Jo rrallëherë Mustafa Nano tenton të provokojë me tema të forta, që prekin ndjeshmërinë e shqiptarëve: herë me fenë, herë me Skënderbeun… Ka tërhequr vëmendjen javët e fundit romani i Mustafa Nanos, “Një javë në Manastir”, botim i “UET Press”, ngjarjet e të cilit vendosen në Manastirin e vitit 1908, në nëntor, pikërisht në javën kur atje po mbahen punimet e një forumi të rëndësishëm të shqiptarëve.
Është fjala për kongresin e famshëm, që u bëri shqiptarëve një dhuratë të bukur: u dha alfabetin latin, që ne përdorim edhe sot. Kjo ngjarje e rëndësishme e historisë sonë i shërben Nanos si sfond, në të cilin ai vendos fabulën e romanit të tij.
Personazhi qendror është një piktor anglez, bashkëshorti i një antropologeje gjithashtu angleze, e cila ishte shumë e dhënë pas sojit e punëve të shqiptarëve. Por bien në sy edhe personazhe të tjerë të botës shqiptare, mes të cilëve ka edhe figura historike apo pjesërisht historike.
Më poshtë po japim një pasazh nga kapitulli i dytë që i kushtohet Grigor Toskës, një përthyes i anglishtes që punon për Shoqërinë Biblike.
NGA MUSTAFA NANO
Çeta e Batos (ashtu i erdhi aty për aty ta quante me vete: çeta e Batos), ia mori sërish këngës, por me një qasje tjetër, më asnjanëse. Grigori nuk po u besonte veshëve, gjithsesi. Mane Polena e të tijtë, si t’i kishin ndjekur mendimet, po shndërronin në këngë flakë për flakë një thënie, që gjindja ia mvishte Memésë: “Vjeshtë e tretë, vjeshtë e zezë”. Meméja vetë, kur e pyetën, e mohoi ta kishte nxjerrë nga goja një gjë të atillë, por askush nuk e besonte. Zunë të fantazonin lloj-lloj versionesh të ëndrrës së saj. Dikush ia bënte se ajo kishte parë shtëpinë e Zavalanëve të përfshirë nga flakët.
Dikush tjetër i mbahej versionit të konsujve, që thoshte se në mendjen e përgjumur të Memésë ishte fanitur flamuri i Skënderbeut, për të cilin shqiptarët nuk kishin shumë kohë që kishin filluar të flisnin. Fillimisht, ajo e kishte parë në horizont, të ngritur lart nga duar njerëzish, me një të kuqe të ndezur flakë dhe me shkabën e zezë dykrenore, dhe sa më shumë që flamurmbajtësit afroheshin, aq më shumë zbehej e zbërdhulej ngjyra e zezë e shkabës dhe aq më shumë shkaba vetë merrte një formë të çuditshme derisa, kur ishin fare pranë, u kuptua se ai flamur nuk ishte flamuri shqiptar, përkundrazi ishte flamuri osman, me sfondin e kuq dhe me gjysmëhënën e bardhë. Pjesëtarët e asaj turme ishin të gjithë myslimanë, që faleshin te xhamía e Tre Sheikëve, dhe me të ngulur flamurin e tyre diku, në një si piedestal natyror, zunë të shkruanin në tokë, nga e djathta në të majtë, me germa arabe, me ca pishtarë të ndezur që i mbanin në duar, fjalët “Turqi ka qenë e Turqi do të mbetet”.
Mesazhi ishte që Kongresi i Alfabetit do të dominohej nga turkomanët e turkofilët.
Grigori, ç’ishte e vërteta, kishte hyrë në debat edhe me të tjerë, dhe ishte përpjekur t’u mbushte mendjen se ajo ethe konspirative që kishte pushtuar qytetin, e ngritur mbi një ëndërr, ishte absurde. Gjithë kohën ishte tallur me Meménë e me ata që u besonin broçkullave të saj. Edhe ato ditë bëri të njëjtën gjë, por sa më shumë që kundërshtonte të tjerët, aq më shumë kuptonte se ajo ethe po e kapte edhe atë. “Ndjej në ajër një rrezik,” i kishte thënë Fotit dy ditë më parë, pa ia lidhur atë ndjesi me profecitë e Memésë. I vinte zor prej tij. “Grigor, asnjë rrezik nuk ka,” i kthehej ai. “Por nëse të gjithë janë të frikësuar, atëherë diçka do të ndodhë se s’bën. Duhet pasur frikë nga frika.”
