Ermira, vajza e madhe e Sabri Godos: Çfarë shkroi im atë dy ditë para vdekjes

Dec 24, 2012 | 14:53
SHPËRNDAJE
Ermira Godo

Flet vajza e madhe e Sabri Godos. Në pëlhurën e kujtimeve, teksa përpiqet të thurë copëza nga fëmijëria, marrëdhënia me të atin që aq shumë e deshi, nga Erka e vogël siç ai shpesh e quante, te vajza e rritur e me përgjegjësi që iu gjend pranë në ditët e fundit të jetës, sikundër edhe familja e tërë. Vetëm dy ditë përpara se të ndahej nga jeta, ai i kërkoi një laps e letër… Vështirësia në frymëmarrje dhe gjendja e rënduar shëndetësore ia mohuan procesin e të shkruarit, ndaj në fund u dorëzua duke i lënë së bijës të zbardhte në fletushka atë që kish në mendje. Sot, për Ermirën, nuk ka rëndësi çfarë shkroi në ata rreshta… Për të, sublime mbetet dëshira dhe fakti i pamohueshëm që i ati deshi të shkruante deri në minutat e fundit para ndarjes nga jeta, vetëm një vit më parë.

Duhet të kalonte një farë kohe për të kuptuar fatin që kishte. Bota që i ati i kishte hapur do ta mbante në jetë në atë kohë kur liria ishte e ndrydhur. Një vit prej ndarjes nga jeta, Ermira Godo, vajza e madhe e Sabri Godos, që trashëgoi prej tij dellin krijues, por duket edhe syrin e mprehtë e mendjen e ftohtë për t’iu kushtuar arkitekturës, flet për të atin. Për burrin shtatpaktë por autoritar, prezenca e të cilit i bënte të ngriheshin në këmbë, për babain, shkrimtarin, politikanin. I vijnë ndër mend ecejaket e tij në korridor, nervozizmi kur nuk gjente një letër për të shkruar, kudo që ishte e pa dyshim ditët e fundit, kur dora nuk ecte me të njëjtën shpejtësi me mendjen e asaj iu desh të shkruante radhët e tij të fundit.

Ermira me prindërit

Disa aktivitete të muajve nëntor-dhjetor na e sollën shpesh ndër mend babanë tuaj. Ribotimi i librit historik “Plaku i Butkës”, ceremonia përkujtimore e njëvjetorit të ndarjes nga jeta, nderimi nga ana e Presidentit të Republikës me medaljen “Gjergj Kastrioti”. Ju vetë si e keni përjetuar?
Është e vërtetë, gjithë muajin dhjetor është folur e punuar për të. Miqtë e tij të panumërt dhe të afërmit na qëndruan tërë kohën pranë, duke na i bërë gjërat të lehta. E prisnim atë lloj nderimi, ndoshta jo në këto përmasa, ndaj dhe është vështirë të shprehim mirënjohjen në të njëjtën masë. Nëse ka munguar ndonjë njeri, ka pasur me siguri një arsye të fortë, ose diçka për të zgjidhur me veten e tij.
Mendoni se urdhri “Gjergj Kastrioti” iu dha me vonesë?
I jemi shumë mirënjohës Presidentit të Republikës, z. Bujar Nishani. Sigurisht vlera e kësaj medaljeje do rritet me kohën. Na vjen keq që babai ynë nuk arriti t’i merrte në duart e tij këto ndere. Por, mendoj se ai e kishte ndier vlerësimin gjatë gjithë kohës. Ndodh që njeriu vlerësohet në kohën e duhur, kur arrin një kulm të pritur nga të gjithë, kapërcen një sfidë a bën një shpikje të bujshme. Por ka edhe njerëz që ecin tërë kohën nëpër maja, pa zhurmë, pa u përpjekur medoemos të zënë diçka. Vlerat e tyre nisim t’i ndiejmë kur nuk i kemi më. Presidenti i Republikës italiane, z. Napolitano dhe Kryeministri Monti i akorduan babait tonë titullin  e nderit “Commendator”, një titull i lartë merite, që rrallëherë u jepet të huajve, procedurat për të cilin kishin filluar tre vjet më parë.

