“Camaj dhe Koliqi nuk mund të trajtohen si dy spiunë”, Sadik Bejko i përgjigjet Auron Tares: Ata vdiqën të …

Jul 9, 2020 | 16:59
SHPËRNDAJE

sadik-bejko

Anila Dedaj / “Historia e kulturës dhe letërsisë shqiptare nuk është një histori policeske, ndaj Camaj dhe Koliqi nuk mund të trajtohen si të jenë zbuluar dy spiunë”…

Shkrimtari dhe studiuesi Sadik Bejko thotë se kur bëhen botime si ai i shkrimit 37-faqësh të studiuesit Auron Tare (“Dritëhije mbi Camajn dhe Koliqin”), që “u vë gishtin” dy personaliteteve të një niveli të tillë, jo vetëm që duhen thirrur në ndihmë struktura të specializuara dhe një grup njerëzish kompetentë, por edhe studimi duhet të vihet në shërbim të veprimtarisë kulturore.

Ndonëse gjuha e përzgjedhur në shkrimin e Tares, sipas tij, nuk u shkon për shtat dy kolosëve të tillë, ai shprehet se ata si të tjerë kanë qenë viktima të shekullit XX., që nuk kanë pasur qëllim të qenit informatorë, por afishimin e veprave të tyre.

Studiuesi shton më tej për mediat se vepra e tyre nuk ka asnjë element antikombëtar dhe se nëse flasim për shkrimtarë që duhen studiuar në këtë aspekt, ata duhen kërkuar jo në mërgatën e intelektualëve në diasporë, por brenda vendit…

tare

Zoti Bejko, si vjen te ju botimi i një shkrimi 37-faqësh me autor Autor Taren, ku dy personalitete të kulturës shqiptare si Ernest Koliqi dhe Martin Camaj paraqiten si bashkëpunëtorë të mundshëm të agjenturave të huaja të Shërbimit Inteligjent?

Botimi i shkrimit të Auron Tares mbi figurën e Camajt dhe Koliqit është bërë sot një nga eventet më të diskutuara të portaleve. Edhe unë e kam ndjekur, por me një qasje tjetër. Parë nga pikëpamja ime si studiues, shkrimtar dhe mësimdhënës i vjetër i letërsisë në shkollat shqiptare, shkon përtej kuriozitetit që është primar në media. Këto të fundit nisen nga ato që quhen skupe, mirëpo mua një shkrim i tillë do të më çonte te ndjekja e një historie të biografisë së shkrimtarëve tanë të shekullit XX, që kanë jetuar në blloqet e ndryshme të politikave të kohës, atë Lindor edhe Perëndimor. Shkrimtarët në këtë periudhë kanë qenë të angazhuar në politikën direkte, edhe në atë që nuk e shohim dhe që quhet politika e agjenturave të shërbimeve. Pra, të qenit nën vëzhgim apo nën interesin e inteligjencave të huaja botërore. Dikush e trajton këtë çështje si histori policeske, mirëpo për mua nuk ka vlerë as historia policeske, as ajo politike, por ajo histori që lidhet me kulturën dhe letërsinë shqiptare.

Sigurisht që, ana tjetër e një shkrimtari mund të ngjallë kureshtje për dikë, por për një studiues letërsie ka vlerë nëse ndihmon për një studim më të thelluar të veprës së këtij autori apo të kushteve kur është krijuar kjo vepër. Martin Camaj edhe Ernest Koliqi mbeten personalitete të pashkulura të kulturës dhe letërsisë shqiptare. Ata janë nga veprimtarët e publicistikës më në zë, sa u përket studimeve albanologjike shqiptare mësimdhënies apo edhe drejtimit të revistave kulturore. Ata janë nga autoritetet më bazike dhe themelore të situatës shqiptare.

Nuk mund të ketë asnjë zbulim të arkivave agjenturore që të rrëzojë veprën e Camajt apo Koliqit nga kultura shqiptare, pasi ajo nuk është histori policeske.

Nëse e marrim të mirëqenë, përtej vlerave që ata kanë përjetësuar në veprimtarinë kulturore, çfarë do të thotë për ju një përfshirje e mundshme e tyre në këto agjentura?