“Si janë njerëzit! Sa lehtë bëhen besëtytë!”, mendonte. Dhe si shkak kryesor të rezistencës së vogël ndaj besimeve besëtyte, apo të lektisjes pas tyre, ai merrte një prirje të brendshme e natyrale të njeriut për t’u dhënë kuptim, e ndonjëherë për t’u bërë një si mistifikim, ca përputhjeve e ndeshtrashave të mistershme që u ndodhnin në jetë. Në kishte një gjë që njeriu dinte ta bënte mirë, ajo ishte të besonte se një përsëritje ngjarjesh në një ditë të caktuar, apo nën një shenjë të caktuar, parathoshte diçka. Se, fjala vjen, kur një të martë të ngordhte qeni, të martën tjetër të mbërthente një djegie në kanalin urinar, të martën e tretë të binte rrufeja në halé a të digjej mullari, e një të martë më tutje tët bir e kafshonte një nepërkë, atëherë ta quaje të martën një ditë tersi nuk zbulonte ndonjë sjellje irracionale. Përkundrazi, irracionale do të ishte e kundërta, do të ishte të vijoje të mendoje se e marta ishte ditë si të gjitha ditët. Me të njëjtën logjikë, kur Meméja një herë i ra në kokë se në Manastir do të mbërrinte udha e hekurt, një herë të dytë se konsulli rus do të vritej nga një shqiptar, i cili as një mizë nuk e vriste dot, një herë të tretë se Dulja ia kishte shaluar kushërirës, e kështu me radhë, atëherë nuk kish arsye pse të mos besohej që nuk ia kish futur kot kur kish thënë se vjeshta e tretë do të ishte një muaj fatzi për shqiptarët. “Vjeshtë e tretë, vjeshtë e zezë.”
Kishte edhe një arsye tjetër të rëndësishme pse njerëzit, edhe ata me bindje të forta racionale, bëheshin besëtytë: pafuqia e njeriut për t’iu kundërvënë turmës. Dhe nuk ishte thjesht bindja se kundër turmës nuk fitohej, që i bënte individët t’i dorëzoheshin asaj. Turma, sidomos kur me turmën nënkuptoheshin “të gjithë”, kishte një fuqi ndjellëse (në fakt: shtypëse e nënshtruese) të jashtëzakonshme. Sikur të gjithë të besonin, fjala vjen, se të nesërmen nuk do të ishte e diel, por e premte, si zor të gjendej ndonjë “mendje më vete” ta vinte në dyshim atë pretendim. Dhe kështu, do ngriheshin në mëngjes për të bërë punët e së premtes. Myslimanët do të derdheshin rrugëve për në drejtim të xhamíve për të falur namazin e madh, delegatët e Kongresit të Alfabetit do të mendonin se kishin mbërritur në Manastir para kohe, Grigori do t’i thoshte të shoqes se të nesërmen, pasi të mbyllej dita e parë e Kongresit, do t’i duhej të dilte te stacioni i trenit për të pritur të shoqin e Matildës, madje do të merrte edhe “Lugerin” me vete, dhe të gjithëve, myslimanëve, delegatëve, Grigorit, të shoqes së tij, do t’u ngjanin me zhgjëndrra apo fiksime mendimet se namazin e kishin mbajtur një ditë më parë, se Kongresi ndërkohë kishte filluar, se “Lugerin” e kishte tanimë në brez apo se vizitorin e huaj sapo e kishte pritur.
Iu kujtua një anekdotë që e kishte dëgjuar nga i ati. Tok me disa të tjerë, mes të cilëve kishte qenë edhe Tare Kosina, kishin menduar t’i punonin një rreng një miku të tyre që nuk ankohej kurrë për shëndetin. Përkundrazi, thoshte gjithnjë se ishte si jo më mirë. Dhe e bënë me fjalë ta takonin një e nga një, si rastësisht, e ta luanin mendsh duke i bërë të njëjtin vëzhgim kararprishës, teksa ai ishte nisur për në Selanik, ku do të rrinte dy a tri javë. “Si je?”, e pyeti i pari. “Si jo më mirë,” ia priti ai me të tijën. “Mirë? Nuk më dukesh edhe aq mirë.” “Nuk të dukem mirë? Ku e ke fjalën?” “Je pak i zverdhur në fytyrë. Dhe shikimin e ke disi të turbullt.” “Jam si jo më mirë,” iu përgjigj ai në stilin e vet. Ndenjën pak të dy. Në fund, tjetri shpiku një ngajë dhe u largua, duke e lënë “viktimën” disi të shushatur. Pas pak, i mbiu “rastësisht” para syve një tjetër prej miqve. “Si je?” “Si jo më mirë,” iu gjegj me një ton më të sigurt sesa zakonisht, ca për t’i dhënë zemër vetes, ca për t’i tërhequr vëmendjen mikut e për ta bërë atë t’i hidhte një vështrim të plotë hetues. “Nuk më dukesh edhe aq mirë.” “Pse? Çfarë po sheh ti?” “Më dukesh pak i zverdhur në fytyrë. Pastaj sytë…” “Jo, mirë jam,” ia bëri ai, por pa sigurinë e mëparshme.
