Libri “Tri Format e Mendimit” me autor Arben Imamin na fton dhe mundëson të mendojmë për utopinë, për arsyen, mitin, religjionin, dijen, të vërtetën, marksizmin, politikën, postmodernizmin, hegjemoninë, funksionin dhe thelbin. Por mbi të gjitha, ky libër, na fton të mendojmë për mendimin. Ai ka folur rreth këtij botimi në një intervistë për Tv Scan.
A mendoni se filozofia është në thelb dashuria për dijen?
Arben Imami: Mendoj se çdo punë serioze nis me pyetje. Pyetje për botën, pyetje për problemet që dalin, në çfarëdolloj pune dhe në çfarëdolloj profesioni. Në përpjekje për të zgjidhur këto pyetje dhe për të zgjidhur problemet që ke përballë, janë përpunuar teoritë dhe në fakt, edhe kjo, është një teori. Çdo njeri ka pyetjet e tij, ashtu siç edhe e kam thënë në parathënien e këtij libri. Unë prej shumë vitesh jam marrë me botimin e kolanës së filozofisë politike. Duke punuar për dy libra, njërin prej të cilin e kompilova vetë dhe që fliste për utopinë, fillova të bëj disa pyetje që ishin themelore. Kështu që mbeta peng i atyre pyetjeve, shkrova dhe punova, derisa arrita nga pyetja e parë tek pyetja fundore. Kur arrita tek pyetja fundore, qëndrova dhe, tani më duhet që të bëj rrugën nga pyetja fundore për të dalë tek pyetja e parë që ta mbyll këtë punë.
Do ta tregoj në një mënyrë shumë të thjeshtë përmbajtjen e librit. Libri ka edhe një element kompozicional. Kapitulli i parë fillon me një filozof jo shumë të njohur grek, parasokratik i shek.VI p.K. dhe mbyllet po më të. Një filozof i njhur, Whitehead, ka thënë njëherë për Platonin, se e gjithë historia e filozofisë është një poshtë-shënim mbi veprën e Platonit. Në fakt, e gjithë filozofia e Platonit është një poshtë-shënim mbi paraardhësit e tij, pasi siç e ka thënë dikush: të gjithë ngrihen mbi shpatullat e gjigandëve. Padyshim që edhe Platoni ishte i tillë. Siç e dimë ne, filozofi i parë parasokratik i njohur ishte Talesi i Miletit dhe filozofia joniane, pra e anës lindore të Mesdheut. Këta po kërkonin një parim apo një lëndë të vetme për të shpjeguar të gjithë natyrën dhe për të nxjerr jashtë zotat. Sigurisht që ishte një përpjekje e madhe, por për mua tre kolosët që erdhën më mbrapa janë Ksenofani i Kolofonit, Herakliti i Efesit dhe Parmenidi i Eleas.
Çfarë ndodh? Parmenidi dhe Herakliti zbërthyen dy koncepte dhe është shumë e çuditshme e parë nga sot historia se si arritën në ata koncepte. Herakliti jetonte në Efes dhe i ishte i familjes princërore të qytetit, por hoqi dorë nga funksionet e tij dhe iu përkushtua filozofisë; nuk doli thonë asnjëherë nga qyteti i tij. Megjithëse, ishte i ngulur, ashtu e pa të gjithë botën t’i kalonte para syve dhe nga ai vjen ideja se si ekziston ajo që është. Si ndryshon apo edhe zhvillohet. Kuptohet hynin dhe dilnin njerëz në atë port, shihte lëvizje dhe ai e perceptoi këtë tipar të botës së dhënë. Kurse Parmenidi, i cili vinte nga Elea një koloni greke në Italinë e jugut, e kaloi gjithë jetën e tij në udhëtim. Pavarësisht udhëtimit të tij, ajo çfarë gjeti ishte e qëndrueshme dhe fikse. Ai tha: është ajo që është, ajo që nuk është nuk është. Pra konceptoi Qenien. Nisur nga dy jetë të cilat kontrastojnë njëra me tjetrën, ai që qëndroi i ngulur konceptoi lëvizjen, ai që lëvizi konceptoi të qëndrueshmen, të përhershmen. Përveç këtyre të dyve, Ksenofani është një mendimtar i madh dhe lidh, apo vendoset si korniza e këtij libri. Ky filozof deri vonë, madje edhe sot, po të kontrollosh po të themi një autoritet të fushës, siç është Britannica nuk thotë se është filozof fillimisht; poet, mendimtar, i urtë. Kjo sepse të gjithë këta nuk kanë shkruar në formën e traktatit filozofik siç e njohim pas Aristotelit. Kanë shkruar në vargje, prandaj është edhe poet.
