnjakët, egjiptianët etj., nuk kanë ose nuk ruajnë lidhje territoriale amësie me një komb të caktuar, por janë trajtuar si produkte historike etno-gjuhësore, sepse këto janë popullsi ergo dachlos (pa çati), për të përdorur një term nga fusha e sociolinguistikës. Mirëpo, qasje të tilla kanë krijuar dashur pa dashur devijime pas të cilave fshihen interesa etnike dhe politike. Në këtë mënyrë, fryma e Konventës Kuadër të Këshillit të Europës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare nuk zbatohet drejt, në mënyrë të plotë dhe gjithëpërfshirëse në Republikën e Maqedonisë së Veriut. Koncepti ‘pakicë kombëtare’ nuk është shkencërisht i përligjur për realitetet etnike në këtë shtet, ku përfshihen me të njëjtin status shqiptarët, bullgarët, serbët, vllahët, turqit, boshnjakët e ndonjë komunitet tjetër. Futja nën një ombrellë është një deformim shkencor historik, etnik e kulturor, gjuhësor e gjeografik, i vetë këtyre komuniteteve.
Bërja bashkë e të gjitha etnive u jep të njëjtin status emërtese si pakicë kombëtare edhe romëve, edhe vllahëve, turqve, boshnjakëve etj., të cilët, jo vetëm në numër popullsie të vogël krahasimisht me shqiptarët, por as nuk ruajnë lidhje amësie territoriale me një komb të caktuar. Ndaj edhe shkencërisht janë trajtuar si komunitete historike etnogjuhësore. Mirëpo, në rastin e shqiptarëve, popullsia e një ‘komuniteti etnik’ me tiparin element shtetformues e bën krejt të dallueshëm atë prej emërtesës gjithëpërfshirëse ‘pakicë kombëtare’, sepse epërsia e madhe numerike brenda popullsisë së shtetit dhe vijimësia territoriale me kombin amë i jep kësaj kombësie një avantazh cilësor që kushtëzon qenien dhe funksionimin e vetë shtetit si emërtesë. Kjo do të thotë se ndërsa koncepti element shtetformues i ravijëzon shqiptarët si pjesë e domosdoshme për qenien e shtetit, pa të cilët nuk mund të jetë shteti kudo, në gjithë shtrirjen shtetërore, si në nivel qendror dhe në atë vendor, por, në fakt, koncepti “pakicë kombëtare” në ligj tkurret në vetëm përfitim të drejtash në nivel të vetadministrimit vendor. Kësisoj, shqiptarët përfitojnë të drejta gjuhësore në nivele qendrore dhe vendore vetëm në ato territore ku ata përbëjnë 20% të banorëve rezidentë dhe vetëm aty ku shqiptarët janë jo më pak se 20% në qeverisjen vendore. Kjo do të thotë se aty ku shqiptarët janë më pak se 20%, vetëm po deshën maqedonasit në nivel vendor, ata mund të përfitojnë të drejtën e përdorimit të gjuhës shqipe. Duhet pohuar pa ngurrim se në qasjet e politikave etnike ndaj së drejtës gjuhësore nuk është mbajtur parasysh as edhe marrëdhënia e reciprocitetit ndërshtetëror. Në Shqipëri njihen për herë të parë si pakica kombëtare edhe bullgarët në numër shumë të vogël, por nuk njihen si pakicë kombëtare shqiptarët e Mandricës në Bullgari sikundër, ne njohim si pakicë kombëtare grekët, por Greqia nuk i njeh arvanitasit si pakicë kombëtare. Në Kosovë, edhe pse pakicat kombëtare serbe, turke, boshnjake, rome etj., nuk përmbushin as 10% të popullsisë së shtetit të Kosovës, ato gëzojnë statusin e elementit shtetformues, me të drejta gjuhësore edhe më shumë sesa popullsia shtetformuese shqiptare në RMV, e cila përfaqëson mbi 20% në rang shtetëror. Në të kundërt, në rastin e arbëreshëve tanë në Itali, ata gëzojnë statusin e një pakicë gjuhësore me ligjin 482. Në përfundim mund të themi se gjuha e kombit është vetë ashti e shpirti i tij, është ADN-ja e tij, është vetë identiteti i qenësisë, është tradita ku mbruhet kujtesa, mbi të cilën ngrihet kultura, e cila shndërrohet në vetëdije, e prej këndej në tingull e shkronjë, pra në komunikimin njerëzor.
*Përgjegjës i Departamentit të Gjuhësisë Fakulteti Histori-Filologji / Universiteti i Tiranës
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