Në rrugë e sipër takoi një të tretë, një të katërt, një të pestë. U përsërit e njëjta bisedë. Miqtë që e takonin kishin parashikuar se do të vinte momenti kur atij do t’i mbushej mendja që ishte i sëmurë dhe do të kthehej nga rruga. Dhe ndodhi ashtu vërtet. Ai u kthye në shtëpi. E shoqja, që nuk e priste, pasi sapo e kishte përcjellë për në Selanik, e pa e çuditur. “Ndërrove mendje? Nuk do shkosh në Selanik?” “Pa lipsu tutje me gjithë Selanik.” “Çfarë ka ngjarë?” “Jam i sëmurë.” “I sëmurë?” “Pse, nuk të dukem i sëmurë?” “Më dukesh si kokrra e mollës,” iu përgjigj ajo. “Grua, jam sëmurë, po të them,” foli me zë të lartë, dhe zuri shtratin. “Më hidh jorganë, se kam ethe.” Ajo iu bind pa kuptuar gjë. Në atë moment, u dëgjuan të trokitura në derë. Ishin miqtë e tij. “Ku e ke atë yrnekun?”, e pyetën të shoqen. “Në shtrat. Thotë se është sëmurë,” u përgjigj, ndërdyshasi. “Është sëmurë nga mendtë e kokës,” u tallën ata. I shkuan te shtrati. Me t’i parë të pestë bashkë, u ftillua se e gjitha kishte qenë një lojë. “A, më ju dhjefsha racën, ju dhjefsha,” u bërtiti. U ngrit vrik në këmbë, dhe u nis për atje ku ishte nisur.
Në dramën “Armiku i Popullit”, të cilën Grigori e njihte mirë që herët, pasi e kishin vënë në skenë në sallën teatrore të gjimnazit, Ibseni i mbahej idesë se edhe një i vetëm mund t’i kundërvihej turmës. Mirëpo, armiku i popullit i dukej Grigorit një personazh joreal, i pabesueshëm. “Apo këtë e them për të përligjur dobësinë time?” mendoi, si për të bindur veten se procesin e vetshqyrtimit po e kryente të plotë. Siç kishte bërë kur ishte konvertuar në protestant. Ai nuk ishte besimtar. Kurrë nuk kishte qenë. I ati e kishte pagëzuar si ortodoks, dhe ajo ishte dita e parë dhe e fundit që kishte hyrë në një kishë ortodokse. Ngjarja kishte ndodhur përtej kufijve të kujtesës së tij. Sepse as prindërit nuk shkonin. Nuni, që ishte ungji i tij, ishte më moskokëçarës se vëllai i vet. “Pse më pagëzuat?” e kishte pyetur në një rast Grigori të atin. “Për të njëjtat arsye që do pagëzosh edhe ti fëmijët e tu,” i ishte përgjigjur ai, pa u shpjeguar se ç’donte të thoshte me atë. Ndoshta kishte në mendje forcën e traditës, që në thelb nuk ishte gjë tjetër, veçse po ajo, forca e turmës.