Parmenidi, veprën e tij, megjithëse një trajtesë filozofike të themi, e ka të shkruar në varg. Herakliti, veprën e tij, e ka të shkruar gati në formatin e proverbave. Pra, në fakt, kjo formë nuk është maturuar ende deri tek Platoni. Vetë Platoni shkruan dialog. Shkruan një dramë me personazhe që janë filozofë dhe që diskutojnë për çështjet e mendimit. Është një tragjedian i madh, madje është një Eskil apo Sofokli nga kjo pikëpamje. Për ta mbyllur, çfarë tha Ksenofani? Ai, së pari, tha se zotat nuk ekzistojnë dhe mitet nuk vlejnë dhe, së dyti, bota mund të njihet apo gjërat fizike të saj mund t’i njohim. Grekët mendonin se ylberi ishte perëndesha Iris që dilte, ai tha se nuk është perëndesha Iris, por ky është një fenomen fizik që ndodh për shkak të ujit. Megjithatë, së treti, ai tha se ekziston një Zot i madh që nuk lëviz, por pa lëvizur shikon, dëgjon gjithçka; ai pra është omnipotent dhe omniscient. Por ky Zot nuk mund të njihet dhe nuk mund të flasim me vërtetësi për të. Mund të kemi vetëm dhe thjesht besim dhe ndofta besimi ynë për shans mund të jetë i vërtetë. Ai ngriti çështjen themelore se a mund të njihet bota dhe gjithashtu përcaktoi kufijtë e njohjes. Libri merret vetëm me këtë çështje, por sigurisht pas 2600 vjetësh me gjithë akumulimin që ka dija jonë dhe metodologjia jonë për të njohur botën.
Tri format e mendimit janë pikërisht këto që përshkruam dhe që i dalloi Ksenofani i Kolofonit dhe teza e librit është se besimi pseudo-empirik përbën bazën e mendimit mitologjik, besimi racional-empirike bazën e mendimit në shkencat, filozofinë, dhe, besimi extra-empirik në mendimin religjioz.
Shqetësimi që ju ngrini është utopia? Unë kam përshtypjen se ju këtë e keni edhe një shqetësim empirik të jetuar, pra prej një pervoje të jetuar, po themi këtu të utopisë në regjimin komunist.
Arben Imami: Në fakt jo vetëm në regjimin e kaluar, sepse jemi ndofta në pragun e utopive të mëdha që sigurisht mund të kenë edhe kosto të mëdha.
Si mund ta përthyejmë më thjeshtë shqetësimin tuaj? Ju konkludoni se utopia është një mitologji e përthyer në politikë.
Arben Imami: Pyetja ime vjen nga eksperienca ime personale. Pse njerëzit mendojnë në atë mënyrë. Pra, pse mendojnë në mënyrë utopike? Kjo ka qenë pyetja fillestare dhe përgjigjet do të jepen në një libër të mëpasëm. Kjo pyetje vlen edhe sot. Kur themi mendojnë në mënyrë mitologjike, për ta thënë më qartë dhe më saktë, duhet themi: mitologjia bazohet në besime pseudo-empirikë dhe utopia gjithashtu. Ata janë përcaktues, sepse mendimi i kulluar mitologjik pa asnjë racionalitet thjesht nuk ekziston; ne kemi ardhur në botë me pajën e racionalitetit. Në qoftë se ne bazojmë sjelljet dhe veprimet tona në besimet pseudo-empirikë, pra të tillë që mund të përgënjeshtrohen dhe falsifikohen nga realiteti. Siç ishte shembulli që solla për perëndeshën Iris, që perëndesha Iris nuk është ylberi dhe këtë ne e provojmë, kjo është mitologjike, bazohet në një besim pseudo-empirik. Unë shoh ylberin dhe them se ky nuk është një fenomen fizik, por është një perëndi. Atëherë, midis realitetit dhe besimeve të mia për këtë realitet ka një diskrepanci të madhe, e cila është e provueshme, është e vërtetueshme. Ky lloj mendimi i bazuar besime pseudo-empirikë shtrihet në filozofi, në filozofinë politke pra utopitë, dhe në religjion. Në religjion kjo dukuri historike quhet gnosticizëm, siç është gnosis-i i krishterë i shekullit I-IV. Gnoisticizmi nuk është i natyrës vetëm spirituale dhe religjioze, por është edhe filozofi. D.m.th, kur në filozofi, arsyetojmë në mënyrë pseudo-empirike. Shembujt më të mëdhenj të këtij mendimi janë Hegel-i dhe Markx-i. Po qëndrojmë tek ky i fundit, i cili në rastin më të mirë parashtron një filozofi të tijën. Mendimi i tij është filozofik dhe jo shkencor.