Ermira me të atin, Sabri Godo

Vijmë te krijimtaria. Ribotimi i librit historik “Plaku i Butkës” ishte një vendim i herët i babait tuaj?
Ripunimin e librit e kish filluar shumë kohë më parë, por e kish lënë në mes. I gjeta shënimet e tij në letra të zverdhura, të ndara përgjysmë, të futura ndërmjet faqeve, deri përtej gjysmës së librit. Nuk ka elementë shtesë, me sa kuptoj. Jam e sigurt, po të kish edhe pak kohë do ta kish rishikuar për së treti, që më në fund të thoshte duke i rënë kapakut me gisht: “Tani ky është një libër i mirë”. Pasi të bindej se ia kish bërë shërbimin tamam Sali Butkës dhe tërë djemve që u vranë për liri 100 vjet më parë. Megjithatë, për shumë kritikë ky është një libër i fuqishëm që vuri gurin e romanit historik.
Cili ishte raporti që ai kishte vendosur me dorëshkrimet, jua tregonte, ju linte t’i shfletonit?
E kish zët t’ia prekje letrat. Nuk e kalonte kohën në tryezë, sepse nuk qe rob i rregullave. Kishte ditë që rrinte nga mëngjesi në mbrëmje duke shkruar dhe ne kishim gjithnjë frikë mos pësonte gjë nga puna e tepërt. Por, ai shkruante kudo e në çdo kohë. Në paketën e cigareve, në një faturë tavoline, në makinë… Dhe ne, ose shoferi i tij, duhej të kishim gjithnjë nga një copë letër gati, kur ta kërkonte, se ndryshe bëhej nervoz. Mendja e tij punonte tërë kohën.
Sa ka ndikuar në formimin tuaj ai ambient i mbushur me ecejake shkrimtarësh?
Deri në një farë moshe nuk e kuptoja fatin që kisha. Kur zhgualli në të cilin jetonim u bë i ngushtë sa të zinte frymën, mund të mbijetoje vetëm duke u kujdesur për atë që kishe brenda vetes. Në shtëpinë tonë duhej të ishe gjithnjë me një libër në dorë. Ne ruheshim që babai të mos na gjente duke ndenjur kot. Njerëz të letrave e të artit, ishin miq të përhershëm e të natyrshëm në familjen tonë. Bisedat silleshin në nivele të larta të kulturës. Kjo ka qenë për mua e time motër një periudhë e artë, brenda mureve të shtëpisë. Jashtë ishte tjetër gjë. Edhe të qenët i mësuar me të tepërt krijonte probleme. Sidoqoftë, kjo jetë mes letrave na ndihmoi të dilnim të pagjymtuar mendërisht e shpirtërisht nga ajo epokë ferri. Kështu ka qenë edhe për shumë të tjerë të brezit tim.
Ç’kujtoni nga fëmijëria?
Si çdo fëmijë tjetër i asaj kohe, gëzohesha me pak. Me një palë çizme të kuqe, a me fishekzjarrët e festave. Prindërit përpiqeshin shumë. Mund të them se ka qenë një fëmijëri e lumtur, e rrethuar nga një familje e madhe. Jam rritur ndërmjet dy gjysheve. Nëna e babait ishte një grua e pashkollë, por ajo mbante në duar frerët e fisit. I qenë vrarë tre vëllezër (Totajt) për arsye politike, njerëz të shquar, politikanë e shkencëtarë, por ata nuk ziheshin kurrë në gojë. Ndoshta kështu i respektonin të vdekurit e tyre. Ajo që na fuste harenë në