Mund të them se ka qenë shekulli XX që i ka përdorur shkrimtarët. Inteligjenca Perëndimore pati për synim atë që Antonio Gramshi përmbledh në filozofinë e vet, ku thoshte se “Kush ka me vete gazetarët, shkrimtarët dhe intelektualët, fiton luftën”. Në këtë kuptim, shumë intelektualë u infiltruan menjëherë nga agjencitë e huaja. Këta shkrimtarë u vunë në dispozicion të këtyre agjencive, jo për t’i bërë spiunë, por për t’i promovuar dhe për t’i çuar në tregjet më të rëndësishme ku afishohej edhe promovohej arti. Ishte një luftë kulturore, midis artit abstrakt, modernizmit dhe realizmit socialist. Pra, nga një anë kishim artin e filozofisë “më mirë të jesh, sesa të thuash” e nga ana tjetër atë të realizmit socialist, që ishte një art me mesazh. Një art në shërbim të politikës. Ndeshja e këtyre dy filozofive ishte lufta e kampeve si luftë kulturore. Pra, kjo nuk është luftë policeske, por një luftë ku janë përfshirë emra si Zhan-Pol Sartri, Albert Kamy etj. Domosdoshmërisht që edhe Camaj e Koliqi do të përfshiheshin në një betejë të tillë kulturore.

Kjo është një histori më e gjerë se kaq, një histori që përkon me vetë historinë e kulturës shqiptare. As Marin Barleti s’do të kish mundur ta botonte veprën e tij të famshme për Skënderbeun nëse nuk do të ndihmohej nga Republika e Venedikut, ku ai punonte si klerik. Është e ditur se shkrimtarët nuk kanë para për të botuar veprat e tyre. Kush do t’i botonte veprat e Gjon Buzukut, Pjetër Bogdanit… dhe a duhet që ne t’i quajmë sot këta “njerëz të Vatikanit”? Konica krijoi revistën “Albania” të sponsorizuar nga austriakët, a duhet që ne sot ta etiketojmë atë si agjent të austriakëve?

Pra, shkrimtarë si Koliqi, Camaj etj., bënë studime dhe botuan veprat e tyre. Si e arritën këtë? Me agjencitë që ishin të sponsorizuara. Për këto sponsorizme që s’duken shumë të mira, ne kemi sot veprën e tyre në poezi dhe prozë. Është në historinë e kulturës që shkrimtarët, shkencëtarët etj., të prodhojnë, ndërsa të tjerët të sponsorizojnë, mirëpo kjo s’e ul aspak vlerën e tyre.

A duhet hedhur dritë mbi atë që Tare e quan pjesa e “pazbuluar” e këtyre shkrimtarëve dhe nëse po, si sugjeroni të bëhet një hulumtim i tillë? A duhet të përfshihen në këtë çështje institucione shkencore, siç është edhe Akademia?

Sa i përket botimit të Auron Tares, duhet kuptuar se ka një histori të fshehtë të këtyre shkrimtarëve dhe duhet pranuar. Ka pasur gjithmonë të fshehta në historitë e të gjithë shkrimtarëve në mbarë botën dhe ne i kemi pasur tonat. Mirëpo, ky studim duhet çuar më tej dhe duhet studiuar i plotë dhe me kompetenca nga struktura të specializuara. Nuk është hera e parë që lindin të tilla debate, por ne duhet të mësojmë ta trajtojmë jo si një histori policeske, por si ngjarje që do jetë në ndihmë të kulturës. Studime të veçanta kanë hedhur dritë mbi “jetën tjetër” të personaliteteve të ndryshme, por qasja është me shumë rëndësi. Shkrimi i Tares ishte formuar në mënyrë të tillë sikur ai kishte zbuluar dy spiunë dhe ky është mentalitet i kohës së monizmit, i diktaturës. Tare edhe diskutimin e ka nxitur në këtë drejtim dhe kjo është e gabuar. Unë jam për hapjen e arkivave, studimin e tyre dhe pastaj le t’i lëmë njerëzit e lirë të bëjnë interpretime.

Në çdo skenar të mundshëm, asnjë zbulim s’do të mund ta rrëzojë veprën e këtyre dy personaliteteve. Këto kanë të bëjnë me veprën, por jo me jetën e tyre.

