Teksa lexon librin voluminoz me kujtime e mbresa, kushtuar Dritëro Agollit, faqe pas faqeje ndërton portretin e tij.
Edhe ata që kurrë nuk patën mundësi ta takonin apo të jetonin në kohën e Dritëroit, mund të mësojnë shumë për të. Janë të shumtë ata, nuk ka rëndësi ngjyra partiake apo prejardhja, të cilët i janë mirënjohës Drtëroit, sepse u është gjendur në ditë të vështira, atëherë kur mendonin se ekzistenca e tyre, jo vetëm profesionale, ishte drejt asgjësimit.
Historia e shkrimtarit dhe poetit Lazër Stani është një prej tyre. Pavarësisht ulje-ngritjeve në jetën e tij, ndihma e Dritëroit ka qenë konstante. Në librin “”, botuar prej shtëpisë botuese “Dritëro”, Lazër Stani tregon njohjen e tij me ish-kreun e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe ndihmën e tij në kohë të errëta, atëherë, kur për shkak të lidhjes së tij me poeten Luljeta Lleshanaku, mbesën e Abaz Kupit, u pushua nga puna e u degdis në veri, në pritje të një arrestimi të mundshëm.
Dhe teksa Sigurimi i Shtetit përhapte fjalë se Lazër Stani dhe e shoqja ishin vrarë në kufi, në tentativë arratisjeje, Dritëroi deklaronte: “Lazër Stanin do ta marr unë në punë!”.
LAZËR STANI
MIK NË DITË TË VËSHTIRË
Në çastin kur mora vesh se Dritëro Agolli nuk është më fizikisht midis nesh, shtanga. Aty për aty m’u kujtua një prozë e shkurtër e Hulio Kortasarit, shkruar për kohën kur gjendej i shtruar në spital. Gjatë atyre ditëve, në botë kishin vdekur gjashtë njerëz të njohur, të cilët ai, ose i kishte takuar e pasur miqësi me ta, ose i kishte njohur nëpërmjet veprës së tyre. “E di,-shkruan Kortasari,-se do të dal i shëruar nga spitali, por gjithsesi do të dal gjashtë herë më pak i gjallë”.
Vërtet kështu na ndodh kur humbasim miqtë tanë. Dritëroi ishte ndarë nga kjo jetë dhe unë ndihesha njëherë më pak i gjallë. Ne jetojmë në kufirin midis jetës dhe vdekjes, vija lidhëse midis tyre, është në fund të fundit, ekzistenca jonë, siç shprehet në një nga poezitë e tij, Jehuda Amihai. Dritëroin e çmoja si poet dhe prozator, si njeri po e po, e ndërkaq, e kisha pasur edhe mik prej shumë vitesh. Dhe ishte nga të paktët miq, që nuk m’i ktheu krahët në ditët më të vështira.
Fillimisht e kisha njohur Dritëro Agollin nga poezitë e tij, si lexues që kur isha nxënës në shkollën tetëvjeçare, siç e kanë njohur shumica e shqiptarëve. Mbaj mend, pas shkollës së mesme, kur po bëja stazhin, u botua një libër me poezi të zgjedhura të Dritëroit, me kopertinë blu. Atë libër e kam mbajtur shumë kohë në dorë dhe disa vargje lirike të botuara në atë libër i mbaj mend edhe sot e kësaj dite, si vargjet e poezisë “Mollët”, për shembull.
“Ajo binte erë mollë atë natë
Atë natë rinore pa trazira
Nuk më kujtohet se ç’i thashë
Por di që i thashë fjalë të mira”
Por në atë kohë as mund të ëndërroja se një ditë do ta takoja poetin, që ishte edhe në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Fati e solli që disa vite më vonë, kur isha student në Fakultetin e Shkencave, të merrja pjesë në një takim të shkrimtarit me studentë, të zhvilluar në një sallë në Pallatin e Kulturës “Ali Kelmendi”, aty ku është sot Albanian University. Dritëroi po fliste për poezinë, i gjallë, i mençur, me një elokuencë që të bënte për vete.