shpirt, ishte gjyshja tjetër. Një njeri që kish humbur çdo gjë në jetë me një goditje të vetme, po jo dëshirën për të jetuar. E mësuar, besimtare e fortë, punonte natën në të ftohtë, në një makinë qepëse, dhe në mëngjes i shpenzonte ç’fitonte, duke u ngarkuar me dhurata për njerëzit. Kemi udhëtuar shumë nëpër Shqipëri. Babai na merrte me vete ngado, që të ishim tërë kohën në lëvizje e të takonim njerëz. Kish shpirtin e aventurës.
Ç’baba ishte?
Autoritar, sepse kish në kurriz një familje të madhe që duhej “qeverisur”. Kuptohet, autoritetin nuk e kërkonte. E ngrinte zërin rrallë dhe nuk na godiste kurrë. Gjyshja ia bënte gjellën veç, në një tavë balte, se ai ish nazeli në të ngrënë, vinte i dobët e punonte shumë. Ne ngriheshim në këmbë kur hynte, si të donim ta ndihmonim. E të mendosh që ishte një djalosh, kur i bënim këto. Më pas, gjërat ndryshuan. Ai na thoshte me të qeshur, “nuk e mbaj mend kur ka qenë ajo ditë që ju nuk u ngritët më në këmbë”. Gjërat u zbutën krejt, kur erdhën në jetë djemtë tanë. Sa herë kishim diçka për të zgjidhur me ta, i nisnim te gjyshi. Ose ata shkonin vetë, se e dinin që ai do të bënte gjënë e duhur, edhe pse s’mund t’ia bënin fjalën dysh. Ai vdiq pa e zgjidhur se cilin nip donte më shumë.
Humbja e një njeriu të dashur është patjetër e dhimbshme. U mbush një vit që nga vdekja e babait tuaj…
Më duket se te njeriu, pas një farë moshe, mendimi i vdekjes bën vend diku në një skutë të mendjes. Dhe mund të zërë të vdesë nga pak, nga frika. Babai ynë jetoi jetën deri në fund dhe i la vdekjes vetëm pak orë. Dy ditë para se të ikte në spital, kur merrte frymë vetëm me grykë, më kërkoi një letër e një laps. Unë i dhashë një gjë, ç’munda. Ai më pa me hidhërim. E kish kuptuar që kisha humbur shpresat. E mbajti letrën e hollë në gishtërinj dhe tha: “Ti je dhe vajzë librash, ku ta mbështes këtë letër që të shkruaj”? Pastaj u dorëzua dhe ma la ta shkruaja unë. Nuk thoshte asgjë gabim dhe, kur unë përpiqesha t’ia mbaroja fjalinë që të mos lodhej, më thoshte: “jo ashtu”. E mbaronte vetë, pa e shkëputur fillin gjëkundi. Kërkoi deri në çastin e fundit të hidhte në letër, me një kthjelltësi të habitshme, atë që kish në mendje.
Dhe çfarë shkroi në ata rreshta?
Në gjykimin tim, nuk ka rëndësi zbardhja e rreshtave dhe asaj se çfarë shkroi aty… Rëndësi ka që ai deshi të shkruante deri në minutat e fundit të jetës.
Ç’vlerësonit më shumë tek ai?
Është vështirë t’i thuash shkurt, kur nuk je zot i fjalës. E ka jetuar jetën në çdo sekondë, si një gjë të çmuar, që nuk të jepet për së dyti. Fuqinë e mendjes. Lehtësinë e penës. Gjerësinë e zemrës. Karakterin e papërkulshëm. Seriozitetin me të cilin bënte edhe punën më të parëndësishme. U ka dalë gjithnjë për zot njerëzve, duke vënë kokën për ta. Them se ishte pikërisht kjo që krijoi fuqinë e tij dhe i lidhi njerëzit pas tij me fije miqësie.