E kishte brejtur ndërgjegjja për muaj të tërë pasi ishte bërë protestant. Sepse e dinte se ai konvertim ishte thjesht një punë që i voliste, asgjë tjetër. Siç kishte qenë për të shumtët e shqiptarëve që ishin konvertuar kohë pas kohe në myslimanë, e që ai i ngarkonte me faj. “Është proçka më e madhe që kemi bërë në histori, dhe e kemi bërë për të mbrojtur apo për të fituar status, pasuri, jetesë të kollajtë,” thoshte gjithnjë në diskutimet që bëheshin mbi atë çështje. Ndërsa me konvertimin në protestant, ishte ai që kishte bërë të njëjtën proçkë, me të njëjtën logjikë e me të njëjtën shkujdesje. E kishte sidoqoftë një alibi, të cilën e shtinte në punë veç në një dialog të hamendësuar me të atin e vdekur (sepse me tjetërkënd nuk e diskutonte kthimin e tij në protestant). Përfytyronte shpesh biseda të atilla me të atin, të cilat ishin një mënyrë për të marrë në provim mendimet, sjelljen e qëndrimet e tij, por edhe për të kompensuar marrëdhënien pa fjalë që kishin pasur së bashku. Sa ishte gjallë i ati, bisedat mes të dyve, po t’u mblidheshin të gjitha, bëheshin a s’bëheshin 60 minuta.
“Ç’kuptim kishte kjo, Grigor? Ti nuk beson.” “Nuk ishte një konvertim fetar, bá’. Ishte një konvertim kulturor. Unë dua të jem një shqiptar i lidhur me Frëngjinë.” “Duhet të zgjedhësh: o shqiptar, o frëng. Nuk mund të jesh të dyja.” “Unë jam të dyja.” “Të gënjen mendja. Ne nuk kemi lidhje me Frëngjínë. Kemi një mijë e pesëqind vjet që jemi ndarë prej saj.” “Jo, babá. Me të ikur turku, shqiptarët do kthejnë sytë nga përtej detit. Dhe hallet tona do marrin fund.” “Është e kundërta. Hallet e mëdha të shqiptarëve fillojnë me të ikur turku.” “Bá, më je bërë si Nadir Surreli.” Ishte i ati, në fakt, që i kishte folur i pari për dramaturgun e famshëm me origjinë shqiptare. “Jo bir, nuk kam lidhje me të. Ai thotë gjithçka nga dashuria për turqit. Ndërsa unë turqit nuk i kam dashur kurrë.”
Grupi që kishte dalë për të pritur Baton i dha fund këngës.
-T’ëmën, sa bukur këndon, – u dëgjua zëri i T’ëmës së s’ëmës, a thua se ishte duke e dëgjuar për herë të parë.
-Të lumtë goja, Mane Polena, – e uruan të tjerët.
Anglezi nuk bëri asnjë koment mbi këngën, sido që dha përshtypjen se e dëgjoi deri në fund me synimin për të krijuar një ide mbi të. Me siguri, nuk e kishte pëlqyer. Grigori i tha diçka, megjithatë, për përmbajtjen e tekstit, dhe vuri re se tjetri u bë kureshtar me të marrë vesh se ajo i kushtohej Bato Kosinës, Kongresit të Alfabetit, vjeshtës së ftohtë. “Vjeshtës së zezë,” përsëriti me vete vargun e këngës së sapoimprovizuar. Pati dëshirën t’i fliste mbi panikun parakongresual, që i kishte kapur të gjithë, s’ka gjë se mëqakeshin ta fshihnin a bënin veprime çyshtëse, ja, siç po bënte Mania e të tijtë me këngën e tyre (“Thonë se është vjeshtë e zezë/por m’e bardhë nuk bëhet më”), por në fund e mbajti gojën. U druajt se ai do ia merrte për një histori qesharake, ndonëse sjellja e të huajve të tjerë, sidozot konsujve, ia sillte të pakuptimtë atë drojë. Ishin këta të fundit që i merrnin më seriozisht se gjithë të tjerët thashethemet urbane. Kishte vënë re se ata, pasi kalonte pak kohë prej momentit kur vinin këmbë në Manastir, pësonin një si transformim të pashpjegueshëm. Bëheshin njësh me frymën e ethosin e qytetit. Zinin ta shihnin botën me sytë e njerëzve atje. Ishte Manastiri që i thëthinte, si një shtjellë. Dhe sikur të mos ishte për plaçkat allafrënga që vishnin apo për vëmendjen, me të cilën rrethoheshin, e së cilës i gëzoheshin më keq se fëmijët, ata nuk dihej se për çfarë tjetër do të binin në sy. Të gjithë e vinin re atë gjë, me përjashtim të atyre vetë. “Konsujt janë njerëzit më të mangët në këtë qytet,” i kishte thënë Foti Ostrecit. “Dhe nuk vinë të mangët. Bëhen me të ardhur këtu.”