Tha diçka për poezinë hermetike, që, sipas tij, i ngjante monologut të murgut në manastir, që i thotë lutjet e tij në vetmi, i pakuptuar e i padëgjuar nga askush. Shtoi se poezia duhet të komunikojë, të emocionojë dhe të zgjojë shpirtrat njerëzorë. Në atë bisedë me studentët, ai tregoi edhe për një ngjarje që lidhej me një tregim të tij, të censuruar nga redaktori skematik.
“Nëse do ta botosh tregimin, më vuri kusht redaktori, kësaj femrës duhet t’ia presësh sisët. Kështu që nëse ndonjëri nga ju e ka lexuar atë tregim, ka gjetur një femër pa gjoks, cicaprerë, të operuar në mënyrë të shëmtuar. Po femrat kanë sisë të bukura apo jo?”.
Ai komunikonte në një mënyrë impresionuese dhe fakti që e mbaj mend këtë bisedë të vitit 1983 edhe sot e kësaj dite, e dëshmon këtë. Për herë të parë e takova Dritëro Agollin diku në fund të viteve tetëdhjetë, kur unë kisha botuar dy-tri tregimet e para në shtyp. Në mos gaboj, ato ditë kisha botuar në gazetën “Drita” tregimin “Fundi i shëtitjeve natën”, tregim të cilin Dritëroi ia kishte lavdëruar zëvendëskryeredaktorit të gazetës “Drita”, poetit Bardhyl Londo. Fjalët e tij të ngrohta dhe vlerësuese, natyrisht që më emocionuan. Kjo nuk ishte një gjë e vogël për një autor të ri, që kishte botuar vetëm disa tregime në shtyp dhe që nuk e njihte askush si shkrimtar.
Pas ca ditësh u takuam rastësisht në shkallët e Lidhjes së Shkrimtarëve. Po zbriste shkallëve, ndoshta për të shkuar në kafe, në katin e parë të Lidhjes, aty ku shërbeheshin kafe dhe pije të lira, apo te hotel “Tirana”, ku thuhej se e pinte kafen zakonisht. E përshëndeta dhe e pyeta se a e njihte Lazër Stanin që mburr poshtë e lart. Më pa i habitur dhe paksa i nervozuar dhe duke i dhënë kokës mbrapa që të më shihte më mirë, tha:
– Jo, nuk e njoh!
– Unë jam Lazër Stani, – i thashë.
– Ah, ti qenke, – tha dhe një buzëqeshje e përmbajtur iu shpërnda në fytyrë.
Më hodhi dorën në qafë, më përqafoi dhe më ftoi për kafe. Biseduam si dy të njohur të vjetër për më shumë se dy orë, lirshëm, gëzueshëm.
Mbaj mend se i tregova sesi kur isha i vogël, im atë zihej me mua sa herë që shqiptoja një frazë në gjuhën letrare të huajtur nga librat dhe unë që i hakmerresha sa herë që përdorte fjalë turke si sabah e aksham. I ngrohtë në bisedë, i afërt, i mençur dhe me humor inteligjent, të bënte të ndiheshe i barabartë, sikur po flisje me ndonjë nga shokët e tu të shkollës.
gazetës “Rilindja Demokratike”
Nuk e di se si, por që në takimin e parë, i drejtohesha me Dritëro dhe them se ishte aftësia e tij e veçantë që ma krijoi këtë afërsi dhe këtë ngrohtësi, thuajse prej prindi. Pas atij takimi të parë, ne takoheshim shpesh, pinim kafe, bënim humor, qeshnim me zemër, flisnim për letërsinë dhe librat, i rrëfenim histori njëritjetrit.
Në këto takime, kurrë nuk mbaj mend të më ketë folur për parti, partishmëri dhe budallallëqe të tjera të kësaj natyre. Ishte vërtet një burrë i zgjuar, që dinte si të fliste e të bënte për vete atë që kishte përballë. Dhe me mua, besoj se ndihej krejt i lirë, i shprangoste fjalët, mendimet. Në maj të vitit 1989, u njoha me poeten Luljeta Lleshanaku.