Pas një viti që nuk është më, çfarë ju mungon më shumë?
Më duket se një gur ka lëvizur vendit. Kjo periudhë ka qenë e mbushur me prezencën e tij në forma të ndryshme. Edhe miqtë e tij thonë se u ndodh diçka e çuditshme. Nuk mund ta konsiderojnë të ikur. Ndoshta nuk arrij ta kuptoj thellë se ai nuk kthehet më. Ndiej që bota shkon përpara, por koha për mua ka mbajtur këmbët, jam kthyer nga kujtimet, duke u ndier afër aromën dhe shijen.
Ndër librat që ka shkruar, kë pëlqeni më shumë?
Kuptohet që nuk mund të zbres nga maja “Skënderbeun” dhe “Ali Pashën”. Por, them se “Udhëtari”(Prova e zjarrit) është libri i jetuar nga ai vetë. Dhe unë vuaj bashkë me djalin 14-vjeçar, të ftohtët, egërsinë dhe të vërtetat e luftës…
Ai ishte një figurë e rëndësishme e politikës shqiptare, sa i ndante shqetësimet e tij me ju?
Gjithë jeta e tij ka qenë e mbushur me momente delikate. Ai mundohej të mos na i shkarkonte problemet e veta. Nuk fliste dhe nuk e pyesnim, por sigurisht i kuptonim dhe mundoheshim t’ia lehtësonim gjërat pa zhurmë. Gjatë këtyre 20 vjetëve të fundit ka pasur shpesh momente të rënda, sa herë i dukej se Shqipëria po shkonte buzë greminës. Dhe atëherë kërkonte me ngulm zgjidhjen, si të qe faji i tij.
Por në çdo situatë të vështirë, përkrah tij ka qenë gjithnjë nëna juaj, Nevini. Ajo ka qenë vajzë nga një derë e madhe, ajo e Vrionasve të Beratit, por që pësuan persekucion politik. Nga një vajzë e rritur me shërbyese që vinin rrotull nëpër shtëpi, te vështirësitë e jetës. Si i keni parë ju ata të dy, si çift bashkëshortësh?
Mamaja ime nuk e ka trajtuar kurrë veten si nga derë e madhe. Për shkak të prejardhjes ka bërë edhe punët më të rëndomta, duke respektuar edhe njerëzit më të thjeshtë për atë vlerë që kërkonte tek ata. Dhe ajo di t’i gjejë vlerat e njeriut. Them se jeta e tyre shkoi për 60 vjet në një harmoni të pashoqe, për dy arsye: ai nuk e zuri kurrë në gojë që shumë gjëra kishin ndodhur për shkak të prejardhjes së saj. Nuk i përmendi kurrë sakrificat dhe vuajtjet. Përkundrazi, qe vënë kundër gjithë botës për të ruajtur karakterin e tij dhe u doli për zot shumë herë edhe njerëzve të saj. Dhe nëna ime nuk u ankua kurrë e nuk psherëtiu për jetën e saj të shkuar. E mësuar me guvernante e shërbëtorë, ajo ra në një familje krejt të ndryshme. Gra të rrepta nga jugu, që kishin pësuar vdekje të rënda e pinin duhan, por zemërbardha e të zgjuara. Varfëri ekstreme. Në moshën 18-vjeçare kuptoi se jeta e saj kish ndërruar rrugë dhe duhet të dilte faqebardhë. E përballoi me buzë në gaz, gjithnjë e bardhë dhe e fisme. Jeta e tyre bashkë ishte një sakrificë e bukur për njerëzit që kishin pranë.