“Unë jam më i mangët se ata,” mendoi me vete, duke mos justifikuar dot deri në fund ngasjen që provonte për t’u dhënë peshë profkave të Memésë, vjeshtës së tretë të zezë, flamurit shqiptar që asaj iu kthye në turk, apo ngjarjeve që ato kinse paralajmëronin, siç mund të ishte vrasja e ndonjë delegati, një plojë në dhomat e shtëpisë së Kongresit, a ndoshta diçka më e rëndë, pa e pasur të qartë se ç’mund të ishte më e rëndë. Nuk i ikte frika se, për shkak apo në dëm të Kongresit të Alfabetit, mund të ndodhte diçka. Nuk ishte e fshehtë për askënd që turqit, grekët e sllavët nuk i shihnin me simpati përpjekjet e shqiptarëve për t’u bërë të gjallë në histori. Dhe e gjitha e kishte një logjikë. Organizimi kombëtar i shqiptarëve nuk u jepte dorë turqve të luanin kartën e interesave të tyre jetësore në Rumeli, nuk u jepte dorë as grekëve e serbëve në shestimet e tyre për të marrë territore që, me zgjimin e faktorit shqiptar, nuk do të quheshin më mall pa zot pas largimit të turqve nga Europa.
Për t’u qetësuar, rrekej t’i mbushte mendjen vetes se dhuna nuk lind as nga hiçi, as papritmas, se ajo duhej përgatitur, dhe as ai, as të tjerët, nuk kishin pikasur shenja të organizimit të ndonjë trazire që do të mund të sabotonte Kongresin e Alfabetit. Por nuk arrinte të qetësohej deri në fund. I trembej gjithsesi karfosjes mes shqiptarëve. Masa e madhe e ortodoksëve ishin grekofonë e grekofilë, dhe për Shqipërinë që ende nuk ekzistonte, nuk u digjej barku shumë. Ndërsa të shumtët e myslimanëve ndiheshin turq. Dhe ishin ata më të shqetësuarit prej përçapjeve të bashkatdhetarëve të tyre për emancipim shoqëror e afirmim kombëtar. Nuk e donin gjuhën shqipe. Aq më pak e donin atë të shkruhej me alfabetin latin, që flitej se do të miratohej prej Kongresit si alfabet i vetëm. Donin germat arabe, me të cilat ishte shkruar Kurani e me të cilat shkruhej gjuha turke.
Prapëseprapë, ata nuk kishin dhënë shenja se do të organizoheshin dhunshëm kundër Kongresit. Madje, edhe në ditën e parë të tij u ra dakord menjëherë, më shumë me heshtje sesa me zë, që alfabeti latin të mos vihej në pikëpyetje. Myslimanët që ishin partizanë të alfabetit arab, e që ishin të pranishëm në shtëpinë e Zavalanëve, nuk bëzajtën. Më saktë, ata u vunë që në fillim nën trysni nga “të vetët”. Disa myslimanë të zëshëm e me ndikim ishin qartazi me idenë kombëtare. Nuk është se mbanin anën e alfabetit latin. Përkundrazi, ai arab u vinte shumë për osh, porse linin të kuptohej se nëse të tjerët ishin për latinin, ashtu le të bëhej. Një hoxhë nga Dibra shkoi edhe më tej. Ai u ngrit për të vënë në dukje se gjuha shqipe nuk po shkruhej ato kohë për herë të parë, ajo ishte shkruar edhe më herët, ishte shkruar nga ndjekës të Isait, që kishin qenë shqiptarë si edhe ata, dhe ishte shkruar me germat latine, nga e majta në të djathtë.
U mbështet nga një mysliman tjetër, delegat i Shkupit, i cili shtoi: “Germat latine nuk janë kundër Kuranit. Germat janë germa, kombi është komb, Kurani është Kuran, dhe kush i vë këto kundër njëra-tjetrës, është thjesht ngatërrestar.” Pas atyre fjalëve, një kolonjar i ulur pranë tij ishte çuar në këmbë dhe i ishte hedhur në qafë. U çuan të gjithë dhe duartrokitën gjatë. Një burrë nga Drenica, që shkoi në shtëpinë e Zavalanëve për të marrë vesh se ç’ishte ajo mbledhje shqiptarësh, për të cilën flitej në qytet, u pa i përlotur përballë një skene të tillë. U ndien të gjithë të lehtësuar pas thashethemeve e pëshpërimave ndjellazeza që kishin paraprirë Kongresin, por edhe sepse ajo frymë e madhe pajtimi nuk ishte menduar as nga më optimistët. Kongresi shqiptar i Alfabetit kishte nisur me këmbë të mbarë.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