I botova një cikël me poezi në “Zërin e Rinisë”, poezi që ajo nuk m’i kishte sjellë mua, po redaktorit përkatës në redaksi, dy muaj përpara. Pas një telefonate të rastësishme që pata me Luljetën, ndërmjetësova t’i botoheshin poezitë te kryeredaktori. Një ditë më pas vjen Remzi Lani në zyrë dhe më thotë se “bëmë gabim që i botuam poezitë; ajo është me biografi të keqe, por nëse të pyesin ty, thuaj nuk kam ditur gjë.
Ashtu do të them edhe unë”. E kuptova se Luljeta nuk do të mund të botonte më poezi në “Zërin e Rinisë” dhe disa muaj më vonë, nga mesi i verës, Luljeta më sjell një cikël poezish, të cilat ia shtypa në makinë shkrimi dhe ia dhashë Bardhyl Londos për t’i lexuar. Bardhi i pëlqeu menjëherë dhe tha se do t’i botonte. Aty për aty ndërrova mendje. Kurrsesi nuk mund ta rrezikoja mikun tim, por u kënaqa që edhe ai si poet i pëlqeu poezitë e Luljetës.
– Bardhi, -i thashë, -a ke dëgjuar për Abaz Kupin?
– Si nuk kam dëgjuar, – tha, – pse?
– Se nëna e Luljetës është mbesa e Abaz Kupit. Bardhi u vrenjt në fytyrë dhe heshti një grimë.
– Po për Alush Lleshanakun ke dëgjuar?, – e pyeta. Bardhi ngriti kokën dhe po më shihte me dyshim.
– Ke dëgjuar për Alush Lleshanakun?
– Si nuk kam dëgjuar, – tha.
E pra, është mbesa e tij, vajza e vëllait të Alush Lleshanakut, – dhe shtova me të qeshur: – Bijë armiqsh me damkë, jo dosido.
Bardhi, të cilin e kisha mik prej vitesh, po më shihte i llahtarisur, sikur thoshte ç’dreqin të ka hipur në kokë sot. Pas një pauze, Bardhi tha:
– Ngjitemi e ia japim Dritëroit t’i lexojë. Nëse ai i merr përsipër, unë do t’ia botoj.
U ngjitëm të dy bashkë në zyrën e tij, ia dhamë poezitë t’i lexonte, pasi i treguam për lidhjet e autores me Abaz Kupin dhe Alush Lleshanakun. Dritëroi, pasi i lexoi, tha se jo vetëm do të botoheshin, por do të shkruante edhe një prezantim për poezinë e poetes. Përgjegjësinë për botimin e merrte ai. Aty ndërhyri Bardhi, me dashamirësi, që ta mbronte:
– Prezantim mos bëj, – i tha, – i botojmë vetëm poezitë.
Prezantimi me fjalët e tua do të ishte provokim i madh. Ashtu ramë dakord dhe unë me Dritëroin zbritëm në kafe, ndërsa Bardhi shkoi në zyrë me poezitë e Luljetës në dorë.
– Si kështu, more Dritëro, ti ke bërë edhe poezi kundër Abaz Kupit…, – i thashë unë duke qeshur, pasi u ulëm në kafe.
– E ç’kam thënë në atë poezi?, – më pyeti.
– Ke thënë se bridhte me kalë dhe me faqoren e rakisë në xhep.
– Ha ha ha, qeshi. Po gjëra burrash i paskam thënë, nuk e paskam sharë. Dhe si u mendua një grimë shtoi: Ka qenë trim, trim i çartur.
Dhe patriot. Atë shtator i kërkova Dritëroit një rekomandim për Luljetën që të vazhdonte shkollën, ngaqë për shkak të biografisë ajo nuk mund t’i vazhdonte studimet e larta. Ma dha rekomandimin menjëherë me fjalët më vlerësuese, por shefi i Arsimit të Krujës e hodhi menjëherë në koshin e plehrave, duke sharë diçka nëpër dhëmbë.
Fjala e tij, mbështetja e tij, rekomandimi i tij, pavarësisht pozicioneve politike që kishte, nuk pinte ujë as te një shef Seksioni Arsimi, le më kund tjetër. E tillë ishte Shqipëria në atë kohë, i tillë ishte regjimi, i tillë ishte edhe autoriteti real i shkrimtarit në pushtetin e zi të diktaturës. Pas fejesës me Luljetën dhe botimit të tregimit “Njeriu i Dosjes”, jeta ime filloi të merrte rrokullimën.