Me motrën e vogël, Anila Godo

Ju jeni dy motra… Ju, më e madhja e fëmijëve, në profesion arkitekte, ndërsa motra juaj Anila, një emër i njohur në mjekësinë shqiptare. Cila është marrëdhënia mes jush?
Pa asnjë të fshehtë. Mund të bisedoj me të gjëra që shumë njerëz i mbajnë tërë jetën në fund të shpirtit. Enë komunikuese, gëzimi i njërës do t’i kalojë tjetrës, derisa gjërat të vijnë në një vijë. Pa kufij ndërmjet asaj që është e saj dhe asaj që është imja. Nuk flas për kufirin material. Ky për ne, edhe pse mund të duket si budallallëk, nuk ka pasur ndonjëherë më shumë rëndësi sa e nevojshmja. Unë jam hequr gjithnjë si motra e madhe, por në të vërtetë jam unë që gjej prehje tek ajo. Ajo sjell gëzim kudo që ndodhet. Ndoshta jeta e saj e vështirë për shkak të profesionit e ka bërë të kapërcejë gjërat pa vlerë. Ajo ka zemërgjerësinë që më mungon. Dhe një dashuri pa fund për njerëzit.
Me cilën prej të dyjave babai kishte afinitet më të madh?
Fillimisht me mua. Sepse kam qenë e urtë dhe e pjekur para kohe, aq sa më thonë se s’kam asnjë histori për të treguar nga fëmijëria. Po një ditë Anila ngriti krye dhe, duke përpëlitur qerpikët e me mjekër të dridhur, i tha: “Ti do atë më shumë se unë!”. Babain tim mund ta rrëzoje përtokë me një fjalë të tillë. Mbeti pa gojë. E vetmja gjë që s’duronte fare, ishte të vriste në shpirt një fëmijë. Pastaj e gjeti zgjidhjen. Na përmblidhte të dyjave në një. Kur diçka s’i pëlqente, na thoshte “jeni sjellë si pula”, apo si ndonjë gjallesë tjetër pa tru. E dinte që çdo gjë ne e kishim pleqëruar bashkë. Sigurisht nuk mund të flitej më për afinitet më të madh.
Ju trashëguat prej tij talentin e të shkruarit, por një moment e latë në mes, ç’ndodhi?
Provova të shkruaj, në atë moshë kur të gjithë pandehin se mund të bëhen shkrimtarë. Një ditë ia dhashë t’i lexonte dhe prisja pas dere me gjunjët e dridhur. Kur ai doli me cigaren në dorë, më tha: “Kjo është shumë mirë. Jam i lumtur. Vetëm dije se është një mundim i madh”. Atëherë më hipi një hov i paparë, sa ai mundohej të më mbante frerët. Arrita të botoj tri vëllime me novela e tregime e të marr edhe ndonjë çmim. Ai qeshte. Më thoshte “cikërrimtare” në vend të “shkrimtare”. Nuk di se si, ky pasion, për rrethana të ndryshme, u ndal një çast dhe pastaj u shty me sot me nesër për njëzet e ca vjet. U gjenda që i kisha kaluar të pesëdhjetat pa shkruar më asnjë rresht. Një ditë, ndoshta e diel, ai bariste nëpër korridorin e gjatë të shtëpisë sime në Durrës. Mendohej. Mbajti këmbët dhe tha: “Shumë e bukur kjo shtëpi. Vetëm se i mungon diçka. Ku i ka librat?”. M’u duk se ma hoqi me pëllëmbë. Ai nuk e aprovonte ndryshimin tim. Nga një vajzë librash isha kthyer në një zonjë shtëpie. Me sa dukej, i kish humbur shpresat e mëdha që kish vënë tek unë, që të bëhesha diçka. Ndonjëherë ia hedh fajin atij. Sikur të më kish thënë “pse s’shkruan më?”, do isha kthyer menjëherë te letrat. Vetëm se ai nuk e detyronte kurrë njeriun të bënte atë që s’kish në zemër, dhe e shihte që kisha shumë ngarkesa të tjera. Ca kohë më parë i thashë se kisha rinisur të shkruaja, dhe në dhjetor do t’i jepja diçka të lexonte. Më tha: “Po e pres dhjetorin me gëzim”. Nuk arritëm…

ERMIRA ISUFAJ

NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al

Te lidhura