Të bësh një vëzhgim për shkrimtarët që kanë qenë nga jashtë Shqipërisë, kërkon një program që kushton. Nëse shteti shqiptar e programon, kjo mund të bëhet në mënyrë shkencore, pasi në vendin tonë ekzistojnë njerëzit kompetentë për ta bërë këtë. Hulumtimi që ka bërë në mënyrë individuale Auron Tare, është aq sa është, ndërsa një hulumtim shkencor, shterues, i nivelit akademik kërkon mbështetje financiare. Unë ftoj jo vetëm akademikët, por pse jo edhe një media të madhe, që të ngarkojë publicistë që janë të prirë e të kenë aftësi kulturore për ta studiuar këtë çështje. Kjo është pjesë e kulturës sonë dhe ne duhet ta studiojmë në mënyrë shteruese, jo ta anatemojmë. Të themi kjo është histori policeske, në asnjë mënyrë, kjo është historia jonë.

Le të qëndrojmë pra, larg zemëratave politike, politika që ndante njerëzit me blloqe ka marrë fund, i kalon së kaluarës. Mua më intereson e ardhmja, ajo e letërsisë së madhe dhe autorëve që nuk vdesin kurrë.

A ka pasur ndonjë element antikombëtar në veprat e Martin Camajt apo Ernest Koliqit?

Jo vetëm që veprat e tyre s’kanë pasur elemente të tilla antikombëtare, por e asnjë autori që ka jetuar jashtë Shqipërisë nuk ka pasur elemente të tilla. Asnjë autor nga ata që kanë jetuar në diasporë nuk ka pasur vepra antikombëtare.

Kujtoj këtu se, kur Martin Camaj ka qenë në mërgim, përmes poezisë së tij ai krijoi Dukagjinin, krijoi atdheun në mungesë. Rikrijoi poetikisht për së largu atdheun e tij me të gjitha simbolet, shenjat e mitet që ka Shqipëria. Ai e ngjalli atdheun në mërgim dhe vdiq i dëshiruar për të.

Nga ana tjetër kemi Koliqin, që ndonëse akuzohet se ka ndihmuar fashizmin, në veprën e tij nuk gjejmë asnjë shenjë ku ai t’i thurë himn fashizmit apo të përçojë ide fashiste. Vepra të tij si “Pasqyrat e Narçizit” kanë hedhur themelet e prozës, tregimit shqiptar, bashkë me Mitrush Kutelin. Revista e mrekullueshme “Shejzat”, përsëri është vepër e tij. Koliqi ka qenë një figurë shumëdimensionale, edhe politikan, por ai ka drejtuar dhe Katedrën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Romë. Ka qenë figura më e njohur në rrjetet albanologjike në kohën e vet. Vepra e tij s’ka qenë asnjë moment antikombëtare, përkundrazi. Ndër të tjera, Koliqi ka bërë dhe dy parashikime shumë interesante. Në vitin 1971 botoi “Rrënjët lëvizin” dhe tha se do të bjerë komunizmi. Më tej bëri një poezi që ia dedikoi së bijës, ku i thoshte se ajo do të arrinte ta shikonte Shkodrën, ndërsa ai vetë jo.

Ju thoni se në diasporë nuk ka pasur shkrimtarë me vepra antikombëtare, po brenda vendit ka pasur të tillë?

Është një histori që duhet parë.

U shprehët se shkrimtarët në çdo kohë e vend kanë nevojë për mbështetje për botimin e veprave të tyre. Ndërsa Camaj dhe Koliqi sponsorizoheshin nga struktura të huaja, qoftë edhe ato të Shërbimit Inteligjent. A duhet parë dhe financimi që bëhej në vend për vepra të realizmit socialist, shpesh edhe në shërbim të propagandës?

Në çdo vend të botës, struktura të veçanta si Instituti “Gëte” në Gjermani apo “Dante ALigeri” në Itali investojnë për të përhapur kulturën vendëse në botë. Të gjitha shtetet e botës paguajnë për përhapjen dhe promovimin e vlerave kulturore kombëtare. Arti i kushton çdo vendi, sepse në fund çdo vend kërkon të identifikohet përmes shkrimtarëve, artistëve të mëdhenj. Mirëpo, betejën e fitojnë ata që janë vërtet të tillë dhe kjo vlen për të gjitha kohët. Realizmi socialist ka sponsorizuar edhe shkrimtarë të dobët, por prej asaj periudhe kanë mbetur edhe shkrimtarë të mëdhenj. Me pjesën që është konsumuar me kohën nuk kemi pse merremi më. Çdo kohë ka skarcitete, mirëpo ato filtrohen dhe nëse nuk ka vlera letrare, s’mbetet gjë prej tyre.

Në rastin e autorëve që kanë pasur elemente antikombëtare në veprën e tyre, mendoj se duhen studiuar.

NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al

Te lidhura