Ndihej në ajër armiqësia e shtetit ndaj meje, edhe pse mua personalisht askush nuk më thoshte gjë. Atëherë nuk e dija se Mehmet Elezin e kishin thirrur në Sekretariatin e Komitetit Qendror dhe i kishin thënë se nga e ke gjetur këtë Lazrin.
Dhe pas kësaj pyetjeje provokuese, kërcënimi: “Ia tregojmë ne dosjet atij”. Unë nuk dija asgjë për këtë. Vetëm një mik, që me sa duket kishte marrë vesh diçka, më pati këshilluar: “Mos boto më tregime njëherë përnjëherë.
Ti nuk e di se këta që të lavdërojnë sot, të mohojnë menjëherë po të të ndodhë gjë”. Dhe ndëshkimi nuk vonoi shumë. Në fillim të tetorit të vitit 1990 më pushuan nga puna në gazetë, më shpallën armik me urdhër nga lart ca zyrtarë rinie që sot bëjnë profesorin dhe patriotin, më degdisën në Kllojkë, duke përgatitur kështu arrestimin tim. Unë refuzova të shkoj në Kllojkë dhe u ktheva në shtëpinë time, në Dukagjin, i papunë, sepse ata nuk pranonin të më dërgonin as si mësues në vendlindjen time. Duhej të shkoja atje ku donin ata, ose asgjë. Por unë nuk pranova t’u bindesha se e njihja mirë atë regjim, e dija rrezikun, kurthet që mund të më ngrinin në një vend të panjohur, i rrethuar nga njerëz të panjohur.
Pikërisht në këto ditë të zeza, Dritëro Agolli më është gjendur në krah, si një mik, si një prind, pavarësisht se çfarë mund të bënte në të vërtetë. Thashë se si shkrimtar më përkrahu që në tregimet e para, por përkrahjen më të madhe ma dha atëherë kur ekzistenca ime ishte vënë në pikëpyetje. Në tetor, pra, pas pak ditësh, në konferencën për letërsinë që mbahej në Korçë, ngrihet Teodor Keko dhe thotë se gjithë ato që thoni për liberalizimin dhe për demokratizimin janë broçkulla, se ju para disa ditësh hoqët nga puna dhe internuat një shkrimtar të talentuar, Lazër Stanin.
Të pranishmit në sallë e shprehën hapur pakënaqësinë ndaj dënimit tim. Dhe Dritëro Agolli, që ishte në panel, tha atë që nuk pritej: “Lazër Stanin do ta marr unë në punë”. Me sa duket, Sigurimi i Shtetit, që i përgjonte shkrimtarët hap pas hapi, që të zhvleftësonte këtë protestë të tyre dhe që Dritëroi të mos bënte ndonjë budallallëk e të më merrte në punë në Lidhjen e Shkrimtarëve, hapi të nesërmen fjalën se Lazër Stani është vrarë në kufi së bashku me të shoqen në tentativë arratisjeje.
Më qanë të gjithë miqtë, shokët, kolegët, madje edhe të afërmit e Luljetës, sepse lajmi kishte marrë dhenë, por unë nuk dija gjë, i ngujuar në shtëpinë time atje larg. Pas ndonjë jave, miku im, Faruk Myrtaj guxoi me ndihmën e një kolegu gazetar në “Zërin e Popullit”, të merrte në telefon centralin e Pultit, zona ku banoja unë dhe më çon fjalë të vija urgjent në Tiranë. Kur zbrita në stacionin e trenit në kryeqytet, miqtë që kishin dalë të më prisnin, nuk u besonin syve.
Lajmi i vdekjes ishte i sigurt se kishte dalë nga burime të Ministrisë së Brendshme. Bardhyl Londo më shihte përballë tij në tavolinë, në kafen e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe i rridhnin lot. Atë janar fillova punë në Lidhjen e Shkrimtarëve, në gazetën “Drita”, me vendim të Dritëroit.
Por Komiteti Ekzekutiv i Tiranës, që zotëronte dosjen time të kuadrit, nuk pranonte t’ia jepte atë Lidhjes, me pretekstin se unë kisha thyer urdhrin, nuk isha paraqitur në punë ku më kishin emëruar, edhe pse tashmë ishte shpallur pluralizmi politik.