Nëse thua se është shkencor, sikundër se thotë, se p.sh. proletariati do ta rrëzojë kapitalizmin për domosdoshmëri dhe pas 170 vjetësh del që proletariati nuk ka për ta rrëzuar atëherë nuk është shkencë por mitologji; marksistët pranojnë se arriti në një përfundim të gabuar. Por, nëse një vlerësim apo opinion për të ardhmen, për fundin e historisë, e paraqet si shkencë së cilës duhet vetëm t’i bindesh dhe të veprosh, pasi ne i bindemi racionalitetit, ne ecim më këmbë dhe jo me kokë, pasi na tërheq forca e rëndesës dhe kështu jemi ndërtuar në këtë mënyrë. Ne i bindemi ligjeve fizike të natyrës. Nëse ti, siç është rasti i Marksit, përcaktnn si ligj diçka që nuk provohet empirikisht, atëherë ky është gnosticizëm i zbatuar në filozofinë politike, besim pseudo-empirik që paraqitet si shkencë. Utopitë shprehin dëshira dhe qëllimësi jo negative, në fakt, rruga për në ferr është e shtruar gjithmonë nga qëllimet më të mira. Nuk diskutojmë për qëllimet. Problemi është për të menduar në mënyrën më të drejtë të mundshme. Nëse duam të mendojmë në mënyrën më të drejtë të mundshme, kjo nuk është rruga pseudo-empirike dhe mitologjike.
Utopia, është e pavend konceptualisht apo është e pavend këtu në një kontest të caktuar? Ju i qëndroni racionalizmit?
Arben Imami: Po, pasi i vetmi mjet për të mbijetuar në botë është racionaliteti. Kur them racionaliteti nuk e kam fjalën për racionalizmin si izëm të racionalitetit, e kam fjalën për arsyen në tërësi dhe kam një kapitull në libër ku e kam ndarë qartë këtë çështje. Arsyetimi na jep sintezat ose, ndryshe, tezat që ne formulojmë duhet të ngrihen mbi bazën e racionalitetit, mbi bazën e besimit empirik dhe racional.
A po na hiqni ju të drejtën për të shpresuar, pra atë dimension të shpresës që nuk është racional dhe nuk është i provuar?
Arben Imami: Ne jemi të kondicionuar në botë por sigurisht që edhe mund të shpresojmë. Unë e kuptoj se dëshira për ndryshim është e domosdoshme, por ky libër është shkruar për të thënë se ato ide apo shkenca nuk e ndryshojnë botën. Sepse shkenca nuk e ndryshon dot botën. Ajo e shpjegon botën dhe mënyrën se si funksionon bota dhe mbi këtë mënyrë se si funksionon bota përpiqet që me teknologji të aplikojë dhe të sjellë ndryshime në jetën tonë. Sigurisht që ne e ndërtojmë jetën tonë sociale, politike dhe shpirtërore që na mundëson ne shpresën, por shpresa për zgjidhjen finale është kriminale. Në fakt i gjithë marksizmi dhe utopizmat e tjerë mbështetën në këtë ide. Nuk është një shpresë që mbështetet mbi besime që janë racionale.
Besime që janë empiriko-racionale. Është një shpresë e ndërtuar mbi besime pseudo-empirike dhe kjo krijon një problem jashtëzakonisht të madh. Pra, për hir të shpresës ne nuk mund të lëmë mënjanë përpjekjen për të njohur realitetin. Shpresa jonë nuk mund të jetë absolute. Ne jemi qenie në botë dhe jemi komplet të kondicionuar fizikisht nga bota, ne jetojmë në një background faktesh bruto të realitetit. Ne jemi qenie fizike që jetojmë në një botë fizike. Sigurisht që përveç këtyre ne zhvillojmë dhe kemi kapacitetin intelektual dhe shpirtëror për të zhvilluar ide dhe sigurisht që bota e ideve është e pa shtrënguar dhe ne mund të mendojmë dhe të imagjinojmë dhe kjo është aftësia jonë më e madhe. Por, nëse ne, me idetë tona do duam që ta shtrëngojmë realitetin brenda tyre ky është një problem i madh pastaj. Ky është problemi i shekullit që kaloi, por që ka disa tendenca realisht problematike për të ardhmen. Shkurt po shtoj: Domeni i shpresës është religjioni, nuk është filozofia.
Edhe njëherë për pyetjen e mëparëshme, utopia është e pavend në këtë kontekst apo universialisht?
Arben Imami: Unë mendoj se utopia është ajo që është e pamundur për shkaqe objektive. Sepse mbështetet në besime të pamundur për tu realizuar, sepse janë pseudo-empirikë. Nëse unë kam një ide që mund të zbatohet në Islandë, por nuk mund të zbatohet në Shqipëri, kjo nuk është utopike. Kjo është një ide e papërshtatshme për disa rrethana të caktuara. Utopia është e pamundur në çdo rrethanë.
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