-Ta mbajnë, ta ziejnë e t’i pinë lëngun, – tha Dritëroi i zemëruar. Ti vazhdo punën e mos vrit mendjen. I tillë ishte Dritëro Agolli.
Miqësia jonë ishte një miqësi krijuesish, miqësi midis dy njerëzish që kanë një vlerësim dhe respekt të ndërsjellë për njëri-tjetrin. Unë sigurisht e vlerësoja Dritëroin si poet e prozator, për zgjuarsinë e tij të lindur dhe atë karakter të gjallë shqiptari, që nuk di të mposhtet. Krijimtarinë e tij e shihja dhe e shoh ende të lidhur ngushtë me njeriun shqiptar, me shpirtin e tij, me tokën dhe historinë, me dramën tonë ekzistenciale.
Është lirik i ngrohtë dhe i butë kur i këndon natyrës shqiptare, është i ndjeshëm deri në këputje kur i këndon dashurisë, është i thellë dhe dramatik kur i këndon jetës, plakjes dhe vdekjes dhe natyrisht, patetik kur i këndon revolucionit.
Zyloja mbetet një ndër romanet më të mirë, një parodi e hidhur për administratën e regjimit dhe vetë regjimin, i shkruar me humor që të bën të mbash barkun me dorë dhe që dashje ose pa dashje nëpërmjet asaj vepre tregohet se si i shfytyrojnë njerëzit pushtetet absolutiste, pushtetet e dhunshme, diktaturat. Por edhe në romanet e tjerë Dritëroi di të krijojë karaktere tërësisht shqiptare, me të mirat dhe marrëzitë e tyre, që lexohen me ëndje. As që vihet në dyshim se vepra e tij e zgjedhur është një pasuri e paçmueshme e kulturës tonë kombëtare.
Pra, unë vetëm si njeri dhe shkrimtar e kam njohur Dritëroin, kurrë si kryetar Lidhjeje, se nuk e shfaqi kurrë me mua një autoritet të tillë, jo e jo si funksionar partie apo si deputet. Dhe larg qoftë si anëtar i Komitetit Qendror! Jo si këta të sotmit që të shikojnë nga lart, si për të vënë në dukje pozitën e tyre politike, pasi në të vërtetë nuk kanë vlerë tjetër.
Mbaj mend se u gëzua shumë kur mori vesh se Luljeta po përgatiste librin e saj të parë me poezi. U gëzua si për fëmijën e tij. Më tha që t’ia sillja librin kur ta mbaronte Luljeta se do t’i shkruante një parathënie. Dhe ashtu u bë. Një herë tjetër, më vjen Pano Taçi, poet që e kishte kaluar jetën burgjeve të diktaturës me një shkrim të shtypur në fletë letre e më thotë: “Lexoje çfarë ka shkruar Dritëro Agolli për mua, por nuk di ku ta botoj”. E marr shkrimin e lexoj dhe i them Panos:
“Do ta botoj nesër në RD”, gazetë në të cilën isha kryeredaktor në atë kohë”. Në “RD” Dritëro Agollin?”, – çuditet Panua.
“Po, i them, në RD, madje do t’i jap dhe një honorar të mirë”.
Të nesërmen, shkrimi u botua dhe pas këtij botimi, sa herë Dritëroi fliste në gazeta kundër qeverisjes së PD-së dhe presidentit të atëhershëm, mua më thoshin:
“- E lexove ç’ka shkruar Dritëroi yt?!”.
Ata mendonin se më akuzonin, ndërsa unë ndihesha i përkëdhelur. Dritëroi ishte tepër i madh për të qenë i një individi, i një grupi individësh, i një partie: Dritëroi ishte i të gjithë shqiptarëve.
Dhe nëse dikush do më pyeste se përse duhet lexuar Dritëro Agolli, edhe sot, edhe në të ardhmen, unë do t’i përgjigjesha me një fjali të vetme: Krijimtaria e tij është një thesar i çmuar i tokës dhe i shpirtit shqiptar./ Panorama.al
NDIQE LIVE "PANORAMA TV" © Panorama.al
